»рекеттер  орыс  өкімет  орындарына  карсы  көтерілген  Саржан  Қасымов  сүлтанды

Цин окімет орындары да Жетісуда өз белсенділігін көрсетті. Бұл туралы 

Ш. Уөлиханов, міне, былай деп жазған: «Даланыңбұл бөлігіне орыс әскерлері 

келгенге дейін Үлкен орда  1824 жылдан Ресейдің камкорлығында деп санал- 

ғанмен де, кытайлар болмашы алым жинау үшін Іледен арғы өлкеге өз отряд- 

тарын жіберуді  1840 жылға дейін тоқтатпады, сол жыл ы олар осындағы шапы- 

раштылардан Тереңөзек алқабы  маңында күйінішті де аянышты  жеңіліске 

ұшырады».38

Сөйтіп қоқандықтардың қысқы қыстаулар аудандарында кұрған бекіністер 

тізбегі орасан зор аумакты бақылауға ж әне казак, қырғыз ж әне каракалпак 

малшыларынан салық алуға мүмкіндік берді.  Егер  1810 жылдарда Ташкент 

хакіміне 400 мың казақ бағынса,  1830 жылдардың басындағы османдык кұжат- 

ка карағанда, Қоқанға бағынышты казактар саны (өсіріп көрсетілген болуы 

ыктимал) 200 мың шаңырак, ал кырғыздарды, каракал пактарды және Қүрама 

(Шахрухийа) көшпелілерін косып алғанда — 200 мың шаңырақ болған, ал хан- 

дыктың отырыкшы халкы 3 млн адамға дейін жететін еді.39

Руаралыкараздыкты пайдалана отырып және жекелеген руларды неғұрлым 

пұрсатты жағдайға койып, коқандыктар «divide et impera» (латыншадан -  бөліп 

ал да, билей бер) саясатын ұстанды. Ташкентге ірге тепкен және оның төңірегіне 

қоныстанған, бұрынғысы сиякты, Ташкент хакімініңтірегі болуын жалғасты- 

рып отырған шанышкылы ж әне канды рулыктоптардың казактары мейлінше 

колайлы жағдайларды пайдаланды. Олар әскерде кызмет етті және әкімшілік 

кызметтерді аткара алатын.  Кейініректе  1859—1861  жылдарда солардың бірі -  

Ташканди ақсакалы Қазакбайдың баласы Рүстембекке Ташкент уәлаяты мен 

Дешті  Қыпш ақхакімінің жоғары әкімшілік кызметі  бірсыпыра уакытка (бір 

жылғадейін) екі ретсеніптапсырылды, біракбұл ерекшелік болды (Рүстембек 

1858—1862 жылдары Қоканда билік еткен Малла хан әйелініңбауыры еді).

Ал казактардың негізгі бұкарасы зекет төлеуге міндетті болды. Үлы жүз 

руларының  көпшілігі  (ысты,  ошақты,  шапырашты,  жалайыр,  сіргелі,  сый- 

кым, шымыр, жаныс жәнесуан), Орта жүздің (коңырат, қыпшактардың, най- 

мандар мен арғындардың бір бөлігі) және Кіші жүздің (жаппас) бір бөлігі осы 

санатқа жаткызылды.40 Зекет мөлшерінің біршама аз болғанына (шариғат бой- 

ынша мүліктің 1/40 бөлігі) карамастан, бұл салык казақтар үшін ауыр болды, 

өйткені Таш кент әкімш ілігініңтарапынан бақылау болмаған жағдайда оны 

жинаушылардың (зекетшілердің) жеке баю максатымен оп-оңай жаппай кор- 

қытып алу ментонауш ылықка айналып отырды. Қокан бекіністеріне жакын 

маңайда  көш іп  жүрген  далалы ктарға  олардың  гарнизондарын  күту,  ол 

бекіністерді жөндеу мен кеңейту жөніндегі міндеттер жүктелді.

Қазактар Қоқан хандары ұйымдастыратын соғыс жорыктарынатартылды. 

Мәселен, Омар хан тұсында «Арка казақтары» Үратөбеге жорыкка, Лашқар 

кұсбегінің баскаруымен олар кокандықтардың Кашғарға(1826 ж.) ж әне т.б. 

жорығына катысты.41 Бұл катысуды әскери міндеткерлік ретінде де, баю ама- 

лы ретінде де карастыруға болады.

Бір кызығы, Лашкар кұсбегі хакім болтан жылдарда дала өңірін бағынды- 

рып ұстау үшін нақ сол көшпелілердің күштері пайдаланылдьтоның әскерінде 

3 мың адам тана кала (шахра) тұрғындары болатын, ал калғандары қазактар 

мен қырғыздар арасынан шыккандар еді.42 Яғни бір бірлестік екіншілерін ты- 

ныштандыру үшін пайдаланылды.

Бұрын атап өтілгеніндей, Қазакстанның оңтүстігі үшін жоғары әкімшілік 

етуші адам Ташкент хакімі болды. Қазақстанның Сыр өңіріндегі аудандарын

292

бшждратын Түркістан хакімі де іс жүзінде соған бағынды. Ташкент хакімінің скі 

комекшісі болды — сарқар (немесе мырзабашы) салық жинауды жөне азамат- 

тык 

істерді жүргізді жәнебатурбашы (әскербасы) әскери мәселелермен жене 

кошпелілердің істерімен айналысты.  Қокандықтар өздерінің дала  жөніндегі 

саясатында орыс әкімшілігінен айырмашылығы, Шыңғыс ұрпактары-сүлтан- 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: