ӘӨЖ 82 : 396 (512. 122) Қолжазба құқығында

Филология ғылымдарының кандидаты

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

авторефераты

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007

Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,

профессор Ж. Дәдебаев
Ресми оппоненттері: филология ғылымдарының докторы,

профессор Ш. Керім

доцент Б. Қорғанбеков

педагогика институты.

Диссертация 2007 жылғы «__» _______ күні сағат ____ Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін беру жөніндегі К14.44.03 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады.

Мекен-жайы: 160071, Түркістан қаласы, Есім хан алаңы, 2 а. Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кіші зал.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады.

Автореферат “__” _____________ 2007 жылы таратылды.

Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы,

филология ғылымдарының кандидаты Т. Қыдыр

«Арқалық батыр» жырының Ержан Ахметовтің айтуынан жазып алынған нұсқасы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында 1961 жылы шыққан «Батырлар жыры» атты жинақта, 1977 жылы жарық көрген «Ақсауыт» атты жинақта жарияланды. «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты еңбектің бірінші томындағы Мәлике Ғұмарова жазған «Бұрын зерттелмеген жырлар» тарауында қазақ эпосының бұрын зерттеушілер назарынан тысқары қалып, ғылыми айналымға түспей келген бірқатар үлгілерімен бірге «Арқалық батыр» жырының Е.Ахметов, И.Байзақов, Е.Құлсариев және С.Нұралин нұсқалары туралы да қысқаша ғылыми мағлұмат берілген. «Қазақ әдебиеті» газетінің 1963 жылғы 25 қазанында шыққан санында ғалым С.Садырбаевтың Арқалық батырдың жиналуы, жариялануы, идеялық мазмұны туралы мақаласы шықты. Моңғолиялық ғалым Қабидаш Қалиасқарұлының 1969 жылы баспадан шыққан «Баян-Өлгий қазақтарының ауыз әдебиеті» атты кітабында «Арқалық батыр» жырының Монғолияның Баян-Өлгий өлкесінде кеңінен тарағаны жөнінде жазылып, бұл туындының идеялық мазмұнына, образдар жүйесіне талдау жасалған. Бұл кітаптың авторы өзі талдап отырған нұсқаның жырлаушысын көрсетпегенімен, Б.Уахатов аталмыш зерттеуде келтірілген үзінділерге қарап, оны Ержан Ахметов нұсқасы екендігіне болжам жасаған [1, 179 б.].

Академик Р.Нұрғали, профессор С.Ордалиев, Е.Жақыповтар да жырды Ж.Шаниннің осы жыр негізінде жазылған трагедиясына байланысты қарастырады. С.Садырбаевтың 1976 жылы жарық көрген «Фольклор және эстетика» атты монографиясының «Арқалық батыр» жырының варианттары» атты тарауында жырдың таралған территориясы, нұсқалары, ол нұсқаларды бізге жеткізуші – Е.Ахметов, Е.Құлсариевтер туралы жан-жақты мағлұмат берілген. 1979 жылы жарық көрген «Қазақ тарихи жырларының мәселелері» атты ұжымдық монографияның «Арқалық батыр» атты тарауын Б.Уахатов жазған. Бұл ғылыми еңбекте жырдың Е.Ахметов, И.Байзақов, Е.Құлсариев нұсқаларына талдау жасалған.

«Арқалық батыр» жыры ғалым З.Сейітжанұлының қазақтың реалды тарихи эпосының ерекшеліктері туралы диссертациялық жұмысының, 1994 жылы баспадан шыққан «Тарихи эпос» атты монографиясының және өзге де еңбектерінің нысанасы болды. З.Сейітжанұлы өзінің зерттеулерінде еліміздің мұрағаттарында сақталып келген жырларды түгелімен сөз қылып, өзінен бұрынғы зерттеушілер назарынан тысқары қалып келген А.Түгелбаевтың нұсқасын, жырдың Қытайдағы қазақ диаспорасының арасында сақталған нұсқаларын да ғылыми електен өткізеді.

«Қазақ қолжазбаларының ғылыми» сипаттамасы атты көптомдық анықтамалық еңбектің үшінші томында жырдың елімізде сақталып келе жатқан нұсқалары туралы құнды мағлұматтар берілсе, жыр нұсқаларын жазып алып, жариялау, зерттеу жөнінде өз кезегінде Қытай Халық Республикасында да біршама жұмыстар атқарылды. «Мұра» журналының 1983 жылғы 3-санында жарияланған нұсқаға жазылған алғысөздің авторы – Ж.Әбілғазыұлы өзінің жырдың нұсқаларын жинап, салыстырумен ұзақ уақыт бойы тиянақты шұғылданғаны туралы жазып, ондағы негізгі мақсаты – жырдың тарихи шындықты дұрыс көрсететін нұсқасын табу болғандығын, осы ниетін жүзеге асыру үшін өзіне белгілі жыр нұсқаларын қарияларға оқып беріп, олардың пікірлерін тыңдап отырғанын білдіреді. Сондай ізденістерінің нәтижесінде Ж.Әбілғазыұлының жырдың көптеген нұсқаларында қиялдың күшімен өмір шындығынан ауытқушылық кездесетінін анықтағанынан да хабардар боламыз. Сондай-ақ «Арқалық батыр» жыры туралы құнды мәліметтерді көрнекті әдебиетші Асқар Татанайұлының еңбектерінен де алуға болады. «Мұра» журналының 1994 жылғы 2-санында Әлия Баймаханованың «Арқалық батыр және «Арқалық батыр» дастанының варианттары жөнінде» атты мақаласы жарияланды. Бұл мақаланың құндылығы – онда сол уақытқа дейін Арқалық батырдың өзін және ол туралы туындыларды танып-білу жөнінде ҚХР-да атқарылған жұмыстар жөнінде, Арқалық батырдың кім болғаны, оның заманы, жырға арқау болған тарихи шындық, жыр кейіпкерлерінің прототиптері, жырдағы ақиқат пен аңыздың арақатынасы, Қытайдағы қазақ фольклортануының деңгейі т.б. өзекті мәселелер сөз болады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтылған жайттар «Арқалық батыр» жырының жанрлық табиғатын ашып, оған текстологиялық талдаулар, палеографиялық зерттеулер, кешенді салыстырулар жүүргізудің аса өзекті мақсат екенін ұғындырады. Осы мақсатты жүзеге асыру ісі мынадай міндеттерді шешкенде ғана мүмкін болады:

– жыр жөніндегі бұған дейін айтылған азды-көпті пікірлердің барлығын да ғылымның осы замандағы жетістіктері тұрғысынан зерделеп, жаңаша пайымдау;

– «Арқалық батыр» жыры нұсқаларындағы тарихи шындық пен көркемдік қиялдың арақатынасын ашып көрсету;

– жырдың сюжеттік құрылымындағы мотивтердің қызметін анықтау;

– қаһармандық сарындардың сипатын саралап, оны эпос жанрының өзге үлгілерімен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау, жырдың сюжеттік, образдық және көркемдік жүйесіндегі дәстүрдің көрінісі мен дара сипаттарын жіктеп көрсету;

– жырдың барлық версиялары мен варианттарын тұтас қарастырып, өзіндік ерекшеліктері мен ортақ белгілерін табу арқылы «Арқалық батыр» жырының рухани мұралар қатарындағы алатын орнын айқындау;

– «Арқалық батыр» жырының әр түрлі нұсқаларын салыстыру барысында халық ауыз әдебиеті үлгілерінің туып, дамуында айрықша қызмет атқаратын ұжымдық шығармашылықтың, жекелеген дарынды сөз зергерлерінің атқарған қызметтерін анықтау.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:

- «Арқалық батыр» жырының осы күнге дейін сақталған барлық нұсқалары тұңғыш рет толық, тұтастай, кешенді түрде қарастырылды;

– жыр нұсқаларының образдар жүйесі мен көркемдік ерекшеліктерін саралау бұл туындының тәрбиелік, эстетикалық және тағы да өзге жақтарынан маңыздылығын анықтауға жол ашты;

– егемендік алуымызға, жариялылық заманның орнауына байланысты пайдалануға мүмкін болған жаңа да тың дереккөздер көпшілік назарына ұсынылды;

- жырға қандай нақты оқиғалардың негіз болғаны, жыр кейіпкерлерінің прототиптері кімдер екені нақты деректер арқылы анықталды;

- жырдың көркемдік жүйесіндегі өзгешеліктердің түп төркіні зерделенді;

- диссертациялық жұмыста қарастырылған «Арқалық батыр» жыры нұсқаларының үштен екі бөлігі тұңғыш рет осы зерттеуде ғылыми талдаудың нысанына айналды;

- «Арқалық батыр» жырына қатысты тарихи деректер беретін жазбаша және ауызша мағлұматтар тұңғыш рет жүйелі де толық жинақталып, ғылыми айналымға түсіріліп, сарапталды.

– «Арқалық батыр» жыры – қазақ халқының өткен тарихынан, көркемдік дәстүрінен хабар беретін, танымдық-тәрбиелік, көркемдік маңызы аса зор рухани мұра;

– «Арқалық батыр» жыры – ХІХ ғасырда халық бұқарасының сана-сезіміне ерекше қозғау салған нақты тарихи оқиғалар негізінде өмірге келген асыл қазына;

– жырдың алуан сипатты көп нұсқада дамуына бас кейіпкердің туып-өскен, өмір сүрген өлкесі – Қытайдың Шыңжан аймағындағы әлеуметтік-тарихи, мәдени ахуалдары, сондай-ақ туындының ақын-жыршылар репертуарларынан орын алуы, олардың жеке дарын-қабілеттері әсер етті;

– нұсқалардың арасындағы елеулі айырмашылықтардың болуына фольклордың жыр және аңыз сияқты түрлерінің поэтикалық жүйесіндегі өзгешеліктер, жыршылардың жырға арқау болған тарихи шындықтардан хабардарлық деңгейінің әр келкілігі, қазақ ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің бір-біріне ықпалының өсе түсуі, фольклор туындыларының әдебиет пен өнердің драматургия секілді жаңа жанрларына арқау болуы, сөз өнерінің дамуына байланысты қалыптасқан жаңа көркемдік тәсілдер себепші болды;

– қарастырылып отырған шығарманың нақты тарихи оқиға негізінде шығарылғандығы оның кейіпкерлерінің нақты прототиптерін анықтауға мүмкіндік берді;

– жырдың барлық нұсқалары үш версия аясында, атап айтқанда, Көтбай ақыннан таралған версия, С.Нұралин версиясы және Е.Құлсариев – И.Байзақов версиясы деп қарастырылады;

– жыр нұсқаларын салыстыра қарастыру олардың бастапқыда ортақ бір түпнұсқадан таралғандығын аңғартады.

Диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасында талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылып отыр.

Жырдың екінші версиясы қолжазбасының басындағы «Автордан» деген түсініктемесінде Сағидолла Нұралин бұл нұсқаның қағазға түсуіне жырдың Е.Ахметов нұсқасының түрткі болғанына тоқтала келіп: «Арқалықтың бұрынғы жырын мен жаттап алған адам емеспін. Бірақ Керей ақсақалдарының ауыз әңгімелерінде Ержан айтқаннан басқарақ сияќты еді. Мен қарттардың ауыз әңгімесіне негіздеп Арқалық батыр жөнінде аз қалам қозғағым келді... Демек, менің жазбаѓым көне замандағы Көтбайдың айтқаны да емес, Абақ Керейдің ақсақалдарының жай сөзбен айтќан әңгімесіне негізделіп, өз қабілетімнің келгенінше өлеңмен болмақ. Бірақ негізгі шындық өмірде болѓан істің шеңберінен шығып кетпейді», – деп жазған [3, 2 б.].

Жырдың үшінші версиясы – Е.Құлсариев және И.Байзақов жырлаған нұсқалары.

«Арқалық батыр» жырының Көтбай версиясына, яғни бірінші версияға жататын нұсқаларында ұқсастықтардың мол болуымен қатар айырмашылықтар да кездеседі. А.Татанайұлы нұсқасының басында дүрбіттен Қаракерей руының адамдарының жылқы алғандығы, оның Арқалық оқиғасына әкеліп соқтырғандығы баяндалады. Ал, Е.Ахметов нұсқасында Арқалық пен төрт серігінің дүрбітке барған сапарынан да бұрын Әжі төренің тапсырмасымен ұраңқайға барымтаға барғаны айтылып, бұндай оқиғалар олардың билеушісінің дағдылы кәсібіне айналғаны айтылады. Бұл версияның өзге нұсқалары Әжінің алпыс жылқысын дүрбіт алғанын, соған орай төренің Арқалық пен серіктерін кек қайтарып келу үшін жұмсағанын баяндаудан басталады. Е.Ахметов, А. Түгелбаев, Ж. Әбілғазы нұсқаларында жорыққа аттанып бара жатқан Арқалық кісі өлтіріп алса, арты не болатынын төреден сұрағанда, төре: «Ап келсең осы жолы бұл кегімді, Берсем де Сейілханды, сені бермен»,– деп жауап береді. Бұндай уағдаласу А.Татанайұлы нұсқасында жоқ.

Ж.Әбілғазыұлы, А.Татанайұлы нұсқаларында Арқалықтар бес жүз жылқыны айдап алып, жылқышыларды байлап кетеді. Е.Ахметов нұсқасында бес мың жылқыдан жүз жиырма жылқының екі есе қып қайыратындай бөлігін бөліп алып, у-шусыз-ақ кетіп бара жатқан Арқалық Жұбайдың: «Күшпен алдым», – дейсің бе сен төреңе?» – деп әзілдегеніне шамданып, кейін қайтып, ұйқыдағы жылқышыларды оятып кетеді. А.Түгелбаев нұсқасында ұйықтап жатқан үш жылқышы үш жүз жылқыны жау айдап кеткенде улап-шулап жаяу қалады. Осы нұсқада Қара Ертістен өткенде сексен құлынның суға кеткені баяндалады. А.Татанайұлы нұсқасында Ертістің өткелін білу үшін бас кейіпкердің Көкжал атпен суға түсіп, қиындықпен арғы бетке өткені, содан кейін жігіттердің де жылқымен алысып, аман шыққаны суреттеледі. Е.Ахметов нұсқасында Жұбай қайыс арқанмен бөрте айғыр мен бөрте биені ұстап алып, екеуінің құйрықтарын шалмалап, бөрте айғырдың ноқтасын Арқалыққа тартқызып, өзі жылқыны тықсырып айдап, судан өткізеді де, өзге жолдастарына: «Үшеуің судан өтсең, жаның олжа!»– дейді.

А. Түгелбаев, Ж. Әбілғазыұлы, А. Татанайұлы нұсқаларында отыз атпен он бес қалмақ қуғыншы келеді. Е. Ахметов нұсқасында олардың саны – алпыс. Нұсқалардың барлығында Арқалықтың жалғыз өзі жауға тосқауыл жасау үшін кейін қалғаны баяндалады. Е.Ахметов нұсқасында Жұбай жылқыны жөнге салып жіберіп, Арқалыққа қайтып келіп, екеуі алпыс қалмақтың алтауын өлтіреді. А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында он бес қалмақтың он төртін Арқалықтың жалғыз өзі өлтіргені суреттеледі. А.Татанайұлы нұсқасында қуғыншылардың бәрінен бұрын жеткен қара қасқа атты біреуі Арқалықтың қолынан өлген соң, өзге қалмақтардың беті қайтып қалады да, Арқалық өз жолдастарын қуып жетеді. Сол жерде өзге жігіттердің де делебелері қозып: «Қалмақтың бірін қоймай аламыз», – десіп, кейін қарай жүріп, қуғыншылардың біреуінен өзгесін өлтіреді. Барлық нұсқада да қалмақтың біреуі жүйрік атының арқасында жанын сауғалап қашып құтылғаны, кетіп бара жатып, Арқалықтың есімін біліп алғаны айтылады.

Ж. Әбілғазыұлы нұсқасында қырғыннан аман қалған қалмақтың еліне жеткізген хабарынан соң, қалмақтар: «Өлтірмей Арқалықты, тынбаймыз»,– деп серттеседі. Арқалықтың атын есту топтың ішінде отырған ханшаның үміт отын жарқ еткізеді. Арқалықтың даңқын елден жазықсыз қуылған сүйген жігіті – Қоңқадан естіген хан қызының сол сәттегі сезім-күйін суреттеу алдағы уақытта болатын оқиғалар шешімінің дәлелдемесі (мотивировкасы) қызметін атқарады.

А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында Әжі төре болған жайды естігенде, шошып кетіп: «Ешкімге менен басқа айта көрме», – десе, А.Татанайұлы Арқалықты мадақтап: «Берсем де жалғыз ұлым – Қасымханды, Сені бермен, тұқымым құрымаса», – дейді. Е.Ахметов нұсқасында Әжі төренің қуғыншылардың өлімі туралы қандай пікірде болғаны айтылмайды. Бірден малды санап алуға кірісіп, қара атты және оның күмістелген ер-тоқымын көріп қуанғанымен, Көкмойынды көріп: «Қоя бер, басқа ат мініп, мұны», – дегеніне Арқалық көнбеген соң, төренің түсі суып, тілден қалып, төртеуіне бір қотыр бие беріп: «Барған соң аттарыңды әкеп бер», – дейді. А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында да төре Арқалықтың жылқының ең тәуірін өзі алғанын білгенде, ашу шақырғанымен, Арқалық өзі таңдап алған сәйгүлігін бермегенімен, төре той қылып, құдайыға бие шалып, әр барымташыға бір-бір байталдан үлес береді. Ал, А.Татанайұлы нұсқасында Арқалық төреге мойын ұсынып, жауыр, шолақ байталына мініп, үйіне келеді. А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында Байматай Әжінің: «Берсе егер Көкшегірді, қайраным бар, Бермесе Көкшегірді, ойраным бар», – деген жарлығын жеткізгенде, Арқалық төренің қағазын быт-шыт қып жыртады. Ж.Әбілғазыұлы нұсқасында Арқалық Байматайдың өзіне сый көрсетіп, қайтарады. А.Татанайұлы, Е.Ахметов нұсқаларында бұл эпизодтар жоқ.

Әжі төре дүрбіттерге Арқалық пен серіктерін ұстап беруге келіседі. Оны Арқалыққа хабарлаушы – төрт нұсқада да Тәтен төре. Е.Ахметов нұсқасында Тәтен Арқалықты адам жіберіп шақыртып алады, ал, өзге үш нұсқада Арқалықтың үйіне өзі келеді. Е.Ахметов нұсқасында Тәтен төре Арқалыққа орыс еліне өтіп кетуге кеңес беріп, соңынан Жұбай ерді жіберетін болады. А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында Тәтен Жұбайдың ұсталғанын, А.Татанайұлы нұсқасында Арқалықтан басқа төртеуін ұстап бергенін хабарлайды. Е.Ахметов, А.Түгелбаев нұсқаларында Арқалық: «Жұбайды кетем қайтіп қиып тастап?!» – десе, Ж.Әбілғазыұлы нұсқасында Жұбайды күшпен босатып алатынын айтады. Дегенмен, ақырында қашуға бел байлайды. Ж.Әбілғазыұлы, Е.Ахметов нұсқаларында оның бұндай шешімге келуіне Тәтеннің: «Егер де жолдасыңды шын қимасаң, болмай ма жолдан тосып, алған тартып», – деген уәжі ықпал етеді. А.Түгелбаев нұсқасында бұл эпизод кездеспейді. А.Татанайұлы нұсқасындағы Арқалық қашпай, дүрбітке барып, жолдасын босатып алып, төреге бүлік салмақшы болғанда, төре қатты сасып, Арқалықты шақырып: «Келген соң төрт жолдасын шығаралық», – деген сәлем жолдайды. «Өзім барсам, бір іс қып, құтылармын. Төртеуі барса, обал-ды, өледі», –деген оймен төренің аулына келген Арқалық төренің: «Қалдырмай ертең түстен, берем»,– дегеніне сеніп, алаңсыз ұйықтап жатқанда, Әжінің жігіттері оны байлап алады. А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында да Арқалық Бурылтоғайға жетіп, ұйықтап, демін алғаны баяндалады. А.Түгелбаев нұсқасында батырдың бірден Ертістен өтіп кетпеуіне нендей себеп болғаны ашып көрсетілмейді. Ж. Әбілғазыұлы нұсқасында бұл атты оттатумен байланыстырылады. Сол уақытта Арқалықтың атын қасқырлар жейді. Олардың саны – Е.Ахметов нұсқасында алтау, А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында жетеу.

А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында батырдың нағашылары қуғыншылардың: «Кім де кім Арқалықты ұстап берсе, он жамбы және тәжілік мансап береміз», – деген құлақтандыруын естіген соң, өз жиендерін сатып, Әжіге хабар береді. Арқалық жүз сексен адамға қарсы соғысып, қолға түспеуге әрекеттенгенмен, нағашысы бұның найзасын ұрлап әкеткендіктен, құр қолмен алты адамды өлтіруге ғана шамасы келіп, ақырында қолға түседі. Е.Ахметов нұсқасында дәретке шыққан Арқалықты Әжі төренің тыңшысы байқап қалады. Арқалық «Арқалықты ұстап бер», – деп қинаған қуғыншылардан қаймығып, өзіне келіп: «Жиен-ау, қайтесің?» – деп жағдайларын айтқан екі нағашысын өзі үшін күйдіргісі келмей, қарсылықсыз беріледі, тіпті қуғыншылардың талабы бойынша нағашыларына өзінің қол-аяғын да өз еркімен байлатады. Тұтқындарды алып кетер сәттегі оқиға Е.Ахметов нұсқасында үш шумақ арқылы ғана баяндалса, А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында Арқалық пен әке-шешесінің, әйелінің, халқының ұзақ қоштасуына, арыздасуына, бір-бірлеріне мұңдарын шағысуларына кезек беріледі.

Татанайұлы нұсқасында Арқалықты дүрбіттерге тапсырғалы жатқан Ажыдан Тәтен төре Арқалықты бір түнге сұрап алып, досын қонақ қылып, түнде Арқалыққа: «Қайтеді қашып кетсең, батыр сабаз?»– деп ұсыныс жасап, ол әрекетін: «Сен кетсең, табылмайды сендей адам»,– деп түсіндіреді. Арқалық оған көнбеген соң Тәтеннің Арқалыққа көрсеткен ең соңғы көмегі оның табанына асыл кездік желімдеп беру болады. Тәтен төренің Арқалыққа жасаған осындай қамқорлығын бас қаһарманға А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында Досынжап, Е.Ахметов нұсқасында Қарамерген деген Арқалықтың достары көрсетеді.

Тұтқындарды алып кеткен дүрбіттердің алғашқы аялдаған қаласының аты – А.Татанайұлы нұсқасында Делүн, А.Түгелбаев нұсқасында – Құлжа, Әбілғазыұлы нұсқасында – Буыршын, Е.Ахметов нұсқасында – Қобда. Ең соңында бұлар Ежен ханға апарылып, Ежен ханның өзі: «Арқалық қайсысың», – деп сұрақ қойып, орнынан түрегеліп, бас кейіпкерден жауап алады, ақырында: «Қор болған қазағында батыр екен, Әзір біз өлтірмейік», – деген шешімге келіп, бұларды зынданға салуды бұйырады. А.Түгелбаев, Е.Ахметов, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында Ежен ханның қызы зындандағы тұтқынды іздеп келіп, хал-жай біліп, азық бергені баяндалады. Алдыңғы екі нұсқада қыздың бұл әрекеті бұлардың кім екенін білгісі келген құмарлықтың ықпалы ретінде түсіндірілсе, соңғы нұсқада қыздың сөзінде қайшылық бары байқалады: «Естіп пе ең сен Еженнің Қаламқасын»,– деп өзін таныстырған ол іле-шала Арқалықтан өлген қалмақ батырының қызы ретінде сөйлеп: «Әкемнің кегі сенде, тана алмассың», – деп, өзінің тұтқындағы қазақ батырын өлтіргелі келгенін білдіреді. Одан ары қарай қыз өзінің сүйгені Ежен ханнан зорлық көріп, қуғында жүргенін айтып, Арқалыққа шағынады. А.Татанайұлы нұсқасында тұтқындарды іздеп келген Арқалықтардың қолынан өлген бір қалмақтың Бауасина атты қызы әуелде әкесін өлтіргені, батырды өлтірмекші болып келгенмен, тілдесе келе, оған жаны ашып, қазақ батырына астыртын тамақ тасуға көшкені айтылады.

А.Түгелбаев нұсқасында ертеңіне өлтірілетінін естіген Арқалық түн ортасында ұйқысынан шошып оянып, табынындағы кездікпен әуелі өзінің, содан кейін Жұбайдың кісендерін бұзып, екеуі сыртқа шығады. Ж.Әбілғазыұлы нұсқасында зарланып жылап жатып ұйықтап кеткен Арқалыққа түсіне Жәнібек батыр еніп, өзінің атын ұран етіп айтса, Тәңірі жәрдем берсе, себеп боларын айтады. Арқалық ұран салып, айғайлағанда қол-аяққа салынған матаулары үзіліп, быт-шыт болып, жоғалады. Осындай эпизодты А.Татанайұлы нұсқасынан де кездестіреміз. Е.Ахметов нұсқасында хан қызының жіберіп тұрған сиыр етін жеп әлденген Арқалықтар жатқан зынданға Жәнібектің көк бөрісі кіріп келгенде, батырды байлаған шынжырлардың бәрі түсіп қалады. Р.С.Липец батырлық жыр поэтикасына тән негізгі ерекшеліктердің бірін ар-ұждан ұғымымен, кімнің де болса көмегінен бас тартушылыққа байланысты екенін атап көрсету арқылы аңғартып, бұндай жағдайда көлеңке тек батырға ғана емес, бүкіл халыққа түсетінін ескерткен болатын [4, 118 б.]. Бұл пікірдің дұрыстығына қазақтың классикалық қаһармандық эпосының кез келген мәтіні дәлел бола алса, яғни, оларда аруақ, әулие және тағы да басқа киелі жандар батырдың ғайыптан тууына, керемет қабілеттерге ие болуына көмектескенімен, олардың жауларымен ұрыстарына тікелей араласпайды, жоғарыда сөз болған эпизодтар тарихи жырларды айтушылардың бұл дәстүрді үнемі ескере бермейтінін байқатады

Қаһармандық эпостың бас кейіпкерінің жау елінің қызының көмегімен азаттық алуы – жалпы әлем эпосында жиі кездесетін және эпос зерттеушілердің назарын айрықша аударып, әр түрлі пікірлер тудырған мотив.

Е.Ахметов, А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында да Арқалықтың еліне келгенде бірінші көрген адамы өзінің әкесі, ол баласын танымай, өзіне төреден қорықпай сәлем беретін кісі табылғанына таңданады. Е.Ахметов нұсқасында Арқалық әкесіне өзінің кім екенін айтып білдіргені, әйелі мен баласы, ел-жұртымен және Жұбайдың әйелімен кездесуі суреттеледі. Ал, А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында Арқалықты әкесінің танымауы, Арқалықтың өзінің кім екенін айтпай, өз үй-ішінің адамдарының хал-жағдайларын білуіне ұласады. Жырдың осы тұсында «Алпамыс батыр» жырына еліктеушілік бар екені «Бөрібай» деп аталатын Арқалықтың әкесінің А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұылы нұсқаларында «Байбөрі» деп аталуынан байқалады. Бұл да – әлем халықтарының фольклорына ортақ типологиялық мотивтердің бірі.

А.Татанайұлы, А.Түгелбаев, Ж.Әбілғазыұлы нұсқаларында Арқалық елге жетісімен, ешкіммен ақылдаспастан, бірден төренің аулына ат ойнатып келгенде, төре жүк аяқтың астына кіріп, жасырынады. Алдыңғы екі нұсқада Арқалықтың алдынан ханымның шығып, араша сұрағаны баяндалады. Батыр өзіне сәлемдесу үшін жиылған халықтың: «Арқалық, жасың кіші, кешіңіз. Тарқасын Ажыдағы өшіңіз»,– деген тілегін орындайды да, Ажы ақсарбасты құдайыға шалып, той жасап, Арқалыққа тоғыз байлайды. Жыр фольклорлық туындылардың дәстүрі бойынша бас қаһарманның барша мұратына жеткенін баяндаумен тамамдалады. Ал соңғы нұсқада батыр ашуынан қайтпай тұрғанда бектер мен төрелер жиылып келіп, басу айтады. Арқалық оларға ру намысын оятарлық біраз сөз айтқанда, жиылған жұрт екі бөлініп, жалпақ ел Арқалыққа ауып кетіп: «Төрені аламыз бірге шауып»,– деседі.

Ж.Әбілғазыұлы, А.Түгелбаев нұсқаларында Арқалық өзіне сәлем бере келген Сейілханның құйрығына тартып отырған темекісімен таңба салып: «Таңбалы көт төре» деген атақ болып, Мысал сөз арт жағында қалсын», – дейді». А.Түгелбаев нұсқасы осы эпизодпен тамамдалады. Ал, Ж.Әбілғазыұлы нұсқасында бұдан кейін Тәтен төре Арқалықтың бұл әрекетіне де қолдау білдіруі – біздің ойымызша, шындыққа жанаспайтын, тек эпикалық әсірелеудің үлгісі ретінде ғана қабылдауға лайық эпизод. Өйткені Әжінің намысына тиетін жағдай оның інісі – Тәтенді де бейтарап қалдырмасы анық. Арқалықтың Жұбай ердің құны үшін төреден бес жүз жылқы алғаны, оны Қияқ, Сейтен, Тұяқтардың іздеп келіп, көріскені, төртеуінің жылқының біразын кедейлерге таратып беріп, үш жүзін Жұбайдың үйіне айдап барғаны, Арқалықтың Жұбайдың ұлы – Жігерге сөз айтуы тек осы нұсқада кездеседі.

Ж.Әбілғазыұлы нұсқасының өзге нұсқалардан тағы да бір айырмашылығы – Арқалықтың аман-есен оралғанын естіген нағашы әжесі өз ұлын Арқалықтан, жиылған бар халықтан кешірім сұрауға жұмсайды. Сарыны көріп, қанжарына ұмтылған Арқалықты қариялар басу айтып тоқтатады. Арқалықтың еліне оралғанына жарым жыл өткенде ханшаны алып қашқан Қоңқа оның үйіне келіп, көп уақыт бойы досының үйінде тынығып, аттанады. Бұдан кейін келген Досынжапты да Арқалық екі ай күтіп, шығарып салады.

Көтбай версиясы нұсқалары әуел баста бір өнерпаз тудырған жырдан таралғаны аңғарылады. Дегенмен, әр жыршы өзі орындап отырған мәтінді тек жаттап алған қалпында қайтадан айтуға қанағаттанбай, өзінің таным-түсінігі, көркемдік қабілетіне сәйкес азды-көпті өзгерістер енгізіп отырған. Жырдың бұл версиясы қазақтың қаһармандық эпос дәстүрінде дүниеге келген. Сондықтан онда кейіпкерді дәріптеуге, эпикалық әсірелеуге бой ұрудың белгілері мол. Жырдың бұл версиясында формулалық сипатқа ие мотивтер елеулі орын алады.

Жырдың бұл және өзге версияларының мазмұндары және оларға арқау болған тарихи шындық В.М.Жирмунский «Билеуші өзінің ең жақсы батырын әділетсіздікпен зынданға тастайды (немесе өз патшалығынан қуады)» деп айдар таққан типологиялық мотивке сәйкес келеді. Бұл сюжет әлемдегі барлық халықтардың эпикалық туындыларында кездеседі. В.М.Жирмунский бұндай сюжеттердің феодалдық мемлекетте орталық билік ішкі қайшылықтардың, жікшілдіктердің салдарынан әлсіреп, халықты өз алпауыттарының немесе сыртқы жаулардың зорлығынан қорғай алмайтын дәрежеде болған белгілі бір тарихи жағдайларда ерекше сұранысқа ие болатынына, батырдың бұндай жағдайда халықты қорғаушының мінсіздендірілген образы ретінде көрінетініне тоқталған [5, 134-135 б.].

«Арқалық батыр» жырының екінші версиясы болып табылатын Сағидолла Нұралин жырлаған нұсқасы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығындағы 330-буманың 8-дәптерінде сақтаулы.

Бұл версияның Көтбай версиясынан айырмашылықтарының болуы да аңыздың сол қалпында өлең өріміне түсірілуіне байланысты. Жыршы қазақтың, оның ішінде Абақ Керейдің, шежіресінен қысқаша мағлұмат беріп, Абақ Керейді билеген Әжі төрені де таныстырып өткен соң, жыршы Әжінің алпыс жылқысын дүрбіттер барымталап алғанына тоқталып, дүрбіттердің бұндай озбырлығының негізгі себебін Қобда, Алтай, Тарбағатай – үш аймақты Шаған Кеген деген торғауыттан шыққан адамның билегенін бүкіл моңғол бұрыс көруімен байланыстырып, Қобдада Алтай астында тұрған дүрбіттердің осыған еліккенін баяндайды.

Байматай бұл нұсқада Арқалықтардың қарымта қайтаруға аттануына мұрындық болған белсенді тұлға қызметін атқарып, кек қайтаруға Арқалық пен Жұбай лайық екенін білдіреді. Батырды шақырғалы Ақшағылға барған Байматай жарлы қарт Назардың ұлы – Арқалық тарысын жиып, анасының қазан асып, әйелінің сүт пісіріп, екі сәбиінің мәз-мәйрам ойнап жатқанына куә болады. Бұл нұсқаның өзіне тән ерекшелігі – Ластыдағы Қаражартастың қыр астына қонған төренің аулына күн қоңыр таудың астына кірген кешкі мезгілде жетуі, төре аулына барған қарашылардың дәстүрі бойынша алыстан аттан түсіп, жаяу келуі, бұйрықты ести салысымен Арқалықтың: «Қор етіп ұстап бермей, қорғайсыз ба, Қуғын сап, күш жұмсаса дүрбіт ертең», – деген сұрақ қоюы, Байматай мен төренің өзі Арқалық пен Жұбайға Қияқ, Тұяқ дейтұғын екі ұрыны қосып беруі, Арқалықтардың дүрбіттердің ламасы, Шаған Кегеннің жиені – кәрі Шолтым аулының жылқысын қуып алғандығы, бұл оқиғаның күн жауып, жай жарқылдап, жалын шашып тұрған үрейлі, өте сүркей қараңғы түні болғандығы, қуғыншының іле-шала, оқ жаудыра соңдарына түскені, қазақ жігіттерінің қуғыншымен арпалысып жүріп, жылқыны судан айдап өткізгені, судан өткен уақыттағы атыс кезінде оқ тиген Жұбай мергеннің суға батып кетіп, қаза табуы, Арқалықтың Қияқ пен Тұяққа жылқыны айдатып жіберіп, өзінің Қоңқаны іздеуі.

Қоңқа қалмақтардың ханы – Ясыкейді зорлықшылдығы үшін өлтірген батыр ретінде таныстырылып, елінен қашқан соң, Қоңқаның аз уақыт Сауыр тауын мекен қылғанын, Сауырдағы бір қоныстың беріге дейін «Қоңқаның үңгірі» деп аталатынын, Арқалық барған кезде Қоңқаның Күректіні мекендеп, тоқсан жасқа келгендігін, қорлық көрген көп жанды қолына ұстап, жүректілерді жинап, соларға батагөй болып отырғандығын баяндайды. Арқалықтың қандай шаруамен келгенін естіген Қоңқаның ой-сезіміндегі арпалыс ішкі монолог арқылы шебер суреттелген. Ол қиялымен қазақ, қалмақ таластарын шолып өтіп, ақырында: «Туыстан мұңы бір жан жақын ғой», – деген ойға бекіп, Арқалықтың тілегін орындауды дұрыс көреді.

Жолдастарына қайтадан қосылған Арқалық пен оның серіктері Керей ішіндегі Әжіден соңғы үлкен шенді адам – Бейсенбінің аулына келеді. Күйін шертіп алған соң Бейсенбі өзінен ақыл сұрай келіп жүретін жігітке: «Біреудің тынар ме екен басын алып? Батырым, болған екен жолсыз сапар»– деп, олжаның ішінен Сетіркөк деген жүйрік атты сауғаға сұрап: «Жарармын мен де сенің керегіңе. Болса да не қажетің, сен өзіме», – деп уәде береді. Жүзден аса жылқы әкелген Арқалыққа Әжі төре ат тұрғай, дөнен де бермей, ең болмаса, «рақмет» демейді, Қияқ, Тұяқ дегендерді еске де алмайды.

Арқалықтың пісіп тұрған тарыларын Мәуе байдың жылқылары жеп кетеді, бірақ жылқы иесі Арқалықтың әкесіне есе бермейді. Елге оралған Арқалық Мәуенің шұбар атын ұстап мініп, байдың жылқысын желісіне қуып тығады. Батырдан қорыққан Мәуе бай тарының ақысына Арқалыққа бір сиыр, бір дөнен, қозысымен он саулық қой береді. Арқалықтың үйіне қайтып оралғанына бір-ақ апта болған кезде дүрбіттен қарулы жүз кісі Әжі аулына келіп, әлек салып, Шаған Кегеннің: «Берсін Арқалықты ұстап маған», – деген бұйрығын жеткізеді. Әжі Мәуе байға Арқалықты алдап ұстау жөнінде бұйрық жібереді. Мәуемен бірге ордаға барып, Әжіге наразылығын білдіріп тұрған Арқалықты дүрбіттің қалың шерігі, үйге кіріп, тұтқындайды. Ал, Қияқ пен Тұяқ елден қашып кетеді. Арқалық Шолтымға апарып тапсырылып, қолына күзір, аяғына кісен салынып, керегеге таңылады. Сондай күйде күзден бастап, келесі жылдың жазына дейін Шолтым ламаның есігінің алдындағы күркеде жатқан Арқалықты жиырма жастағы Балжын атты монғол қызы азат етеді. Ол қыз меншікті әйелі жоқ ламаның үйінде уақытша әйелдікте жүреді. Сол сұлу Арқалықты босатқан күні дүрбіттер өздерінің Шаған деген мейрамын тойлап, кәрі-жасы түгел мас болып, тұтқын жатқан күрке қарауылсыз қалады. Осы сәтті пайдаланған Балжын сұлудың әрекетін жыршы: «Балжын қыз табын тапты, жаны ашыды», - деп түсіндіреді. Әрине жыршының мұндай пайымдауына ол өмір сүрген кезде үстемдік құрған коммунистік идеологияның ықпал еткені анық.

Шолтымның елінен қашып шыққан Арқалық Күректідегі Қоңқаға келеді. Жүз жеті жасқа келген Қоңқа Арқалықты зор құрметпен қарсы алып, Жұбайдың сүйегін Арқалыққа тапсырып, сәйгүлік атын сыйлайы. Арқалық оны өздерінің иесіз қалған қыстауларына барып, жерлейді. Елден қызыл шұнақ боранда әкесінің тастан құлап өлгенін, қолында мал, баста пана қалмағандықтан, Мәуе Назарға «ұрысың» деп жала жауып, өткен күзде қорасын өртегеннен кейін, әйелінің төркініне кетіп, қарт анасы қайыр сұрап жүргенін естиді. Сол уақытта Мәуе бай қасына үш баласын ертіп алып, қашып кетеді де, Арқалықтың шешесін тауып алып, сүйінші сұрайын деп келгенін айтып, өзінің Арқалықтан қорқатынын білдіріп, араша түсуді өтінеді. Кемпір, оның айтқанынан шыға алмай, Мәуе Арқалықтың шешесін баласының атына міңгестіріп алып, биге барады. Бұл жайдан хабардар болған Арқалық та бидің аулына келеді.

Жалпы ұзақ сапардан оралған батырдың жақын-жуықтарының өзі жоқта қорлық-зорлық көргеніне куә болып, әке-шешесінің, әйелі мен балаларының ауыр жағдайда жүргенде кездестіруі қазақ эпосы үлгілерінің көпшілігінен орын алатын дәстүрлі типологиялық мотив.

«Арқалық батыр» жыры версияларының ішіндегі тарихи шындыққа ең жақыны осы – С.Нұралин нұсқасы. Олай деуіміздің басты себебі оның қариялар айтқан аңызды сол қалпында өлең өріміне түсіруінде жатыр деп білеміз. Осы тұста С.Қасқабасовтың рулар, тайпалар арасындағы қақтығыстар туралы аңыздарды «ауызекі (ауызша) хроника іспеттес» деп сипаттағаны еске түседі [6, 121 б.]. В.Я.Пропп та [7, 263 б.], В.И.Чичеров та [8, 9 б.] аңыздың тарихилығын жоғары бағалаған.

Жырдың үшінші версиясы ретінде қарастырылып отырған Иса Байзақов және Ертай Құлсариев нұсқаларының мазмұнында да, образдық жүйесінде де біршама айырмашылыќтар байќалады. «Бұл нұсқаларды бір версияға жатқызған жөн»,– деп есептеуге Ертай Құлсариев туралы: «Арқалық батырды» ол Иса Байзақовтың, Саяділ Керімбековтің айтуынан жазып алған»,– деген мәлімет келтірілуі [9, 48 б.] мүмкіндік береді. Бұл версия нұсқаларының арасындағы айырмашылықтардың кейбіреулері мынадай: Діңгел деген қалмақ батыры Е.Құлсариев нұсқасында Арқалықтың ең басты қарсыластарының бірі болса, И.Байзақовта бас қаһарманның досы ретінде көрінеді. Екі нұсқада да Арқалық батыр оқиғасының басталуына Әжі ханның тұлпарын жау алуы себеп болады. Жылқыны алдырушы Е.Құлсариев нұсқасында – торғауыт Мәлік хан, И.Байзақов нұсқасында – дүрбіттер.

Бұл версия жырдың өзге нұсқаларынан әсірелеу тәсілдеріне көбірек ден қоюымен және кейіпкерлер құрамымен өзгешеленеді. И.Байзақов жырлаған нұсқа: «Астында Әжі ханның алтын тағы»,– деген жыр тармағымен басталады. Әжі өзінің батырлары мен бағландарына дүрбіт қалмақтың барлығы он бес мың жылқы әкеткенін, әсіресе, соңғы жолы өзінің Ақжал тұлпары да кеткені қатты батқанын айта келіп: «Сонан бір заман бар ма кек алатын?» – деп сұрағанда, Көкен би дүрбіттен тең түсетін бір батырдың Сарыарқадан жақында көшіп келгенін, оның аты – Арқалық, руы – Арғын екенін айтады. Жыршының бас қаһарманын осылайша өзіне неғұрлым таныс ортаға қарай жақындата түсуі жалпы әлем халықтарының эпикалық дәстүрі тудырған өзгешелік екенін Ю.И.Смирновтың: «В южнославянских сюжетных песнях эпические события нередко привязывается к местам, очень близким или родным для певца»,– деген ғылыми байқауы аңдатады [10, 42 б.].

Бұл версияда жырды жырлаушылардың өздерінің шығармашылығына арқау болған туындыға батырлық жырларға тән кең диапозонды, монументалды сипат дарытуға ұмтылғаны аңғарылады. Алғашқы екі версияны орындаушылардың бұндай қадамға баруына олардың болғанына бір ғасырдан астам уақыт өтіп үлгермеген оқиғаны, оның қатысушыларын жақсы білгені себеп болса, И.Байзақов пен Е.Құлсариевтің «Арқалық батыр» жырына арқау болған нақты тарихи шындықтан бейхабарлығы олардың гиперболалық тәсілдерге еркін бой ұруына мүмкіндік берген.

Көтбай және С.Нұралин нұсқаларында Арқалық пен оның серіктері Жәнібек батырдың аруағына сыйынады, Ал. И.Байзақов нұсқасында Әжі төре жорыққа аттанғалы тұрған батырларға: «Қаракерей аруағы қолдасын сендерді», – деп бата береді. Бұл да – И.Байзақов Арқалық өмір сүрген ортаның хал-жағдайын анық білмейтінінің белгісі. Бұл нұсқада Арқалық батыр мен оның жолдастарының тұлпар мініп, сауыт киюі және іздеп барған қалмақтың қаласының кеш батқан соң қақпалары жабылатын қорғаны болуы да оларды ХІХ ғасырда өмір сүрген шынайы тұлғадан гөрі, батырлық эпостың қаһарманына жақындата түседі. Арқалықтың дуалдан жалғыз өзі асып түсіп, Ақжалды іздеуі, Ақжалдың зынданда сақталуы, Ақжалды қолына түсірген Арқалықтың тұлпарға мініп, секіртіп, қорғанның сыртына топ етіп түсуі – бәрі – қазақ классикалық қаһармандық жырларында жиі кездесетін типологиялық мотивтер.

Қаһармандық эпос поэтикасы бас кейіпкердің асқан қаһарман екенін оның бетпе-бет ұрыстарда көрсеткен ерліктерін бейнелеу арқылы танытуды талап етеді. И.Байзақов та осы дәстүрден ауытқымағанын ол жырлаған нұсқаның кез келген бөлшегі айғақтайды. Бес мың жылқыны айдап кеткен Арқалықтарға ұзамай қуғыншылардың да қарасы көрінеді. Батыр қасындағы жолдастарына жылқыны айдап, ілгері кете беруді тапсырады да, өзі бір жыраға бекініп, қуғыншыларды тосады. Жырдың өзге нұсқаларындағыдай бұл нұсқада да басқа қуғыншылардан қара қасқа ат мінген біреуінің едәуір озып келе жатқаны баяндалады. Бірақ оның сипаты И.Байзақов нұсқасында өзге нұсқалардағыдан гөрі ала бөтен ерекше екені оның сауыт киюінен, күміс найзасымен түйенің құмалағын шаншып алып, қылышымен екі жарып тастап келе жатуынан және беліндегі отыз батпан шоқпары болуынан аңғарылады. Арқалықтың қасынан алпыс батырды өткізіп жіберіп, оларды артынан қуып жетіп, әрқайсысын найзамен бір-бір шаншып өлтіріп, түгел қырып салуы да жыршының тарихи жырдан гөрі қаһармандық эпос поэтикалық тәсіліне ден қойыңқырағанын айқын байқатады. Қазақ эпосы үлгілерінің барлығында дерлік айнымай қайталанатын формулалық сипатқа ие типологиялық мотивтердің бірі – қазақ батырының жекпе-жек шайқаста қару қолдану кезеңін қарсыласына беруі.

Бір жаушы келіп, дүрбіттерден қырық мың қалмақтың келгенін, Әжінің жанынан қорқып, Арқалықтың үш серігін жауға байлап бергенін, енді Арқалықты ұстауға әрекеттеніп жатқанын хабарлағанда Арқалық сауыт киіп, қару-жарақ асынып, жауға қыр көрсетпек болады. Батырдың осындай мінезін білетін Әжі төренің, қулыққа жүгініп, Арқалықтың аулына жіберген Қара шешен қалмақтан бітім алып қайтпаққа азын-аулақ әскер келгенін, Әжі ханның батырды солардың басы-қасында болсын деп шақырғанын айтады. Бірақ Арқалық Аюлының тауына барып, атын ағашқа байлап қойып, өзі қарауыл қарап жүргенде, төрт аю тұлпарын жеп кетеді. Батырды дәріптеудің тағы бір үлгісі Арқалықтың төрт аюды бір-бір атып өлтіруі болып табылады.

Сол сияқты батырды алдап қолға түсірердегі Қара шешеннің қалмақтарға: «Беліндегі қанжарын біз алмасақ, Бәрімізді қырады жасқағанда»,– деп ақыл айтқаны, Қабанбай берген қанжарды сұрап алғаннан кейін Қара шешен мен қалмақтар барлығы жабылып Арқалықты байлап алғаны ертегі мен қаһармандық жыр жанрларының поэтикасындағы басты ерекшелік – кейіпкердің әр түрлі сиқырлы, қасиетті заттардың көмегіне сүйенетініне еліктейтін жері. Қаһармандық эпосты шығарушылар мен айтушылардың осындай ұстанымдарына тарихи жыр мәтіндерінде ірілі-ұсақты өзгерістер ене бастағанын Арқалықтың құдіреттілігінің сыры Қабанбай берген қанжармен байланыстыру да айғақтайды.

Қалмақтың ханы Арқалықты құтқарған өз қызы екенін сезіп, қызын шақыртып алып, әр түрлі азап-мазақ көрсетіп жатқанда, үш батыр келіп, соғыс ашып, оларды жеңеді. Жыр оқиғаларының шешімін мына тармақтар аңғартады: «Содан былай Діңгелді Бикеш сүйді. Махаббатың ерніне ерні тиді. Қыз әкесі: «Құлдық!» – деп Арқалыққа, Өзінен-өзі келіп, басын иді».

Бұнда да Әжі «хан» ретінде көрінеді. Ал, өзге версияларды жырлаушылар біраз уақыт болса да Қытай елін мекендеген адамдар болғандықтан, Әжі төренің кім болғанын жақсы білген, сондықтан тарихи шындықтан аттап кете алмаған. Ал, И.Байзақов пен Е.Құлсариев жыр оқиғасы өткен тарихи ортамен жете таныс болмағандықтан, көркемдік қиялға көбірек сүйенген. Соның бір айқын айғағы – Е.Құлсариев нұсқасының алғашқы шумақтарында «Орманбет – Әжі ханның ата заты» деген сөйлемнің кездесуі. Әжі ханның оң мен солында уәзірлері мен бектері отыратын, Бейсен, Көкен атты екі биі бар құдіретті әмірші ретінде суреттелуі жыршының Әжі хан мұндай зор билікке ие бола алмаған, қазақтар өмір сүрген жерлердің барлығында хандық институт жойылған тұста өмір сүріп, Қытай елінің Керей руы жайлаған бөлігіне басшы етіп тағайындалған адам болғаны жөнінде деректер мен құжаттар сақталғанынан бейхабарлығын аңдатады. Өйткені Орманбет (шын есімі – Оразмұхаммед) атты тұлғаның 1590 – 1598 жылдар арасында Ұлы Ноғай Ордасының биі болғаны – анықталған факт [11, 382-383 бб.].

И.Байзақов нұсқасындағыдай Е.Құлсариев нұсқасында да Арқалық ханмен терезесі тең адам ретінде бейнеленгені Әжінің оған бұйрық бермей, өтініш жасауынан байқалады. Хан тілегін қабыл алған Арқалықтың жауабынан батырдың жорыққа аттануға бел бууына ханға тәуелділік емес, халық қамын ойлағандық себепші болғаны аңдалады. Арқалықтың: «Аз Керей – аулақта жатқан елмін»,–деуінен де Е.Құлсариевке жырға арқау болған нақты тарихи шындықтың беймәлім екендігін ұқтыра түседі. Арқалық өзіне жолдастыққа Қияқ, Тұяқты және Жұбайды қосуды өтінеді. Е.Құлсариев бұл аталған батырларды: «Үш бала Орынбеттің баласы еді»,– деп таныстырып, олардың сол кезде он тоғызға келген, бұрын жауға бармаған жігіттер екенін де баяндай кетеді.

И.Байзақов пен Е.Құлсариев нұсқаларында Арқалықтың ата-анасы туралы ешқандай сөз болмайды. Ал, жырдың өзге нұсқаларында Арқалықтың әке-шешесінің жастары жеткен қарт адамдар екеніне айрықша назар аударылып отырады. Бұның эпикалық дәстүрдің ізі екенін немесе тарихи шындықтың көрінісі екенін ажыратуға Арқалық өмірі туралы деректердің аздығы кедергі келтіреді. Бұл жерде бой көрсеткен типологиялық мотив туралы С.Қасқабасов фольклор туындыларында бас қаһарманның міндетті түрде перзентсіздік зарын тартқан қарт ата-ананың қартайғанда көрген баласы болып келетініне тоқталып, ол ата-аналардың әлеуметтік жағдайы фольклорлық жанрлардың талабына орай әр түрлі болатынына назар аударып, олар – ертегілерде – қалай болғанда да, қарапайым адамдар, ал, эпоста әдетте патша немесе хан яки ірі байлар болып келетінін атап көрсеткен [12, 241 б.].

И.Байзақов пен Е.Құлсариев нұсқаларында қалмақтардың қақпасы іштен құлыптанған қаласына түнде кірген Арқалық пен Жұбай ұйықтап жатқан қақпа күзетшілерін өлтіріп, Көкжалды тауып, алып шыққан соң Арқалық: «Енді елге кетелік», – дегенде, бұған Жұбай келіспей, торғауытттан кек алмай кетпейтінін айтады. Сонда өзге үш батыр да: «Бұл да ақыл іс екен. Тәуекел!» – десіп, таңғы елең-алаң уақытта торғауыттың жылқысын алдап алып кетеді. Олар түс кезінде арттарына қарағанда, бұлттай қайнап келе жатқан торғауыттарды, солардың алдында көз ұшындағыдай жерде жеке келе жатқан жалғыз қараны көреді. Бұны көрген Арқалық жолдастарына жылқыны айдап ілгері жүре беруді тапсырып, жалғыз өзі бір ағаштың тасасында жасырынып тұрып, алғашқы батырдың артынан келе жатқан отыз батырды қасынан өткізіп жіберіп, арт жағынан тиіп, түгел қырып салып, алдыңғы жалғыз батырмен жекпе-жекке шығады. Жекпе-жекке шыққан батырлардың әуелі бірімен-бірі бопсаласып алып, одан кейін танысып, содан кейін ғана ұрыс қимылдарына көшетіні – берісі қазақ, арысы түркі-монғол халықтары эпосына тән типологиялық ұқсастық қарастырылып отырған нұсқада да қайталанады. Дүрбіт батыры Арқалыққа осындай дөң айбат көрсету барысында Мәлік ханның өзінің қайын атасы екенін, «Қызын алып, күйеу боламын»,– деп, соның қызметін атқарып жүргенін айтып, алғашқы кезекті сұрайды. Жау батырының жырдың бас қаһарманынан бірінші кезекті сұрауы және қазақ батырының алғашқы кезекті жауға беруі, дегенмен, түбінде өзі жеңіске жетуі – біздің халықтың эпикалық мұрасында өзгеріссіз қайталанып келіп отыратын «ортақ жерлер». Осындай эпизод арқылы жырдың бас қаһарманына тән мәрттік, көзсіз ерлік, кеңдік және тағы сол сияқты жағымды қасиеттер ашылып көрсетіледі. Бұл жағдай осы нұсқада да айны-қатесіз қайталанады.

Арқалықтар елге аман-есен жеткеніне біраз уақыт болғанда торғауыттың Дуду батыр бастаған қырық мың қолы келіп, Әжі ханнан төрт батырды тірілей байлап беруді талап етіп: Қылмасаң бұл сөзімді сендер қабыл, Шаһарда барлығыңды етем апат, – дейді. Содан шошынған Әжі Қияқ, Тұяқ, Жұбай – үшеуін алдап қолға түсіреді. Бұл жайттан жалғыз жаушы арқылы хабардар болған Арқалықтың қарсыласуға қамданып, Қаракөзбен қоштасып, Қарақасқа тұлпарды әзір етіп отырғанда Әжінің бұны алдарқату үшін жұмсаған Қараш биі келіп: «Төрт батыр бұған ақыл табады», – деп, Ақылды Әжі ханың сізге берді»,– дегенде, Арқалық: «Мені іздеген Орманбет пен торғауыт Аюлы кезеңінен келіп тапсын. Қияқ, Тұяқ, Жұбай мен – үш батырдың обалына қалмаңдар», – деп жауап береді. Бұл нұсқада да Арқалықтың суытып қойған аты төрт аюдың жеміне айналады. Үйіне қайтып оралған Арқалыққа төрт жылқыны жетегіне алып, көптеген жолдас ерткен Қараш келіп, торғауытпен арада бітім болғанын, Дудудың: «Батырдың қайтамын жүзін көріп»,– деп, Арқалықты іздеп келе жатқанын, Әжі ханның: «Келгенде үйге қонақ, ұялмасын»,– деп, төрт жылқыны сойысқа беріп жібергенін айтады. Соның артынша Дуду келіп, достасып, Арқалықтан тілегені бар екенін айтып, батырдың ризашылығын алған соң Арқалықтың белдігін сұрайды. Арқалық: «Белдікті беремін», – деп айта алмай, қайқаңдағанмен, батырлықтың сөзінен қайта алмай, сағы сынып, белдікті береді. Сол кезде Дудудың қасындағы отыз батыр Арқалыққа жабылып, байлап алады.

С.Садырбаев осы эпизодқа тоқтала отырып, бұндай мотивтердің үндіевропалық елдермен қатар, түркі тектес халықтардың да, оның ішінде қазақтың да, фольклорында жиі кездесетінінің мысалы ретінде Арқалықтың қасиетті белдігі туралы мотивті Ахиллдің өкшесіндегі, Зигфридттің екі жаурынының ортасындағы осал жер туралы фольклорлық туындылармен салыстырған [13, 172 б.].

Арқалық, Жұбай, Тұяқ, Қияқ – төртеуі Мәлік ханның ордасы орналасқан Үрімшіге жаяу айдалады. И.Байзақов, Е.Құлсариев нұсқаларының бастаулары ортақ екенін аңғартатын тағы бір белгі: екеуінде де Жақсылық Арқалыққа көмектеседі. Е.Құлсариев нұсқасындағы айырмашылық – Жақсылықтың басына бұрын бір қиын-қыстау іс түскенде, ол Арқалықпен дос болып, сол кезде: «Сенің де бір күніңе жарармын», – деп уағдаласқан. Арқалыққа көмектескен уақытта оның жасы тоқсан бестен асқаны айтылады. Арқалықты кепілге алу үшін Жақсылық Дудуға отыз жорға сыйлайды.

Қияқ пен Тұяқ Мәлік ханның алдына бара салысымен, өзге екі серігінің көз алдында дарға тартылады да, Арқалық пен Жұбай темір үйге апарып салынып, бөлек-бөлек қамалып, екі жылдай тұтқында жатады. Екі жыл өткен соң өте қатты ашуланған Арқалық: «Ақыры өлдім», – дейді де, шынжырдан екі қолын жұлып алып, темірдің бәрін бытырлатып қиып тастайды. Осыны оқи отырып, бұндай ашуға Арқалықтың екі жыл бойы бой алдырмауына не себеп болғанын білмей, дал боламыз. Жырдың жаңа нұсқасының толық жетілуі үшін оның әлденеше рет орындалып, көп уақыт бойы шығармашылық ой елегінен өтуі қажет екенін бұл мысал да айғақтай түседі. Дегенмен, бұл мотивтің Арқалықтың өзінің азат болғандығы үшін тек қана өзіне ғана қарыздар болуына, яғни, эпикалық жырлардың ғасырлар бойғы дамуы барысында орныққан қалыпқа сай келуіне жол ашып тұрғанын да атап өту қажет.

Хан қызының тұтқындағы батырды іздеп келіп, жолығуы Арқалық бұғаудан босанып отырған сәтке тура келеді. Қыз өзінің келу себебін Арқалықтың өзін әкесінің зорлығымен алмақшы болып жүрген Діңгелді өлтіргені үшін тұтқындағы қазақ батырына ғашық болуымен түсіндіреді. Бұл жерде біз Арқалық батырды жат-жұрттық қыздың іздеп келіп, көмегін ұсынуы мотиві ақырында өзінің әлем халықтарының эпосындағы дағдылы формулалық сипатын иеленгеніне куә болып отырмыз.

Болғанына бір ғасырдан асар-аспас қана уақыт өткен Арқалық оқиғасы туралы жырлардың С.Нұралин нұсқасында көзге ұрып тұрған қиял қоспасының болмауы, Көтбай версиясының нұсқаларында қаһармандық эпос поэтикасының талаптарына орай енген әсірелеушіліктер байқалатыны, И.Байзақов – Е.Құлсариев версиясында А.Байтұрсынов «ертегі жыр» деп атаған жырларда кездесетін көптеген еркшеліктердің кездесуі бір тарихи оқиға негізінде дүниеге келген бірнеше эпикалық туындының бойында әр түрлі жанрларға тән белгілер ұшыраса беретінін аңғартады.

Бұл жерде мәселенің мәнін анықтауға өмірден орын алған тарихи шындықтың қандай жанрға арқау болғанына, жыршылардың алдарына қандай көркемдік мақсат қойғанына назар аудару көмектесетін сияқты көрінеді. Е.Ысмайылов: «Если сюжет исторического эпоса разветвлен, имеет несколько нитей, то, безусловно, тут не обошлось без художественного вымысла»,– деген ой қорытындысына да ден қоймасқа болмайды [14, 202 б.]. Бұған И.Байзақов – Е.Құлсариев версиясының нұсқаларынан да эпостық жырларға тән дәстүрлі қаңқаның барлық элементтері табылуы айғақ бола алады [15, 235-266 бб.].

Біз қарастырып отырған версияларды салыстыру барысында Арқалық батыр туралы әңгімелердің бір айтушыдан екінші айтушыға, бір жыршыдан екінші жыршыға ауысқан сайын дайын типологиялық мотивтерді бойына көбірек сіңіріп, циклге түсе бастағанын аңдатады. Бірақ бұл версиялардың ешқайсысында қаһармандық эпостың сюжеттік инвариантына тән мотивтер түгел кездеспейді. Мысалы, оларда «өмірбаяндық мотивтер» деп аталатын кейіпкердің ғайыптан тууы, батырға лайық балалық шағы, алғашқы ерлігі, қаһармандықпен үйленуі секілді мотивтер кездеспейді, ұшыраспайды. Бұндай ерекшеліктердің сырын Е.Ысмайылов: «Однако в отличие от древнего героического эпоса эти исторические песни не подвергались длительной шлифовке и в малоизмененной форме дошли до наших дней. Песни и дастаны, возникшие на основе исторических событий, не успели пройти процесс «эпического переосмысления»,– деп түсіндірген болатын [14, 202 б.].

Жұмыстың «Арқалық батыр» жырының тарихи және көркемдік негіздері» атты екінші тарауында аталған жырға арқау болған тарихи шындық, жыр кейіпкерлерінің прототиптері, жырдың тууына негіз болған жыршылық мектептер, шығармашылық ізденістер жөнінде сөз болады.

Осы уақытқа дейін ғылымда Арқалық батырдың ХҮІ ғасырдың тарихи тұлғасы екендігі туралы болжамдар үстемдік етіп келгені мәлім. Қытай Халық Республикасында тұратын ғалым – Ә.Баймаханова ең алдымен А.Татанайұлының дастанындағы: «Билеген төрт би сайлап төрем елді»,– деген тармаққа және «Көкем», «Бежем» деген билердің аттарына назар аудара отырып: «Демек, Арқалық уақиғасы Алтайда Көкен, Бейсенбі сияқты адамдар би болып сайланғаннан кейін өткен»,– деген ғылыми тұжырым жасаған [16, 6 б.]. А.Татанайұлы төрт бидің 1832 жылы сайланғанын анықтаған [16, 5 б.], Н.Мыңжанұлы: «1836-1883 жылдарда Алтай қазақтарын бір гүң, төрт би биледі. Бұл төрт би – «төре» деп аталды. Көгедайдың баласы – Әжі гүң (төре), оның қол астында Бейсенбі, Көкен, Құлбек, Топан деген төрт би болды»,– деген мағлұмат берген [16, 5 б.]. Ә.Баймаханова өзі келтірген өзге де деректерге сүйене отырып, Арқалықтың ХІХ ғасырда өмір сүргенін [16, 6 б. ], оның әкесінің «Бөрібай» деп аталғанын [16, 4 б.] анықтаған. Н.Мұхаметқанұлының кітабында Әбілпейіздің баласы – Көгедай өлгеннен кейін оның баласы – Ажы 1826 жылы әкесінің орнына отырғаны, Ажы елін бастап, 1865 жылы Алтай тауының оңтүстігіне келіп қоныстанғаны жөнінде мағлұмат беретін мұрағат құжатына сілтеме жасалған [17, 112 б.]. Дерек көздері Арқалықтың Ежен ханға апарылғаны шындыққа жанаспайтынын, тек әсірелеудің үлгісі екенін аңғартады. «Ежен хан» деп қазақтардың Қытай императорын атайтыны белгілі. Жұмажан Әбілғазы пікірлескен қариялардың жырдың кейбір нұсқалары туралы: «Арқалық батыр – Сауырдың адамы. Оқиға да Сауырда болған. Құлжаға барғаны, Бейжиңге жолданғаны бүтіндей жалған», – дегендігі де халық жадында сақталған шындықтан хабар беріп тұрғаны хақ. Ә.Медетхан: «Көгедайдың кіндігінен: Ажы (Жанғазы), Әдеке (Әділғазы), Солтанғазы (Солтеке), Тәтен (Татанғазы, Тәтеке). Көгедайдың шаңырағы осы Тәтенде. Көгедайдан соң орнына Әжі гүң болады. Ол 1877 жылы жетпісінде қайтыс болады», – деп жазған [18, 41 б.]. Ал Қабидаш Қалиасқарұлы ел аузында «Бежең» атанған Бейсенбі бидің атақты күйші, адал, өзге билердей озбырлығы жоқ бейуаз адам болғандығы, Бәйметейдің де Керейдің атақты, беделді адамдарының бірі екендігі жөнінде мағлұмат берген [19, 90 б.]. Жыр нұсқаларының көпшілігінде Ажы Арқалыққа: «Сейілханды берсем де, сені бермен», – деп уәде береді. Кейбір нұсқада осындай уәде берген кезде Сейілханның орнына Қасымхан аталады. Бір нұсқада Ажының баласы «Жаңғазы» деп аталады. Соңғы есімнің Ажының шын есімі екенін жоғарыда келтірілген мағлұматтан байқаймыз. Ә.Медетхан: «Ажыдан Сейілхан, Қасымхан. Орнына Қасымхан гүң болады»,– деп жазады [18, 41 б.].

Халық арасында әуелі халық прозасының үлгісі түрінде тараған Арқалық туралы әңгімелердің кейіннен аса көркем жырға айналуына ол таралған ортада өздері шығарған және талай ұрпақтардан бері қарай келе жатқан эпос үлгілерін орындаушы өнерпаздардың аса мол болуы әсер етті. Жырдың ең алғашқы жарық көрген нұсқасын айтушы – Ержан Ахметов, Қамыш Сеңсеңұлы, Құсайын Мөйткеұлы, Әсет Найманбаев, Көтбай ақын секілді өнер тарландарымен кездесіп, тәлім алған. Шыңжанда Әсеттің мектебі болған. Ол «Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтарын аралап, өлең-жыр айту дәстүрін дамыта түскен адам. Қыдырмолла, Күнболат, Ержан, Кәсімбай, Зағыпар, т.б. өздерін «Әсеттің шәкіртіміз» деп есептеген. Бұл адамдардың қай-қайсысы да – әрі жыршы, әрі ақын, тамаша әнші, шебер күйші, ән шығаратын да қабілеттері бар, «сегіз қырлы, бір сырлы» өнер иелері» [20, 13 б.].

Көне көз, білікті адамдар Е.Ахметовтің бірқатар жырларды Көтбай ақыннан үйренгенін айтқан. «Солардың ішіндегі ең көркемі де, көлемдісі де – «Арқалық батыр», «Бақтияр», «Қойеке Көмеш батыр», «Бозжігіт», «Қабанбай батыр» [21, 21 б.]. Е.Ахметов бұл нұсқаны қағазға түсірілгенге дейін халық арасында ауызша орындалып жүргені байқалады. 1924 жылғы 3 қаңтар күні тұңғыш рет қойылған Ж.Шаниннің «Арқалық» пьесасына осы нұсқаның негіз болғаны айғақ бола алады. Жырдың бір версиясын бізге жеткізуші – С.Нұралин «ел аузындағы әңгіме-жырлардың, тарихи оқиғалардың желісімен «Түкібай – Шолпан», «Арқалық батыр», «Мырзаш батыр», «Көгедай төренің өлімі», «Ошаған бүлігі», «Мыңбайдың бұлды болуы», т.б. дастандарын шығарды»,– [21, 110-111 бб.].

Жырдың бір версиясының негізін салушы – И.Байзақовтың «Құралай сұлу» (1925), «Қойшының ертегісі» (1926), «Ұлы құрылыс» (1933), «Алтай аясында» (1934), «Он бір күн, он бір түн» (1938), «Кавказ» (1940), «Ақбөпе» (1941) дастандарының авторы болуы және олардың көпшілігінің фольклорлық сюжеттерге негізделіп шығарылуы Исаның халықтың жыршылық мектебінен үлгі алған сөз зергері екенін анық байқатады. Исаның репертуарында «Арқалық батыр» жырының нұсқасы болуына ақынның қазақтың драма театрында жұмыс атқаруы себепші болғаны анық. Ал Е.Құлсариев өз жанынан көптеген өлеңдер шығаруымен бірге, «Қисса Жәмшид», «Мұңлық-Зарлық», «Мың бір түн», «Көрұғлы», «Жамал палуан», «Күлпан палуан» дастандары мен «Арқалық батыр», «Орта жүз Олжабай батыр», «Мақпал қыз», «Исатай – Махамбет» сияқты тарихи жырларды өзінше жырлап, ел арасына таратты» [22, 6 б.]. Осылайша, жыр версияларының, нұсқаларының саны көп болуына оны орындаушылардың көпшілігінің өз жанынан өлең шығаруға қабілетті екендігі шешуші ықпал еткеніне көз жеткіземіз. Б.Уахатов «Арқалық батыр» жырының үш нұсқасына тән өзіндік ерекшеліктерді: «Үш жырдың үшеуінің де өзіндік өрнек нақысы, тұлға-бітімі, көркемдік шешімі бар. Мысалы, Ержан Ахметов жыры, кіріспе бөлімін айтпағанда, түгелдей дерлік Арқалықтың өз аузынан әңгімеленсе, Саяділ Керімбековте жыр оқиғасы бастан-аяқ үшінші жақтан баяндалады. Мұнда тек кейіпкерлер арасындағы сөздер ғана диалогпен берілген. Ал, Ертай Құлсариев нұсқасының басталуы мен аяқталуы үшінші адамның әңгімелеуінен тұрса да, жырдың негізгі бөлімдері қызықты бір форма тапқан. Бұлар Арқалықтың қоштасуы, Дудудың сөзі, Қаракөздің зары, Жақсылықтың Дудуға айтқан сөзі, Дудудың Жақсылыққа айтқан сөзі, Жақсылықтың қатынына айтқан сөзі, Еділ батырдың сөзі, Арқалықтың Жұбайға айтқан сөзі, Жұбайдың сөзі, т.б. болып кете барады», – деп көрсеткен [23, 166-167 бб.].

Бұл үш нұсқаның соңғы екеуіне тән ерекшеліктер қазақ жырларының көпшілігіне ортақ болып табылады. Ал, Е.Ахметов нұсқасындағыдай бірінші жақтан баяндауға құрылған «Арқалық батырдан» өзге жырды қазақ жыршыларының репертуарына енген туындылар арасынан кездестірмедік. Оның басты себебі – жырда едәуір уақыт бұрын болған оқиға және өмірден өтіп кеткен батыр туралы айтылатыны. Бұл сөзіміздің дұрыстығына «Арқалық батыр» жырының А.Түгелбаев нұсқасының кіріспесіндегі: «Өтіпті Арқалықтан мына заман», – деген жыр тармағы дәлел бола алады. Біз шартты түрде Көтбай ақын версиясына жатқызып жүрген жыр нұсқаларын салыстыра қарастыру барысында жыр поэтикасы үшін мүлде соны – бірінші жақтан баяндау тәсілінен дәстүрлі үшінші жақтан жырлау үрдісіне көшу процесінің іздерін байқадық. Осылайша біресе кейіпкер атынан бірінші жақта, біресе жыршының үшінші жақта баяндаулары бұл нұсқаның алдыңғы бөлігінде, нақтырақ айтқанда, кіріспе мен Арқалықтың оны тұтқындап әкетуге келген дүрбіт елінің адамдарынан қашып жүрген уақытында атынан айрылуын суреттеген тұс аралығында, алма кезек араласып келіп отырады. Жұмажан Әбілғазыұлы нұсқасында бірінші жақтан, үшінші жақтан баяндаулар жырдың басынан атын қасқыр жарып кеткен Арқалықтың Тәтен төренің үйіне барып, жасырынып жатуын суреттеген тұсқа дейін созылады, одан кейінгі оқиғалар тұтқыннан оралған Арқалықтың Әжі төренің аулына келе жатқан сәтін суреттеген тұсқа дейін үшінші жақтан баяндала келіп, соңына таман қайтадан біресе кейіпкердің, біресе жыршының атынан жырлауға ауысады.

«Арқалық батыр» жырының қай нұсқасын алып қарастырсақ та, келісті өлең өрімдеріне, тармақтарының шебер құрылған сыртқы және ішкі ұйқастарына куә боламыз. Сөздердің мағыналылығының үйлесімін қамтамасыз ететін «сылдыраған өңкей келісімнен» эстетикалық ләззат аламыз. Оған жоғарыда келтірілген үзінділердегі аллитерация мен ассонанс үлгілері, жыр шумақтарының әуезділігін арттырып тұрған әр тармақтың орта тұстарында келіп отыратын ұйқасатын «қар», «нар» және «зар» т.с.с. сөздер айғақ.

Ежелгі жырларда, негізінен, хабарлы сөйлемдер басым болып, лепті және сұраулы сөйлемдер кейіпкерлердің сөздерінде ғана кездесетіні, кейіпкерлердің сөздері көбінесе диалог сипатын иеленетіні, кейіпкерлердің ішкі монологтары мүлде ұшыраспайтыны жалпыға мәлім шындық. «Арқалық батыр» жырының көптеген нұсқаларында да осы дәстүрге адалдық сақталады. Кейіпкердің ішкі монологының берілуі – қазақ сөз өнеріне жазба әдебиеттің қалыптаса бастауымен кірген жаңалық. «Арқалық батыр» жырының кейбір үлгілерінде азды-көпті ішкі монолог үлгілері байқалуын бұл нұсқалардың қағазға түсірілген кездері жазба әдебиетіміздің өте қарқынды түрде дамыған уақытымен тұспа-тұс келуінің әсері екені даусыз.

Қазақ эпосының классикалық үлгілерінде кейіпкердің мінез-құлқы негізінен олардың іс-қимылдарын, әрекеттерін, диалогтарын, ілеуде ғана монологтарын келтіру арқылы ашылып көрсететіні, олардың портреттерін беру, жалаң мінездеуге ұрыну кездеспейтіні белгілі. Біз сөз етіп отырған жырдың көптеген нұсқаларында да осындай бағыттан ауытқу байқалмайды. Қазақ жыршылары бұл қағидадан тек қыздың сұлулығын танытар тұста ғана ауытқитынын Қыз Жібектің, Ақжүністің және өзге де сұлулардың баршаға мәлім жырлардағы сипаттамаларын еске ала отырып, ұғынамыз.

Бірқатар портрет үлгілері «Арқалық батыр» жырының С.Нұралин, Е.Құлсариев нұсқаларында кездеседі. Соңғы нұсқадағы тұлпардың сипаттамасы Ертай ақынның Абайдың «Аттың сыны» өлеңінен бастау алған жақсы аттардың сөзбен салынған портреттер галереясына қосылған аса елеулі үлес екендігінде дау жоқ. Е.Құлсариевтің қазақтың бас ақынының аталмыш өлеңімен жақсы таныс екенін ұлы Абайдың туындысында кездесетін «ой желке, ойынды еті бөлек-бөлек» деген тармақты пайдалануынан да байқаймыз. Айрықша назар аударуды қажет ететін бір жайт – батырлар жырының классикалық үлгілерінде мүлде кездеспейтін портрет жасау тәсілдерінің бертінгі дәуірдің оқиғалары туралы тарихи жырлар үлгілерінде оқта-текте болса да көрініс беруі.

Пейзаж үлгісін біз тек С.Нұралин нұсқасынан ғана ұшырастырдық. Оған Қоңқаның ішкі сезім-күйін суреттеген тұс – дәлел. Кейіпкер психологиясын берудің жазба әдебиетте қолданылатын тәсілдерінің алуан түрлеріне нұсқаларды жырлаушылардың ішінен С.Нұралин көбірек жүгінгені байқалды. «Арқалық батыр» жырының Е.Құлсариев жырлаған нұсқасынан өзге нұсқалары қара өлең ұйқасына құрылған шумақтардан тұрады. Ал, Е.Құлсариев нұсқасында төрт, алты, сегіз және он тармақтан тұратын шумақтар кездеседі. Қалай дегенде де, он бір буыннан құралған өлең тармақтарының алдына қойылған көркемдік, танымдық мақсаттардың қай-қайсысын шешуге де ыңғайлы, икемді екеніне «Арқалық батыр» жыры нұсқаларының мәтіндері де айғақ бола алады.

Жыр нұсқаларынан теңеу, метафора және өзге де бейнелеу құралдарының тамаша қолданыстарын кездестіруге болады. «Екі көзің – даланың шалқар көлі» деген секілді сәтті қолданған метафора үлгілері.