Әрбір дәуірде және кезкелген қоғамда тарихты зерттеу мен тану басқа да әлеуметтік әрекет сияқты аталған уақыт пен орынның басым ағымына бағынышты болады
Читайте также: Қарамерген ертегісі
жүктеу/скачать 27,08 Kb.
|
тарихи ойлау
| Читайте также: Қарамерген ертегісі
Адамзат өнеркәсіптен еңбек бөлінісі әкелетін игілікті ғана мойындады. Осыған ұқсас пікір жаратылыстану саласына да таралды. Біздің интеллектіміз физикалық табиғаттың ісқимылды жүзеге асыруға жарамды жекеленген көріністерін қармап қалу қасиетіне не деген А. Бергсон пікірімен келісуіміз керек шығар. Алайда, тіпті егер адам ақылының қайталанбас құрылымы осыған саятын болса да және егер ойлаудың басқа тәсілдері бізге табиғи емес сияқты болып көрінсе де, дегенмен А. Бергсон назар аударған адами қабілет дүниеге жансыз табиғатқа сияқты емес, тұтаттық ретінде ондағы тіршіліктің бар немесе жоқ екендігін терең сезіне отырып қарау қабілеті бар . Өмірдің тұтастығын осылайша терең қамтып, түсінуге деген ұмтылыс тарихшылар ойлауына тән, сондықтан индустриальдық жүйеге тән еңбек бөлінісінің қажытқаны соншалық, егер тарихқа деген тұтас көзқарасты тарихи ойлауды индустриализациялаумен біріктіре алатын екінші бір басым институт болмағанда олар еңбек бөлінісінің тираниясына қарсы көтерілер еді. Осындай екінші институт «егеменді мемлекет» болды. Қазіргі біздің «демократиялық» ғасырымызда ол ұлттық бірлік рухымен қанаттанады. Белгілі бір уақытта және белгілі бір қоғамда басым болған институт оның көз шырмауында қалған тарихшылардың дүниетанымы мен әрекетіне ықпал ететіндігін біз тағы да атап өтуге тиістіміз. Ұлт рухы бұл жаңа шараптың ескі трайбализм өңіндегі ашытқысы3. Қазіргі батыс демократиясының мұраты іс жүзіндегі саясатты христиандық жалпылама бауырластық сезімімен толықтыру, бірақ шындығында саясат жаугерші және алаулаған ала ауыздыққа толы болып шықты. Сонымен, қазіргі батыстық демократиялық мұрат бірбіріне толық қарамақарсылықтағы екі рух пен екі күшті татуластыруға талпынуға келіп саяды. Индустриализм мен ұлтшылдық батыс қоғамында бір ғасыр бойы (шамамен 1875 ж. дейін) үстемдік еткен екі күш (индустрализммен және демократиядан да басым). Өнеркәсіптік революция және ұлтшылдықтың қазіргі формасы ол кезде бірігіп әрекет етті, «ұлы империяларды» құрды, олардың әрқайсысы өз ішіндегі ғарышқа айналғандай болып жан жақты қамтуға талпынды. Әрине, бұл талпыныс ақталмады. «Ұлы державалардың» бірден коп болу фактісінің өзі олардың бірде біреуінің толықтай әмбебапты болуға қабілетсіз екендігін көрсетеді. Бірақ кез келген ұлы держава қоғам өміріне жемісті ықпал етіп отырды, сондықтан белгілі бір мағынада ол өзін бүкіл дүниенің орталық өзегі ретінде қарастыра алады. Әрбір ұлы держава бүкіл дүниені алмастыруға талпынды, өйткені ол өз өзіне тұйықталған және өз өзіне толымды болды. Бұл талаптар тек экономика мен саясат саласына ғана емес, сондайақ рухани мәдениет саласына да тарады. Ұлы державалардың тұрғындарына тән осындай ойлау образы біртіндеп кішкене елдердің өкілдеріне таралды, сөйтіп батыстық барлық ұлттар ең ірілерінен ең кішкенелеріне дейін өз өмірлерін өздері ұйымдастыру мен барлық басқа әлемнен тәуелсіз болудың егеменді құқын қорғай бастады. Бұл талаптың табандылықпен қорғалып, кеңінен қабылданғаны соншалық, батыс әлемінің бірлігі мен тіршілік етуіне күмән туды. Күнделікті өзгермелілікке қарамақарсы тұрған Өмірді тұтастық ретінде сезінудің терең ішкі қажеттілігі туындады. Бұл сезім аз ұлттарды да және олар құрамына кірген қауымдастықтарды да қамтыды. Ұлттық топтардағы осындай әлеуметтік эмоциялардың қоюлануы барлық жерде кездесті және тарихшылардың оған деген иммунитеті басқалардікінен күшті болған жоқ. Шынымен ұлтшылдық рухы тарихшыларға үлкен үндеу тастады, өйткені ол белгілі бір дәрежеде тұтастыққа деген іштей ұмтылысты индустриальдық еңбек бөлінісімен ымыраға келтіруге талпынды. Өзін индустриалдық принциптерде қалыптасқан «жалпылама тарихқа» қарамақарсы қою тіпті, ең дарынды, ең пысық индивидуум үшін де оңай шаруа емес. Міне, сондықтан көзқарас бірлігін іздегенде тарихшы әмбебаптылықтан бас тартады, өйткені ғылымизерттеу мақсатын тарылту кезкелген тарихи ланшафтқа жаңаша қарауға алып келеді. Өз ізденістерінде ол қайтадан бірлікке қол жеткізгенде және осы мағынада әлде бір әмбебаптылыққа жеткенде оның интеллектісін оның әлеуметтік сезімімен татуластыру мәселесі туындауы мүмкін, бірақ бұл ішкі қайшылықты ұлтшылдық рухымен шешу көзделді. Ой өрбітудің бұл кескінде ұлттық көзқарас қазіргі батыс тарихшылары үшін анағұрлым тартымды және әртүрлі жолдармен ол тарихшылардың ақылын жаулап алды. Олар оны балалық шақтарынан бастап осы идеялар рухында тәрбиеленгендіктен ғана емес, бастапқы материал тұрақты ұлттық дерек болып табылғандықтан да қабылдады. Олар өңдеуге тура келген ең бай «кен орындары» қоғам үшін ашылған батыс үкіметтерінің мұрағаттары болды. Осы бір ерекше табиғи дереккөздердің таусылмастығы олардың өнімдерінің ұлғаюына алып келді. Осылайша тарихшылар әрекетінің бағыттылығы жартылай олардың кәсіби шеберлілігімен, жартылайпсихологиялық сипаттағы мәселелермен, жартылай уақыт рухы деп аталатынмен анықталды. Батыс қоғамы қазір өткен ғасыр ситуациясын сипаттаған, қазіргі заманғы тарихшыларының ақылының формасын қалыптастырған ғасырдағыдай басым орын алмайды. Шамамен 1875 ж. дейін үстемдік еткен екі институт индустриализм мен ұлтшылдық бірігіп қимылдап, ұлы державаларды құрды. 1875 жылдан кейін кері процесс басталды: индустриальдық жүйе өзінің белсенділігін бірден қарқындата бастады, оның әрекетінің өрісі жаһанды сипатқа ие болды, ал ұлтшылдық жүйесі болса тереңге, ұлттық азшылықтардың санасына сіңіп, оларды өздерінің егеменді ұлттық мемлекеттерін құруға итермеледі (соңғылары олардың лидерлерінің жобаларына қарамастан ұлы держава болып қалыптасуды қойып, экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан тәуелсіз кішкене мемлекеттер құруға да қабілетсіз). 19141918 жж дүниежүзілік соғыс бір ғасырға жуық уақыт бойы байқалмай пісіпжетіліп келген тенденцияны жоғары қабатқа алып шықты. жүктеу/скачать 27,08 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|