Салқынбай А., Абақан Е. с

TYP-TYP
ж а з ға н   (1 6 8 0 )  т ү р к і  т іл ін ің  
гр а м м а ти ка с ы   да  баспадан 
шығады. XVIII ғ. бастап Франция- 
да (Гольдерман, Паве де Куртей), 
И талияда  (Б онелли,  Росси), 
Австрияда  (Гаммер-Пургшталь), 
Англйяда  (Дейвидс,  Редхауз), 
Герм анияда  (Ц е н ке р ,  Б анг), 
Р ум ы нияда  (П анн,  Котула) 
османдықтардың тілін зерттеген. 
Тек XIX ғ.  2-жартысынан  бастап 
басқа  түр кі  тілдеріне:  чуваш, 
та та р , 
қ ү м ы қ  
(З .Г о м б о ц , 
Б.М ункачи-Венгрияда),  үйғы р 
тілдеріне  (Г.Раккет,  Г.Ярринг- 
Швецияда)  назар  аударылады. 
Орал-алтай тіл білімінің мәселе- 
л е р ім е н   ф инн  ғал ы м д ары   -  
М .А .К а с тр е н ,  Г .И .Р а м сте д т,
A .М .Р я с я н е н , 
д а т 
ғалы м ы
B.Томсен  айналысқан.
Ш ы ғы с  славян  тайпалары
ертеден-ақ кершілес түркілермен 
ж ақы н  араласқан.  XIII —XV  ғғ. 
Алтын Орда 200 жыл орыстардың 
жеріңде өз билігін жүргізіп түрды. 
Сол  кездерден  бастап  тілмаш- 
аудармашылар көп болған.  Петр
I  саясаты  -   Ресей  жеріне  Сібір, 
Қазақ  даласын  қосу  болатын, 
сонан соңТынық мүхитқа дейінгі 
ж е р л е р д ің   барлы ғы н  басы п 
билегісі келген. XVIII ғ.  Петербург 
Академиясы қазақжеріне арнайы 
экспедициялар дайындап жіберіп 
отырған, оның мақсаты -  геогра- 
фиялық, экономикалық,  әскери- 
саяси  барлау  жүргізу,  сонымен
қатар кешпелілердің мәдениетін 
де зерттеу болатын.  1790-91 жж. 
шыққан «Сравнительный словарь 
всех языков  и  наречий»  279 тіл- 
дердің,  оның ішінде  19 түркі тіл- 
дерінің  лексикасын  қамтыған.
XVIII  ғ.  2-ж арты сы нан  бастап 
М әскеу,  Қазан,  Омбы,  Тобол, 
Астрахан  қалаларында  орта  оку 
орындарында татар тілі  оқытыл- 
ға н .  И брахим   Хальф ин  ж әне 
И.И.Гигановжазған «Грамматика 
татарского  языка»,  «Азбука  и 
грамматика  татарского  языка» 
деген окулыкггар Ресейдегі ең ал- 
ғаш   ш ы ққа н   о қ у   құр а л д а р ы  
болып  есептеледі.  XIX  ғ.  чуваш, 
татар,  түркі,  әзірбайжан,  құмық, 
ө з б е к ,  ал тай,  қ а з а қ ,  тув а , 
тофалар тілдерінің морфология- 
сы  зерттеле  бастайды.  Тіддерді 
зерттеуде діни (православие) оку 
орындарында үстаздық қызметте 
болған ғалыаддардың (Н.Ильмин- 
ский,  Г.Саблуков,  С.Малов  т.б.) 
е ң б е кте р ін   е р е кш е   атап  өту 
қажет.  1851  ж.  О .Бетлингк  «0 
язы ке  якутов»  ж эн е   1869  ж. 
Ильминский,  Вербицкий,  Нев­
ский  «Грамматика  алтайского 
языка» деген еңбектерін жазады.
XIX ғ.  60-жж.  В.Радлов  ғылымға 
келеді.  1866  ж.  оның  «Образцы 
народной  литературы  северных 
тюркских  племен»,  1882-83  жж. 
неміс  тілінде  «Сравнительная 
грамматика  северных  тю ркских 
языков»  деген  кітаптары  жарық

TYP-TYP
көрген.  1859  ж.  ғалым  «Опыт 
словаря  тю р кс ки х   наречий» 
деген  келемді  еңбегіне  кіріседі. 
Бүл  кітаптың  4  томы  шығады, 
онда ғылымға белгілі болған, сол 
кездегі бүкіл түркі тілдерінің лек- 
сикасы   кө р с е тіл ге н .  Радлов 
1894-95,  1897,  1899-жж.  «Древ­
нетюркские  надписи  из  Монго­
лии» деген кене түркі ескерткіш- 
теріне арналған үлкен зерттеуле- 
рін жазады. Көне түркі жазулары- 
ның  сырын  ашуға  үлес  қосқан 
ғалымдар:  Радловтың  шәкірті  -  
П.Мелиоранский, С.Малов, АСа- 
мойлович,  Н.Катанов  т.б.  XX  ғ. 
басында  Т.-ға  түркі  ғалымдары 
да араласа бастайды -  Ш.Уәлиха- 
нов,  Каюм  Насыри,  М.Ахундов, 
Ы. А л ты н са р и н, 
Н .Катанов, 
А .Б өкейханов,  Н .Т өреқүлов,
A .Б а й түр сы н о в  
ж әне.  т.б . 
Ресейдегі Т.  орталықтары  Қазан 
университетінде  (А.Қазамбек, 
И.Березин,  Н.Ильминский (қазақ 
тілін  зерттеуш і)),  Петерборда 
(О.Сенковский,  А.Мухлинский,
B. С м ирнов,  А .С ам ойлович, 
Будагов),  Мәскеуде  (АЛазарев, 
Ф.Корш ,  А.Крымский,  В.Горд­
левский,  Н.Дмитриев)  болған. 
Кеңестік  Т.-ға  елеулі  үлес  қос- 
қандар: Чобан-заде, Н.Дмитриев, 
А.  Поцелуевский,  И.Батманов, 
К.Юдахин,  Қ.Жүбанов, Н.Сауран- 
баев,  С.Аманжолов,  В.Егоров, 
Б .Ю нусалиев,  Л .Х а р и то н о в, 
А.Боровков,  А.Дульзон,  Ж.Киік- 
баев,  В.Решетов,  Е.Убрятова,
М .Ш и р а л и е в,  Э.  Т ениш ев, 
А. Щербак,  Ә.Наджип,  Э.  Севор- 
тян,  Н .Б аскаков,  А .Кононов, 
А .А м анж олов, 
М .Т ом анов, 
АИбатов,  І.Кеңесбаев,  Ә.Т.Қай- 
даров, АҚүрышжанов, Б. Сағын- 
дықов,  М.Серғалиев  және  т.б.). 
ІІІығыс ЕуропадаТ. мен айналыс- 
қан ғалыңдар:  Д.Немет, Л.Лига- 
ти,  Д.Хазай,  А.Рона-Таш,  Ж.Ка- 
кук, Д.Кара,  Э.Шютц,  И.Вашари, 
И.Қоңыр  (Венгрия),  Г.Гылыбов, 
Б.Недков,  Н. Тодоров (Болгария), 
Г.Елезович,  А.  Шкалич,  Е.Джин- 
дич,  Х.Шабанович  (Югославия), 
П.Циме,  3 .Клейнмихель (Герма­
ния),  Й.Блашкович,  Й.Кабрда 
(Чехия),  А .З айончковский,  В. 
Зайончковский,  А .Д убинский,
Э.Трыярский (Польша).  Қытайда, 
Пекин және Үрүмші қалаларында 
Т.  орталықтары  бар.  Түркияда 
1932 ж.  бастап Түркі тілі  қогамы 
жүмыс  істейді.  Сонымен  бірге, 
А встралия,  А н гл и я ,  Д ания, 
Италия,  Франция,  Финляндия, 
Швейцария,  Германия,  Швеция 
жэне  т.б.  елдерде  Т.  орталық- 
тары  бар.  А ҚШ -ты ң  Гарвард, 
Колумбия,  Лос-Анжелес,  Инди­
ана  университеттерінде  түркі 
тілдерінен  д ә р іс  оқытылады. 
Жапонияда шығыс елдерінің тілі 
Токиядағы  Мәдениет  институ- 
тында зерттеледі.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: