Поль Брэгг және оның сауықтыру жүйесі (валеологиясы)

Поль Брэгг өзінің бір кітабында "Меніңше, қазіргі кезде адам баласының ашқан жаңалықтарының бірі — өзін рухани, ақыл және физикалық жағынан жасартуы — деп жазды ол. Жасартудың негізгі жолы — оның ойынша, жүйелі түрде тамақтану, физикалық жаттығулар жасау, жүйелі түрде мезгіл-мезгіл ашығу.

Брэгг өзінің барлық өмірін адамдарды табиғаттың берген сыйымен сауықтыру және жасарту проблемаларымен айналысты.

51

Физикалық жаттығуларды, жүйелі түрде тамақтануды, денені сумеи, таза ауамен, күнмен шынықтыруды, гигиеналық рухани дайындау мақсаттарын қойды.

"Адам ата мен Хауа ана кезінен бастап деп жазды ол, — ең маңызды проблемалардың бірі адамның ғұмырын ұзарту, бірде-бір адам өлімнен қашып құтылған емес. Бірақ әрбір адам неше түрлі қимыл жасаса, гигиеналық және диеталық ережелерді сақтаса, адам өз өмірін ұзарта түсетініне сенемін. Әрбір адам осы айтылғандарды әрбір адам — өзінің бақыт-қуанышы, өзінің туған-туыстары, достары үшін, ең соңында өзінің отаны үшін жасау керек. Әрбір адам өзінің денсаулығын сақтауға ұмтылу керск. Денсаулық қоғам үшін өтс қажет. Адамдар ұзақ өмір сүріп, сергек болу, денсаулықтарының мықты болуы отан үшін де, өзің үшін де өте қажет. Мен сенемін әрбір адам 120-ға дейін өмір сүруге құқылы. Денсаулықты сатып алмайсың, оны еңбекпен тұрақтылықпен аласың. Өте тұрақтылықпен, шыдамдылықпен денсаулықты күшейтуге болады. Менің денсаулығым жақсы күш-қуатым бар дсп мақтанатын жағдайға дейін көтеруге болады. Денсаулығым мықты болуын өзім қамтамасыз еттім. Мен жылдың 365 күнінде бір күнде ауырмаймын. Ешқандай ауру маған дарымайды, менде шаршау деген болмайды. Демемде ешқандай кәріліктің белгісі жоқ. Сіздерде осындай жағдайда болуыңыз сөзсіз".

Брэгттің сауықтыру жүйесінің негізі — жүйелі түрде тамақтану, жүйелі түрде тамақтанудың негізгі корсеткіші. Күндслікті тамақ рационының жартысы тек овощтар мен фруктылардан тұруы керек. Ең алдымен жаңа — жас овощтар мен фруктылар басым көпшілігі. Фабрикалардан өңделіп шыққан азық-түлікті пайдаланудың қажеті жоқ деді ол. Тағамдарда түз аз болуы керек. Рафинирленген қант,әр түрлі синтетикалық қосылыстар болмауы керек. Брэгт ортодокос емес

52

еді. Егер адамдар ет жеп үйренсе, оларды үйренген дағдысынан айыруға болмайды. Бірақ 3-4 рет, күніне бір рет ет жеуге болады деп есептеді. Күніне үш рет ет жеуге болмайды. Колбаса жеуге үзілді-кесілді тиым салған. Қуырылған етті ауызға алуға болмайды. Майлы ет жеугс болмайды. Брэгг адамдарға жетісіне 3-4 жүмыртқа жеуге болады деп үйғарды. Ерсек адамдардың сүт ішуіне болмайтынын Брэгг айтады. Қаймақ, сарымай, кілегей ішуге болмайды.

Брэгг ешқашанда де ет жемеген адам. Өте сирек балық жеген. Бірақ ол вегетарине емес еді.

Брэгг өзінің сауықтыруының жүйесі негізі ретінде ашығуды алады. 3 айда бір рет 7-10 тәулік бойы ащығу керек деп ссептеді. Ашыққан кезде судан басқа ештеңе ішпеу керек екенін Брэгг айтады. Ашыққан кезде адам ағзасы тазаланады. Жеген тамақтардың уы адам ағзасын уландырады. Брэгг жас кезінде ішкен дәрісінің бір шамасы ашыққан кезде оның ағзасынан шықканын айтады. Ашыққан ғажап көрініс. Нәтижесі таң қаларлық.

99 пайыз аурудың пайда болуы деп жазды Брэгг дұрыс тамақ ішпеуден. Адамдар оны түсінбейді де тамақты қалай болса солай іше береді. Брэтг тамақты өте аз ішкен. Таңертең бір алма ғана жеп, жүгіріп отырған. Кешкі тамақты ол ішпеген. Күнделікгі физикалық жаттығумен шұғылданған.

2.10. Н.М. Амосов және онын сауықтыру жүйесі

Ленин премиясының лауреаты, социалистік Еңбек Ері, белгілі хирург, кибернетика ғылымының. маманы, ғалым, Киев қаласындағы қан тамырымен жүрек хирургиясы институтының бұрынғы директоры.

Денсаулық пен өмірде бақытты болудың ең жоғары деңгейінде болу үшін мына төмендегі принциптермен кеңестерді қатан, сақтап жүру керек дейді ол.

1. Көптеген аурулармен адамдардың ауруына табиғат та, қоғам да кәнілі емес, тек адамның өзі ғана кәнілі. Адамның жиі-жиі ауыратыны оның жалқаулығына байланысты. Кейде ойланбаған нәрселерден ауру пайда болатыны бар.

2. Медицинаға иек артып сенуге болмайды. Медицина көптеген ауруларды ойдағыдай емдегенімен, адамды аурудан толық түрде айықтырып жібермейді. Медицина адамды денін сау етіп өзін ұстауға үйрете алмайды. Дәрігерлердің қоршауына түспеу керек. Олар әлсіз адамдарды үлкен ойға қалдырып,

53

адамға заман ақырды орнатады. Олар аурудың үстіне ауру қосып береді. Ақы төлей алмайтын вексель беретіні дс сөзсіз.

3. деніңіз сау болу үшін өзіңіз көп және тұрақты түрде еңбек етуіңіз керек. Еңбекті еш нәрсемен алмастыруға болмайды. Адам өз бақытына өзі ғана жете алады. Адам өзіне қажетті денсаулықты өзі ғана жасай алады. Қартайған сайын денсаулықты сақтау көп еңбек етуді керек етеді. Ауру неғұрлым қатерлі болса, соғұрлым көп еңбектенуді қажет етеді.

4. Әр түрлі әрекеттің шамасы, жасалған іс-қимылға сәйкес келуі керек. Ынталандыру — белгілі мақсатпен, уақытпен өтеді де нақтылы қорытынды береді. Денсаулық адамның ең басты мақсаты, егер денсаулықты бүгін ойламасаң ертең-ақ жолдасың өлім болады. Шыныққан адамды өлім де қорқыта алмайды.

5. Денсаулық болу үшін біркелкі бес жағдай қажет. 1) физи-калық жүктің жағдайы; 2) тамақты тежеп ішу; 3) денені шынық-тыру; 4) уақыт бойынша дұрыс дем алу; 5) бақытты өмір — қимыл. Физикалық қимылсыз денсаулықты қамтамасыз ете алмайсың. Күнделікті тұрмыста тыныштық болмаса адам бақытты болмайды. Бақыт болмаса, ашықсаңда, неше түрлі қимыл жасасаңда денсаулықты сақтай алмайсың.

6. Күніне 20-30 минут жаттығу жасап отырсаң, табиғат сондай кешірімді де болады. Егер физкультурамен жаттығу уақытын екі есе етіп ұзартсаң өте жақсы.

7. Тамақ мөлшерін тежеу керек. Әр қашанда өзіңнің массаңа бақылау жасап отыру керек. Ол үшін бойыңның ұзындығынан 100 алып тастасаң меншікті салмағыңыз шығады.

8. Әр қашанда денеңізді босатып жүрген дұрыс. Ол үшін ерік қажет, ерік әр адамда әр түрлі болады.

9. Бақытты өмір сүру керек. Денсаулық бақыт екені өзінен-өзі белгілі. Денсулыққа үйреніп кеткеннен кейін, денсаулықтың не екенін байқамай да қаласыз. Ауру — бақытсыздық екенін өзінен-өзі белгілі.

54

III. ДЕНЕШЫНЫҚТЫРУ - ДЕНСАУЛЫҚ ТІРЕП

Арнаулы түрде жүргізілген ғылыми зсрттеулердің қорытын-дыларына қарағанада, спортшылар әлемде кездеслейтін рекорд-тарды жасайды. Оның себебі арнаулы түрде жаттығу мен ағзаның ерекше әсерінен екені анықталды. Адам ағзасында шск жоқ екені байқалды. Әдетте жай уақытта жасай алмайтын нәрселерді қиналған, күйзелген кезде адам тез жасайды да өзі қайран қалады. Адам ағзасы - 86 градуекд жететін суықтыққа +50 градус ыстыққа шыдай алады. Мұндай жағдайға шыдау үшін арнаулы жаттығулар жасау керек.

Денені шынықтыру дегеніміз — кез келген физикалық жатгығу. Оның белгілі заңдылықтары мен принциптері болады. Осы принциптер мен зандылықты сақтай отырып, адам айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының зиянды әрекетін жеңе алады.

3.2. Терморегуляция

Өте жақсы дене шынықтыруды өткізу үшін ең алдымен терморегуляцияның механизмін білу керек.

Жер бетіндегі барлық, ағзалар айналаны қоршаған орта факторларының өсер етуіне байланысты екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа жататын ағзалар — суық қандылар. (пойкилогермдер), өздеріне кджетгі температураны сыртқы ортадан алып отырады. Екінші топтағы жануарлар — жылы қандылар — гомаиотермділер. Айналаны қоршаған сыртқы орта температурасына байланысты. Ағзаларындағы температура тұрғылықты.

Адам ағзаларының температурасының тұрақты болуы өте күр-делі биологиялық және физикалық-химиялық үрдістердің термо-регуляциясы механизмдері мен байланысты. И.П.Павловтың айтуы-на қарағанда термореуляцияның механизмін жетілдендірусіз адам ағзасында тұрақты температураны сақтауға болмайды.

Осыған орай біриеше сауал туындайды. Адам денесінде әр түрлі органдарында температураның мөлшері қандай. Арнаулы

55

жүргізілген зерттеулердің қорытындыларына қарағанда, адам денесінің температурасы тұрақты болады деп айту салыстырмалы түрде айту деп ұғыну керек. Адам денесінің ашық болуы айналаны қоршаған сыртқы орта температурасының әсеріне қарай тез төмендеп кетеді Ал жабық денедегі тсмпература онша өзгеріске ұшырамайды. Ішкі органдардың температурасы айналаны қоршаған сыртқы орта температурасымен байланысты, онша кеп өзгеріске ұшырамай, тұрақы түрде болады.

Ішкі органның температурасы әр түрлі. Ең ыстық орган бауыр Оның температурасы 38-40°С жетеді. Қолтықтағы температура 36,5-36,9°С әдетте қолтыққа градусник қойып температураны анықтайды. Тік ішек температурасы 37,2-37,5°С. Қанның темпера-турасы дене температурасына сәйкестенеді. Адам ағзасы темпера-тураға байланысты жылу бөліп отырады. Жылудың көлеміне сәйкес температура өзгереді. Жылу зат алмасу үрдісіне байланысты. Ішкен тағамдарға да байланысты болады. Энергияның өлшемі үлкен калория (ккал) немесе килоджоулмен белгіленеді.

Адам ағзасынан бөлініл шығатьш энергияның мөлшері үш шамадан тұрады 1) негізгі зат алмасуынан; 2) тамақтану кезіңдегі энергия; 3) физикалық және ой еңбектерінің әсерінен энергия түзіледі.

Негізгі зат алмасудан пайда болған энергия, адамның тіршілігін қамтамасыз етуге, тыныс алуға, жүрск қызметіне, бүйректің жұмыс жасауына жұмсалынады.

Ересек адамның әрбір кг массасында 24 ккал энергия болады. Терморегуляция үнемі өзгеріске ұшырап отырады. Тамақтанған кезде терморегуляция жоғарылап, тамақ ішпеген кезде терморе-гуляция төмендейді. Жылу үнемі алмасып отырады. Жылу адамның терісі арқылы айналаны қоршаған ортаға тарап отырады.

56

Терморегуляция екі жолмен өзгереді.1) Нервті терморегуляция; 2) гуморалды терморегуляуция. Терморсгуляцияның барлық көрінісі 3-таблицада (5-суретте) көрсетілген. Терморегуляция жоғары нерв жүйесі арқылы реттелініп отырады. Адам денесінің терморегуляциясы шексіз. Адам күйзелген кезде немесе қорыққан шақта терморегуляция төтенше жағдайда өтсді. Суық тердің ағзадан бөлініп шығуы тегіннен-тегін емес екендігі байқалады. Ағзада төтенше түрде физиологиялық үрдістердің жүргенін көрсетеді.

Жылы және суық температураға үйрену

Зат алмасудың жақсаруы

Терінің жұқпалы ауруларға қарсы тұруы

Ішкі бездер жүйесінің қияларының қалыпты қызмет істеуі

Қорғаныс қасиеттерінің гипофизбен бүйректің үстіндегі

Денені шынықтыру адамның күш-жігер қабілетін дамытып, денсаулығын жақсартады. Денені шынықтыруға дене тәрбиесі, арнаулы ғылыми білім, спорттағы табыстар жүйесі енеді. Денені шынықтыру еңбек пен тұрмыс гигиенасы, демалыс және еңбектің дұрыс режимін, сонымен бірге денсаулықты нығайтып, шынықтыру үшін күн мен ауаны және суды тиімді пайдалану тәсілдерін қамтиды (5-сурет).

Денені шынықтырудағы мазмұны мен қолдану әдістері қоғамдық қатынастардың өзгеруіне тікелей байланысты. Респуб-ликамызда көптеген денешынықтыру орындары бар. Экономикалық жағдайымыз жақсара түсуіне байланысты денешынықтыру орындары жылдан-жылға көбейс түсуі сөзсіз. Өйткені спортқа деген құмарлық өте кеп. Осыған орай Қазақстан Республикасы мектептерінде валеология пәні міндеггі түрде жүргізіле бастады. Денені шынықтыру валеология ғылымының ең бір кернекті саласының бірі.

Денешынықтыру проблемасымен айналысқан оқушылар әр қашанда мемлекет тарапынан қолдау табады.

Қазақстан Республикасында денешынықтыру кадрларын дайындайтын университет бар. Бірнеше техникумдар мен арнайы

58

факультететтер жұмыс жасайды. Мемлекетіміз денешынықтыру ұйымдары халықтар федерацияларымен, олимпиадалық ұйым-дармен тығыз байланыс жасап отырады. Елімізде қандай да болмасын қиыншылық болғанымен, денешынықтыру жұмысын күн тәртібінен бірде-бір уақыт тыс қалдырған емес.