Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

көш пелі  халы кты ң  құқы кты к дәстүрлері  саласы на  ғана  емес,  сонымен 

катар даланы ң ж өн -ж осы қ тәртібі саласына да таралды.  Көптеген көзбен 

к о р г е н д е р д ің ,  к а з а қ   х а л қ ы н ы ң   д ағд ы л ы   қ ұ қ ы ғы   мен  тұ р м ы сы н  

білгірлердің айтуына қарағанда, сұлтандармен әңгімелескен кезде «қатар- 

дағы казақтар» оларды есімімен атай алмады, оның орнына «тақсыр» деген 

сөзді  қолдануға тиіс болды.  А мандасқанда, кош тасқанда, алғыс айтқанда 

екі  қолы н кеудесіне немесе оң қолын оң тізесін е қойып, «Алдияр!» деуге 

тиіс еді.76

С оны мен бірге қ а за қ  сұлтандары ны ң мүліктік ж ән е әлеум еттік жағ- 

д ай ы н   сипаттай ты н   көп теген   д еректем елер  төрелердің   арты қш ы лы к 

құқықтары  мен пүрсаттылықтарының өте аз екенін немесе олардың жеке 

б асы н ы ң  эк о н о м и к ал ы қ  әл-ауқаты н а мүлде байланысты   болмай,  қайта 

төре  болы п  туған  сослови есін е  тиісті  екенін  дәлелдейді.  Малды  ж ән е 

басқа  мүлікті  иелену  емес,  қайта  Е урази яны ң   әлеум еттік  ортасы нда 

м ейлін ш е  бағалан аты н   тегін ің   атақты лы ғы   сұлтандарды ң  көш пелілер 

арасы нда  саяси   үстем  болуы   мен  коғам ды қ  м ән ін ің   таны луы ны ң  көзі 

болды ,  оларды ң   қ а за қ  қоғам ы   ж ү й есін ің  әлеум еттік  иерархиясы ндағы  

м ейлінш е ж оғары   мәртебесін аны қтап берді.

Ж оң ғарларға қарсы   күрес  кезеңінде «төре» мәртебесі  қайта бағалан- 

ды. Соғысушы халы қты ң қатарын топтастыруға ғана емес, сонымен катар 

ұрыс алаңы нда  батыр ай каска  шығып,  адамдарды  өз ерлігінің үлгісімен 

ізін е  ерте  алаты н ,  кө б ін е се  б асқ ы н ш ы л ы к ка  қарсы   б ү к іл хал ы қ ты қ 

күрестің ұйымдастыруш ылары, яғни халыктың шексіз сеніміне бөленген 

адамдар керек болып шыкты.  Негізінен халы кбаты рлары  сондай адамдар 

болған еді.

К өш пелілердің  баска  бір  тандаулы   тобы  мұсылман  діні  кы зметш і- 

лерінің сословиесі — мұрагерлік пұрсаттылықты пайдаланған, қазақ қоға- 

мы ны ң рухани  өмірінде  маңызды  рөл  аткарған  қож алар  болды.  Барлы қ 

салт-ж ора  ғұры птары   —  сүндеттеу,  үйлену  тойы,  ж ерлеу  ж әне  ас  беру 

қо ж алард ы ң тікелей   қатысуымен өткізілді, оларды кож алар  Құран оқып 

зандастырып отырды. Қожалардың көшпелі қоғамдағы саяси ыкпалы мар- 

дымсыз болды, бүл көп жағынан исламның дала өңіріндегі өзіндік ерекше- 

лігімен түсіндіріледі.

«Қ арасүйектердің»  пұрсатты  әлеум еттік  санаттары  арасында  қазак- 

тарда билер сословиесі өте маңызды орын алды, олар көш пелі қауы м дар- 

да сот билігі  қы зм етін  ж үзеге асырды .  «Би» деген  сөзді,  — деп  көрсетті 

Я.  П.  Гавердовский,  — ш еш ен,  бай  ж ән е тапқы р  адамдар деп  түсіну к е ­

рек».77  Қ азақстан д а  билердің  пұрсатты  жағдайы  ең  алдымен  құкы қты қ 

реттеу,  төрелік ж ә н е  п әтуалы қ  міндеттердің  коғамды қ  м аңы зы ны ң зор 

болуымен аныкталды ж ән е мүлік катынастары жүйесіндегі  басымдыкты 

құқыктардан, атап айтқанда, талап-арызды ң оннан бір мөлшері  нысанын- 

да қосы м ш а өнімді  иемдену құкы ғы нан  (билік)  көрінді.  Билер тобыны ң 

күші мен ы кпалы  едәуір дәреж еде оны ң мүш елерінің дағдылы құқықты, 

дәстүрді білуі, шешендік шеберлігі, кауымдардың мүдделерін корғай білуі 

сиякты ж еке касиеттеріне де байланысты болды. «Сотғүрпындағы шешен- 

дік, шеберлікпен ұштасқан терең таным ғана казактарға осы күрметті атақ- 

ты беретін»,78 — деп көрсетті  Ш.  Уәлиханов.

Р у ар ал ы қ ж ә н е ж үзаралы қ  дауларды шешуге қабілеті бар билер кар- 

сы  күресуш і  тараптарды ң ымы раға  келуіне  кол  ж еткізе  отырып,  әдетте

200

көш пелілер  арасында  едәуір бедел  алып,  к а зак  коғам ы ны ң өлеум еттік- 

саяси өмірінде едәуір ыкпалға ие болды.  М ұның бәрі  Кдзыбек, Толе, Әйте- 

ке,  Е сетж ән етағы   баскалары сиякты  құдіретті  билердің жоғарғы  билікке 

зо р   ы к п ал   ж а с а у ы н а   м ү м к ін д ік   б е р д і;  о л а р д ы ң   к ө ң іл - к ү й ім е н , 

пікірлерімен ж әне ш ешімдерімен тіпті  ең беделді  к азак  хандары  (Төуке, 

Әбілкайыр, Абылай) санасып отырды.

Қоғамдык кайшылыктарды шешу тәж ірибесінде соттөреш ілері  рөліне 

әр түрлі  адамдар ұсы нылған  кезде м еритократи я  (яғни  ең дары нды лар- 

ды ң  б и лікке  келуі)  принципі  айкы ндауш ы   рөл  аткарды ,  оған  с ә й к ес 

қазактарды ң  дағдылы  кұкы ғы   ж өн ін ен   мол  таны мы   бар,  ең  талантты , 

беделді  ж өне тәж іри б елі  халы к казы лары   тана  билер  бола алаты н.  Бұл 

орайда  казактарды ң  кұк ы к ты к дәстүрлерін де би  атағын тікелей  мұраға 

калды руға  еш кандай  жол  берілмеді.  А лайда  м ери тократи я  принципі 

кайсы б ір  қ а за к   б и ін ің   ең  ж акы н   ұ р п ак та р ы н ы ң   (б ал асы ,  н ем ересі, 

ш өбересі) да би болып сайлана алу мүмкіндігі ж о к к а ш ығармады.  Ж еке 

адам ны ң  м атериалды к  әл-ау каты н ы ң ,  ы кп алды лы к д әр еж есін ің   ж ә н е 

баска да субъективті ф акторларды ң ж екелеген  к азак  әулеттеріне би ата- 

ғы ны ң бекітілуіне  себепш і  болуы  жиі  кездесті,  бүдан  көш п еліл ер а р а ­

сында генеалогиялы ктуы сты к принципінің әлеуметтік маңызы зор екені 

көрінді. Тіпті осындай жағдайларда да билер сословиесінің өкіліне гене- 

алоги ялы к  ж ақы нды қты ң   өзі  осы  д әреж ед ен   үм іткерге  калауы н ш а  би 

болып сайлануға әлі де кепілдік бермеді ж ән е көш пелілердің  коғам ды к 

санасы нда ж еке адамны ң қабілеттері  мен дағды лары на қатысы  ж өн інен  

бағынышты орын алды.

X V III—XIX  ғасырды ң  бірінш і  ж артысы   кезең ін де  к а зак   коғамы нда 

әскер басылары  — баты рлардың әлеум еттік тобы ны ң маңы зы   мен саяси 

ыкпалы зор болды.

«Батыр»,  «багадүр»,  «баһадүр»  деген  түрік-м онғол  сөзі  бастапкы да 

шайкас алдында жауды жекпе-ж екке шакыратын ержүректі білдірген. Осы 

транскрипциясында ол XIV ғасырдың өзін де-акоры с тіліне еніп, оңтүстік 

славяндарды ң  кітаби  тіліндегі  «батыл»,  яғни  «жаугер»  деген  неғұрлым 

ертедегі, автохонды ктерминді  ығыстырып шығарған. Бұл терм иннің «бо­

гатырь» деген орысша калькасымен катар XV ғасы рды ңаяғы  — XVI ғасыр- 

дың  алғаш қы  үштен  бірінде  М әскеу  мемлекетінде  ж ат ж ерлік  ерж үрек 

жауынгерлерді атау үшін енді түркі тілінің өзіндегі «батыр» термині  кол- 

данылған, мұны «М осковия туралы жазбалардың» белгілі авторы, бұл ата- 

уды орыс адамдарынан алғаш рет есіткен австриялы к дипломат Сигизмунд 

Герберш тейннің (1485—1566) жекелеген ескертпелері  растай алады.79 Бұл 

дерек Еуразияны ң көш пелі дүниесіндегі әлеум еттік кұбылыс ретінде ба- 

ты рлы кты ң кең таралғаны на  көз ж еткізе дәлелдейді,  әлбетте,  бұл түрік 

халы ктары ның ең жакы н  көрш ілері  — славяндарға ұғы м ды к-лингвисти- 

калы к тұрғыда эсер етті.

Ш ыңғы с-хан зам аны нан бері  «баһадүр» терм ині әскери л ен ген  түрік- 

монғол  ақсү й ектер ін ің   өкілд еріне  талай  рет  атак  ретінде  берілді.  Бүл 

мағынасында алғанда  М ас'у д и б н   Усман  К ухистани (1453—1512) мен б а­

ска да шығыс авторлары өз шығармаларында Әбілкайыр (1428—1468) хан- 

дығындағы көптеген  баһадүрлерді айтып өтеді.80 Ол сы рткы   ж ауларм ен 

күресте ж еке  баты лды қ көрсеткен і,  не соғы с ки м ы лдары н а  ш ебер бас- 

ш ы л ы к ж асаған ы   үшін хан немесе султан  алаты н  құрм етті атак ретінде

201

ед әу ір   жиі  қолданы лды .  Бұл  ж ағдайда  «баһадүр»  атағы  көш пелілердің 

әлд еб ір  атакты   б и леуш ісін ің  то л ы қ  өз  есім іне  қосы лы п  отырды.  Атап 

ай ткан д а,  XVIII  ғасы рда  к а за к   хандары   Т әу к ен ін ,  Қ айы пты ң,  Әбіл- 

қайы рд ы ң ,  А бы лайды ң  ж ә н е   баска  да  ірі  тұлғаларды ң  осындай  атағы 

болды .81

Алайда  батыр  —  ерж үрек  адам ны ң  атағы  ғана  емес,  сонымен  қатар 

көбінесе әскери   міндеттерді ж үзеге асырумен айналысатын адамдардың 

ж еке дара  қасиеті.  Саяхатш ы   Е.  К.  М ейендорфтың  анықтауы  бойынша 

казақ қоғамында «ержүрек» әділ ж ән е тапқыр, соғыс  кезінде — шабандоз 

адамдар» батыр деп аталған.82 «Батыр» атағы ешқашан мұраға калдырыла- 

тын болмаған, оны тек ж еке ерлікпен алған.  Ал сонымен бірге белгілі бір 

баты рды ң  әскери   істе  өзін  айкы н  көрсеткен  баласы ны ң  жөне  немересі 

батыр болтан ж ағдайлар аз кездеспейді.  Бұған Кіші жүздің жетіру буыны 

табын руының ыкпалды батыры Бөкенбай (1741 ж. өлген) ұрпактарының — 

он ы ң  баласы Тіленш і  Бөкенбайұлы ны ң ж әне XIX ғасырдың 20—30-жыл- 

дары ны ң басында батыс казақтары ны ңхалы қ-азатты ккозғалы сы н баска- 

рған  немересі  Ж олам ан Т іленш іұлы ны ң осы атакты мүраға алу окиғасы 

мысал бола алады .83

X V III  ғас ы р д ы ң   б ір ін ш і  ж а р ты с ы н д а  б аты р л ар д ы ң   беделі  мен 

әлеум еттік маңызы мейлінше күшті  өсті, мұның өзі сыртқы  қауіпке ж әне 

казақтарды ң әлеум еттік ұйымдасуында әскери құрылымдар рөлінің арта 

түсуіне байланысты болатын. Ж оңғарлар басқыншылығына пәрменді той- 

тары с  беруді  ұйымдастыру  каж етгігі  әуелі  әскери сахнада, ал сонан соң 

саяси сахнада да халы кты ң жол  бастауш ылары мен  колбасш ылары  — ба- 

тырлардың аса көрнекті ш оғырының пайда болуына жеткізді, олар: қазак 

коғам ы ны ң  төменгі  топтары нан  өсіп  ш ы ккан  ж етіру  буыны ны ң табын 

руынан  Б өкенбай ,  Орта  ж үздің  арғын  бірлестігілің канж ығалы   руынан 

Бөгенбай,  Қ абанбай,  М алайсары,  Есет, Тайлақ, Ж әнібек, Өтеген, Олжа- 

бай  ж ән е  баска  адамдар.  Қ азактарды ң   әскери   топтары ны ң  ойрат  әс- 

керлерін ж ең ген ,  к а зак  халкы ны ң тарихи  зердесінде м әңгілік  сакталып 

калған ең ірі ж еңістері ж оғарыда аталған батырлардың есімдерімен бай­

ланысты.

Қ а з а к   ж ү з д е р ін ің   а у м а к т ы к   ш е п т е р ін д е   со ты е  ш и е л е н іс ін ің  

бәсеңдеуін е  қарай  баты рларды ң  әлеум еттік  маңызы  да төмендей  берді. 

Бұл  әскери   көсем дердің  котам ды к беделі  мен  саяси  ы қпалы ны ң белгілі 

бір толкы ны  XIX тасырдың 20—40-жылдарында  Кіші жүз бен Орта жүзде 

х ал ы қ-азатты ққо зтал ы сы н ы ң д ам у ы н а байланысты болды.  Бұл  кезенде 

К енесары   сұлтанны ң,  оны ң  туган  інісі  Н ауры збай  батыр  (1822-1848), 

Агыбай, Бұқарбай, Иман ж әне баска да көптеген батырлар сиякты ержү- 

рек ж ауы нгерлер мен оларды ң серіктері казактар арасында аса күшті бе- 

делге ие болды.

Үлы ж үз ауматында әскери   кұрылымдар рөлінің елеулі түрде күшеюі 

ж ән е соган байланы сты  баты рлар әлеум еттік тобы ны ң қотамды к маңы- 

зы ны ң артуы  Қ окан  ханды гы ны ң басқы нш ы лы қ согы сы на карсы  күрес 

ж ы лдарында (XIX гасы рды ң 20-50-ж ы лд ары ) байқалды. Әскери ж асак- 

тардың колбасш ы лары  С ары бай А йдосұлы,  С ауры қ Стамбекұлы, Сыпа- 

тай Әлібекүлы, Сұраншы А қынбекұлы, Сыпатай Саурыкұлы, Б ай закдат- 

қа М әм бетұлы   ж ән е  басқа көптеген  батырлар  қазақ қотамында  н ак сол 

кезде батыр атанды.

202

Тарихтың жоғарыда келтірілген кезендерінің бөрінде батырлар срж ү- 

рек  жауынгерлер, ат жалында ойнаған ш абандоздар ж ән е әскери   ж асак- 

тардың қолбасылары ғана емес, сонымен катар көш пелі коғамны ң е ң та ң - 

даулы  әлеум еттік  топтары ны ң  бірі  болды.  Бұл  ж ағы нан  револю цияга 

дейінгі  көптеген  авторларды ң баты рлар  арасы нан  көш пелілердің  саяси 

үйымдасуында  маңызды  орын  алған  рубасы  к а зак   аксакалдары н  коп 

кездестіруге болатын деп ескертуі де кездейсок емес.  М әселен, XIX ғасыр- 

дың басында  Г.  И.  С пасский  ж азы п алған  үш ж үздің 67  рулы к бөлім ш е- 

лерінің 25 кұрылымын  батырлар баскарған.84

Сонымен катар батырларды жоғарғы биліктегілер к азак  ханды ктары - 

ның көрші мемлекеттермен өзара катынастарында, сон дай -акхан дарды ң  

билер топтарының мүшелерімен ж әне ру ақсакалдарымен кайш ылыктары 

шиеленіскен кездерде хандарды колдау мүддесінде диплом атиялы ксипат- 

тағы жауапты тапсырмаларды орындауға тартып отырды.

Батырлардың пұрсатты жағдайы олардың жеке касиеттерімен коса, со- 

ғыстағы табыстарына, беделді рулык байланыстары мен байлығына, яғни 

жат елдерге соғыс  ж оры ктары   кезінде  оларды ң  колға түсірген  олж асы - 

ның  мөлш еріне,  сон д ай -ак  көпш ілік  бөлігі  к азак   ж астары нан  тұратын 

ерікті  ж асактары ны ң саны на  байланысты  болды.  С оны ктан  ө зін ің   бай- 

лығы  мен  казактар арасындағы  саяси  ыкпалы  ж өн інен   кейбір  баты рлар 

(мысалы,  Орта  ж үзд ің   арғы н  б ір л естігін ің   ш акш ак  руы нан  ш ы ккан  

Ж ән іб ек сиякты ) кейде билеуш і хандар мен  сұлтандардан да асып  түсіп 

отырды.

Қ азак коғамының әлеуметтік топтарға бөлінуінде 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: