7 5 Көш.  Суретші  Н.Г.  Хлудовтын  картинасы

Көш.  Суретші  Н.Г.  Хлудовтын  картинасы

 

(KP  Мемлекеттік  Орталық  мұражайының  қорынан).

салт-дәстүрлері мен өзара қатынастары жүйесіне үлкен өзгерістер енгізді. 

Күқықтық кысымдарға үшырап, мүліктік жағдайы әшсіреген бұрынғы Шы- 

ңғыс үрпақтарынан тараған ақсүйектерді  «қара сүйектен» шығып, байып 

алған мал өсіруш ілер ығыстырып шығарды.

Ә леуметтік  саралануды ң тереңдеуі  үрдісінде  малды  көбінесе  ры нок 

мұқтаждары үшін өсірген ж аңа байлар сұлтандарды болыс басқарушылы- 

ғынан ерекш е күш -ж ігер ж ұм самай-ақ ығыстырып отырды,  сөйтіп Ш ың- 

ғыс  үрпақтары ны ң  өткендегі  ж ән е  бұрынғы  күш -қуаты ны ң  көлеңкесі 

ретінде сұлтандар екінш і  қатарға кетті.

Алайда  ауыл  қоғам ы ны ң ғүрыптары  күш тірек  болып  шықты,  сөйтіп 

қ а з а қ   а у ы л ы н а   к а п и т а л и з м н ің   э с е р   етуі  ж а ғ д а й л а р ы н д а   б ір   ру 

бөлімшесінің өкілдері «бір-бірімен әрқаш анда аса тату тұрды» ж әне кажет 

болтан жағдайда бір-біріне көм ектесіп отырды, айтар болсақ,  мұның өзі 

қазактарды ң көш пелі өм ірінің өзіндік ерекш елігін үстіртін түсінетін же- 

келеген зерттеуш ілердің оларда б ей небіртапты қж іктеліс болтан ж ок де­

ген сы ңарж ак қорытындыга келуіне себеп болды.

Ауылдың қогамды қ өмірінде «руаралық кырқыстар мектебінен» өткен 

болыс  басқаруш ы лары ,  ж аңа  отарш ы лды к  өкімш ілік  өкілдерінің  рөлі 

басым болды.  «...Барлы қ қогамды қ істерде басым болу...»38 болыс басқа- 

руш ы сы ны ң  қы зм етіне  үміткерлерді  ыкпалды  ру  билеуш ілерін  сатып 

алуга малды ж ән е әр түрлі тарту-таралгы ларды  аямаута итермеледі.

«Дала  телеграфы  — ұзынкұлактың»  қандай да  болсын  «хабарды» жедел 

таратқаны сонша, ауыл старшындары мен уезд басқармасы арасындагы ара- 

лы к буын ретіндегі болыс басқарушылары жалпы жұртқа мәлім арналарды

476

пайдалану аркылы «үлкен бастықтардың» келуі жөніндеалдын-ала хабар та- 

ратып, жаңа дәуір жағдайларына бейімделуімен коғамдык пікірді оз пайдасы- 

на бұрып үлгіретін еді. «Үлкен бастықтар келер алдында, ол ешбір күтпсген 

жағдайда болмайды... басқарушы уакытша өзгеріп шыға келеді, өзінің шапа- 

нын  шешіп,  зауряд-хорунжийдің  (фельдфебель)  ғажайып  костюмін  киеді, 

өзінің  кереует-тағын  шығарып  тастап,  оны  аса  үйреншікті  емес  еуропа 

жиһазымен ауыстырады, хатшыларының есін жиғызып, шарап, оның басытқ- 

ысын... сатып алады... бастықты қарсы алады»,39—деп Торғай облысының казак- 

тары туралы тамаша еңбектіңавторы И. Хохлов өз әсерлерін осылайша жаза- 

ды, оның байқампаздығын мойындамау киын.

Барған сайын жетіліп келе жаткан ауылдың әлеуметтік өмірі көріністерінің 

бірі «аткамінерлер» дейтіндер рөлінің өсетүсуі болды, ал баскаша мағынада 

алғанда  көшпелілерде  коғам  игілігі  көп  жағынан  солардың  іскерлік  ынта- 

жігеріне байланысты болған ықпалды және «кұрметті казактар» осылай атала 

басталды. Болыстардыңбеделі немесе «бет-бейнесі» сайлау кезінде саяси үгітке 

кызу араласатын аткамінерлерге байланысты болды, олар далалык лоббизмнің 

өзінше бір көрінісі бола отырып, белгілі бір үміткердіңтабысын едәуір анык- 

тап берді.  Олар бір үміткерден  екіншісіне ауысканда сөзсіз құрметке ж әне 

алуан түрлі меймандостыкка бөленді, «өзін аса бакытгы адам деп сезініп,  күнін 

ет жеп кымыз ішумен өткізді».40

Дала тұрғынының бүкіл өмірі мал ш аруаш ылығының ж ай-күйіне бай­

ланысты еді, ол кедейлер үшін тірш ілік, ал аукатты лар үшін байлы к көзі 

бола отырып, номадтардың көпш ілік бөлігі үшін тірліктің ең маңыздысы 

болды:  олар там ак атаулының бәрін  — жас ет,  кептірілген ж ән е ысталған 

ет (сүр ет), сондай-ак, сүт өнімдерін — түркі тілдес этностар арасында кең 

таралған сүйікті сусын кымыз, айран, кұрт пен ірімш ік, киім — тон, мала- 

кай тігетін елтірі, киіз, текеметке дейін малдан алып оты рды .41

Сол дәуірдегі  басылып  ш ы ққан м әлім еттер бойы нш а ауы лдарда ж ан 

басына ш аккандағы сүт өнімдерінің орташ а тұтыну нормалары н аны ктау 

киын е м ес:42

У е з д е р

к ы м ы з

с ү т

б а р л ы ғ ы

ір і м ш і к

А қ м о л а

5,5  ш е л е к

3 7 ,7   ш е л е к

4 3 ,2   ш е л е к

30

А т б а с а р

11,7

82,7

9 4 ,4

15

К е к ш е т а у

17,4

19,5

36 ,9

31

Қ о с т а н а й

-

—

—

—

Э коном икалы к ыкпал ету тұткасы  ретінде мал ш аруаш ы лығы  номад- 

тарды ң отбасы -некелік өмірінде де  аса  маңызды  болды,  ж ас  ж ұбай лар- 

дың некеге тұруы ны ң сөзсіз атрибуты болған  бүкіл қ а л ы ң т е к  кана мал- 

мен төленді:  бай  калы ң малды ң көлемі  —  100  байталға дейін  жетті;  орта 

дәулеттілер үшін  — 77,  67,  47,  37 ж ән е  27  байтал  болды.  Торғай  облысы 

казактары ны ң тұрмы сы н  зерттеген  В .Ю зефо  ж оғары да аталған  норм а- 

лардан томен «калың мал болмайды» деп хабарлаған.

Ш ариғат ереж елері  бойы нш а  әрбір  м ұсы лм анны ң төрт  әйелге дейін 

алуға кұкығы болды; біркатар бай дәулеттілер 3  әйел алды,  кең таралған 

неке одағы — екі әйелден, малы ж о қ кедейлерде — бір әйелден тұрды.43

Бұл  орайда,  ш ариғатка  сәй к ес,  бірнеш е  әйелі  бар  адамдар  оларды ң 

өркайсысын ж еке киіз үймен камтамасы з етуге тиіс еді; дәстүр бойынш а

477

үлкен әйелі  — бәйбіш е кож айы нға неғұрлым жақын жағдайда деп таныл- 

ды; тіпті осы ретте де бөйбіше мен тоқалдар (қалған  әйелдер) арасындағы 

өзара қаты настар сы йласты қ қалпында қала берді.  Үй ішінде тыныш тық 

орнату (ш аңы рақтан шу шықпас) үшін көп әйелді отбасы қож айыны ны ң 

бір ғана дауыс көтеруі  немесе салқы н көзкарасы  жетіп жататын еді.

Дала халкының күнделікті өмірінде малдың маңызының аса зор болғаны 

сонша, ауыл тұрғындары кездесіп бір-бірімен амандасқанда ең алдымен мал 

жайын сұрап, «мал-жан аман ба?» дейтін және қанағаттанарлык жауап алған- 

нан  кейін ғана баска:  «бала-шаға аман ба?» деген сүрақ қоятын;  содан соң 

ізетпен: «ат-көлік аман ба?» деп сүрайты н.^Н ақсол М.Хохлов былай дейді: 

«...көп  кешікпей  жертөлеге  Ш үкірбайдың  (ол  конақта  болған  қожайын) 

көршілері бірінен кейін бірі кіріп, кебістері мен малақайларын шешті, сәкіге 

шығып отырып, менен бастап жұртгың бәрімен дағдылы «аман ба?» деген сөзді 

айтып, амандасты...  Келген адам еңалдымен малдың амандығын, сонан соң 

барып қана адамдардыңамандығын сүрады. Осының бәріне кожайын «Аллаға 

шүкір», яғни кұдай жарылқасын деп жауап қайтарды»,45 — демек барлық жағ- 

дайларда  мал  бірінші  орында  тұрған.  Ш ексіз-шетсіз  дала  кеңістігі,  санак 

кезіндемал иелерініңшаңырақалымының  көбеюінен  құтылу үшін малының 

ш ын  саны н  ж асы ры п   қалуға  ты ры суы ,  он ы ң   таб и ғи -гео гр аф и я л ы қ  

көрсеткіш терінің өзіндік ерекшелігі себепті малдың саны жөнінде дәл есеп 

алуды  киындатты.  Оңтүстіктегі  екі  облыспен:  Ж етісу  облысы  (облысқа 

Солтүстік Кырғызстанның аумағы да караған) Сырдария (Орталык Азияның 

бірнеше уездерін қамтыған) облыстармен салыстырғандадалалықтөртоблы- 

ста  мал  санының басым  болғанына  күмән  жоқ,  аталған  екі  облыстағы  мал 

саны  көрінеу  төмендетіліп  көрсетілген,  мүның  өзі  сол  кездегі  Қазақстан 

көлеміндегі аумактық иеліктердегі мал санының қорытындысын шығаруды 

едәуір қиындатады.  Әр түрлі аймақтар бойынша ж әне әр түрлі уакыт аралы- 

ғындағы мал саны ныңдәл көрсетілмеуі,  оның үстіне сол кезендегі статисти­

ка  мәліметтерінің  жалпы  канағаттанғысыз  жағдайда  болуы  себепті  өлке 

көлеміндегі мал басының накты санын аныктау мүмкін емес. Оған «малды дәл 

санап шыккан жағдайда», оның үстіне малдың шын санын бөгде адамға, нак 

сол санақ жөніндегі шенеунікке ашып айту аталған табынды өлім-жітімге ұшы- 

ратып, олар едәуір азайып кетуі мүмкін дегенге катты сенетін малшылардың 

сокыр сенімі едәуір дәрежеде себепші болды. Мұндай ырым казактарда, әсіресе 

өте аукатты казактарда өз шаруашылығының шын жай-күйін жасыру,  сура- 

тан кезде нактысынан санын сөзсіз азайтып корсету ниетін туғызды, ал жүт, 

апатты  ж ы лдар,  табиғи  колайсы зды ктар  кезінде  олар  мөлш ерін  шын 

мәніндегіден әркашанда асыра көрсетіп отырды деуге болады,46 сондыктан да 

көрсетілген деректерді нактысынан аз деп, ал әр түрлі киын жағдайлардағы 

өлім-жітімді біршама асыра көрсетілген деп ұғу керек. Семей облысы бойын­

ша  1888 жылы отырықшы тұрғындарда түйе — 427 (1887 жылғыдан  81-і  бас 

көп), жылқы — 57 293 (3610 бас көп), ірі кара  - 33 336 (1770 бас көп), қой -  40 

862 (5447 бас көп);  көшпелілерде түйе -  62580 (1887 жылмен салыстырғанда 

4080 бас көп), жылқы — 447 789 (6176 бас көп), ірі кара — 203 766 (44 851 бас көп) 

ж әне кой  — 201  170 (46 957 бас  көп);47 Торғай  облысы  бойынша  1891  жылы 

жылкы —717 588, ірі қара —395 435, түйе  -141  142, кой — 1 975 445, ешкі — 126 

138;48 Жетісу облысы бойынша (1897 жылғы деректер) жылқы -  85 000, өгіз —

180 000, сиыр — 290 000, бүзау — 152 000, түйе — 69 000, кой — шамамен 5 000 000, 

ешкі — 512 000, яктар — 785, қашыр — 3356, шошқа — 28 500, барлығы 7 милли-

478

оннан астам мал басы болған. Жетісу облысыиыц 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: