сында  өтті.  Қ азактар  кы тайларға тау ш аткалдары нда тоскауы л  жасады ,  алайда

берген  баты рды ң тобы  карсы тұрды.  Қ азақтар мен ж оңғарларды ң табан 

тіресіп  қарсы ласуы на  қарам астан,  цин  әскерлері  өзін ің   баты сқа  карай 

ілгерілеуін ж алғасты ра берді.

Бұл  кезде Абылай Баянауы л тауларында әскер жинап ж атқан еді.  Ха- 

даханы ңхабарлағаны ндай, күздігүні маньчжурлар «Абылайдың Бөгенбай 

бастаған ж асағы мен...  ш айқас жасады».  Ш айкас Баянауылды ң батысына 

карай Ш ідерті өзенінің бас жағында болды. М аньчжур генералының лепіре 

рапорт бергеніне карамастан, цин әскерлері зор шығынға ұшырады, ш ай­

кас болтан жерді  казактар «Ш үршіткырылған» деп атап кетті.15 Қазан ай- 

ында Н и яз таулары маңы нда кы тайлардың Бөгенбай батырдың топтары- 

мен  ш айкасы   болды.  К дзак  ж асактары м ен  көптеген  қакты ғыстар  ж әне 

олардыңтабандылыкпен қарсыласуы цин генералдарының Солтүстік және 

Батыс армияларын суы ктүскен ге дейін біріктірмек болтан бастапкы жос- 

парлары н  бұзды.  Екі  армия  да  көп  шыгынга  ұшырады,  тың  күш тер  мен 

азы к-түліктің жетіспеуш ілігін бастан кешірді.  Олардың көп киындыкпен 

1756  ж ы лды ң  казан   айы нда  Есіл  ж агасы нда  бірігуінің  сәті  түсті.  Цин 

әскерлері  өте  қиы н  жагдайга үшырады.  «Аттары болдыртты.  Қ атаң кыс 

түсті.  А ттар,  баска да мал  мен  азы к-түлік әлі де келіп ж еткен ж ок... Хат 

ж азы п асы кты ры п оты рмы з...  Қысты  бұл арада өткізу мүмкін емес...»,  — 

деп баяндады Дардана императорта.16 Акыр аятында цин өкімет орындары 

өз  әскерлерін   Қ азакстан н ан   кері  ш ақырып  алута м әж бүр болды.  Ц янь- 

лун  мүләйімсіп былай деп мәлімдеді:  «К азақтар алыста ж атқан тайпа бо- 

лып табылады.  Бір кашкынта (Әмірсанага. — 

Ред.)

 бола үлкен армия... олар- 

ды ң ж ерін таптап жатыр...  Сондыктан әскерді болашақта кайтадан аттан- 

дырута тырысу үшін оларды даладан уақытш а әкетем із».'7

1756 жы лды ң аятында сотые кимылдары кайтадан Ж оңгария ауматына 

ауысты.  Ж отарты   Ертісте,  А ягөзде к а зак  ж асактары   пайда болды,  ж оң- 

гарлардың Кытайга карсы козгалы сы н таты да Әмірсана баскарды. Алай- 

да күрес нәтижесі белгілі болатын. Көктем ішінде цин әскерлері көтеріліс- 

ш ілердің бытыраңкы топтары н талқандап,  1757 жылдың жазында Тарба- 

гатай таулары аркылы казак жеріне келіп кірді. Осында, Аягөз ауданында 

казақтарды ң кы тайлармен соңгы ш айқасы  өтті. Тамызта қарай қытайлар 

Семей бекінісі ауданында Ертіске дейін жетті. Қ азак билеушілері Ж оңта- 

рияны  қалпы на келтіру үшін  күрестің келеш егі ж о қ екенін түсіне баста- 

ды.  А бы лай,  Ә білпейіз  сұлтандар  мен  Қ ож аберген  батыр  кытайлармен 

келіссөз ж үргізіп, өздерінің ж еңілгенін мойындады, Цин империясымен 

саяси ж ә н е эко н о м и к ал ы к байланыстарды   жолга кою га тілек б ілдірді.18 

Кытай әскери  басш ылыты Абылайта Еіекинге елш ілік жіберуді  ұсынды, 

оган сұлтан келісті ж әне  1757 жылдың қыркүйегінде Ханжігер мен Өміртай 

бастатан  ел ш іл ік   ж іб ерд і.  И м п ер ато р д ы ң   қабы лдауы   кезін д е  қ а за қ  

елш ілері,  бір  ж аты нан,  өзд ерін ің   1756—57  жылдардаты  Қытайга  қарсы 

кимылдарын қателік ж ән е Ә мірсананың арамдыгы деп түсіндірді, екінші 

ж атынан,  Тарбататайды   өздерін ің  занды  қоны стары  деп  ж ариялап, оны 

казактарга беруді талап етті. Біздің құж аттардан көріп отыртанымыздай, 

Абылай өзін ің  Қ ытайга бодандытын іс жүзінде мойындаган ж ок, ал бітім 

жасалды.  С олай  бола тұрса да,  ресми  им периялы к дипломатияны ң дәс- 

түрлеріне сәйкес, кы тайлар казактарды  өздерінің «алыста тұратын сырт- 

кы »19 вассалдары мы з деп  санай  бастады.  К өптеген  қазақ билеуш ілері  — 

А бы лайды ң дұш пандары   н ақ  осы  көзқарасты   ұстанды,  олар  осылайш а

250

орыстың өкімет орындарының көз алдында ықпалды сұлтанның абыройын 

түсіруге тырысты.  Қ азакстан н ы ң   Кытаймен  бұдан  кейінгі  қатынастары  

негізгі екі проблемаға байланысты болды.  Бірінш ісі ж ә н е ең маңыздысы 

жер проблемасы еді.  Қазақтар жайылымдарды, әсіресе Ертіс пен Іле аңғар- 

ларындағы ж өне Тарбағатайдағы бай жерлерді қайтарып алуға ұмтылды. 

Ал циндер бұрын Ж оңғарияға караған б арлы қ ж ерге дәмеленді.  50-жыл- 

дарды ң  аяғы нда  бұл  п роблем алар  н егізінен   д и п л о м ати ялы қ  ж олм ен 

шешілді.

Мәселен,  казак  елшіліктері  1757  жылы  — Тарбағатайға,  1759  жылы  — 

Ертістің жоғарғы ағысындағы жерлерге,  1760 жылы Іленің жоғарғы ағысына 

өз кұкыктарыныңтанылуына қол жеткізді. Кытайлар бұған келісіп, казактарға 

зандытүрде тиесілі жерлерді жоңғар көтерілісшілеріне карсы күресте көмек 

көрсетуге уәде бергені үшін кайтарып берді. Алайда XVIII ғасырдың 60-жыл- 

дарының басында циңдердің бұл бағытгағы саясаты өзгерді. Кытай әскерлері 

казақтарды олардың Шығыс Қазакстандағы орнығып алған жерлерінен күшпен 

куып шығаруға тырысты.  1762—65 жылдардағы әрекеттер ерекше қатыгездік 

болды. Солай бола тұрса да, казактар бұл жерлерде одан әрі тұра берді, мұның 

өзі кытайдың өкімет орындарын бұған көнуге ж әне кытай деректемелерінде 

алым деп аталатын жалдау акысын төлеген жағдайда 1767 жылдан бастап қазак- 

тардың Тарбағатай және Іле аудандарында көшіп жүруіне келісуге мәжбүр 

етті.

Казак-кытай өзара катынастарының маңызды екінші проблемасы сауда 

болатын. Қытайларға атгы әскерін толыктыру үшін казак жылкысы өте кажет 

болды,  ал  казактар  қытай  тауарларына  мүдделі  еді.  Цин  өкімет  орындары 

Қазакстанмен сауданы  катаң бакылады,  оның өткізілетін  орнын, тауарлар 

бағасын  шектеді,  казактарды ң  Цин  империясы   аумағында  еркін  сауда 

жүргізуіне кедергі жасады. Тұтас алғанда XVIII ғасырда Қытаймен шекара- 

дағы сауда алмасу катаң шектеулі түрде жүргізілді.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: