Е.Үсеновтің қобызға арналған шығармалары. Сұрағанқызы Жансая Қызылорда қаласы

№267 орта мектеп жанынан құрылған

Қазақ музыкасы әрісі салт атты көшпелілер өркениетінің, берісі жалпы түркілік мәдениеттің жарқын көріністерінің бірі болып табылады. Әсіресе, түркілік музыка мәдениетінің пайда болуы, қалыптасуы деген мәселеде қазақ музыкасы өзінің терең тамырлы дәстүрімен де, мейлінше төлтума қасиетімен де алдымен назар аударады [1, 10 б.].

Қазақ музыкасы адамның ішкі жан-дүниесін, яки, көңіл-күйін, сондай-ақ, қуаныш-жұбанышын, мұң-шері мен қайғы-қасіретін, арман-мақсаттарын дәл суреттейді. Сонымен қатар, қазақ халқы адамның өмірге келгеннен, қайтадан жер қойнына кіргенге дейінгі өмірінің барлық сатыларын, өмір сүру салттарын, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін музыка арқылы жеткізе, көрсете білгені туралы музыка зерттеушілері айтып кеткен.

Еліміздегі халық аспаптары музыкасының өркендей өсіп, дамуы, кәсіби өнер деңгейіне көтерілуі негізінен отызыншы жылдары басталды. Халық таланттарының Бүкілқазақстандық І-ші слетінен кейін құрылған Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрінің өмірге келуі қазақ аспаптық музыка өнеріне өлшеусіз өзгерістер енгізіп, кәсіби биік деңгейге көтерілуіне аса зор ықпал етті. Оркестрді ұйымдастырушы және тұңғыш дирижеры, көркемдік жетекшісі А.Жұбанов болды [2, 465 б.].

Ол оркестрге байланысты жұмыстарын әрі қарай жалғастыруға мұрагер ретінде өз ісінің шебері, білікті маман – Шамғон Қажығалиевты тағайындады. Ш.Қажығалиев оркестрге дирижер боп келген күннен бастап аспаптарды жетілдіру мәселесін ойластыра бастаған. Сөйтіп ол 1957 жылы реконструкция жасауды толығымен қолға алды [3, 132-133 б.].

Сол уақытта реконструкцияға ұшыраған аспаптардың бірі қобыз аспабы еді. Өзгеріске түскен жаңа сым қобыз аспабына арнайы туындылар жазуды А.Жұбанов, Е.Брусиловский, М.Төлебаев, А.Шабельский, Қ.Мусин, В.Великанов, Л.Хамиди сынды белгілі композиторлар бастады. Олардың бастаған сара жолын жалғастырған екінші буын композиторлары: Е.Рахмадиев, М.Қойшыбаев, С.Мұхамеджанов, К.Күмісбеков, Х.Тастанов, М.Әубәкіров, Д.Жұманиязов, Н.Меңдіғалиев, Ғ.Жұбанова, Н.Тілендиевтер болды. Аға буын композиторларының ізін суытпай жалғап келе жатқан қазіргі буын композиторлары да қобызға арнап толымды туындылар жазуда.

Отандық заманауи сазгерлер шығармашылығымен заман ағымына көңіл бөлуге тырысады, өтпелі кезеңдердің мәдени және музыкадағы жалпы адамзаттық әмбебап үнін іздестіреді. Қазіргі заманғы композиторлар Қазақстан кәсіби музыкасына жаңа ағым енгізгені байқалады. Олардың ұлттық шығармашылығына еуропалық музыка әуендері араласып, жаңа синтезді музыка туындауда. Б.Аманжолов, Қ.Шілдебаев, С.Әбдінұров, Ә.Бестібаев, С.Еркімбеков, Б.Қадырбек, А.Тоқсанбаев, Е.Үсенов және т.б. заманауи композиторлар дәстүрлі стильде жаңа туындыларды жазуда ерекшеленіп, қазақ музыкасына айтарлықтай үлес қосып жүр. Аталмыш сазгерлердің арасынан лирикалық әуенділігімен және өңдеушілік талантымен ерекше көзге түсетін республикалық және халықаралық конкурстардың лауреаты Ермұрат Үсеновтің шығармашылығын атап көрсетуге болады.

Ұлттық музыка мәдениетін дамытуға өзіндік үлесін қосып келе жаткан домбырашы, композитор Е.Үсеновтің шығармашылығын, оның қазақ музыка мәдениетінде, оның ішінде аспаптық музыка саласындағы алатын орнын зерттеу, сонымен қатар аспаптық төл туындыларының орындалу ерекшеліктерін орындаушылық тұрғыдан талдау – басты мақсат болып табылады.

Е.Үсенов әртүрлі жанрларда тартымды туындылар жазып жүрген дәулескер домбырашы, талантты да дарынды композитор. Ол 1952 жылы Алматы обылысы, Кеген ауданының Қарқара жайлауының баурайында орналасқан Талды ауылында дүниеге келген. Оның жастайынан өнерге, соның ішінде домбыра үйренуге деген ықыласы ерекше болды. Бұған мектептегі өнерлі ұстаздарының да әсері мол болғанын айта кеткен жөн. Өнерге деген сүйіспеншілігі оны 1970 жылы Алматы музыкалық училищесіне әкелді, бірақ ол жердегі емтихан комиссиясында отырған белгілі ұстаз, профессор – Х.Тастанов оған консерваторияға түсуге кеңес береді. Сөйтіп Е.Үсенов 1970 жылы Алматы консерваториясының халық аспаптар бөліміне Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген әртісі Б.Қарабалинаның сыныбына қабылданады. Консерватория қабырғасында оқып жүріп Қазақстанның халық әртістері - Қ.Жантілеуов, Л.Хамиди, К.Күмісбеков, өнер қайраткері, профессорлар - М.Әубәкіров, Қ.Мұхитов, оқу ісінің үздігі – У.Бекенов сияқты майталман ұстаздардан іртүрлі қосымша мамандықтардан дәріс алады. 1977 жылы мемлекеттік емтихан төрағасы болып келген профессор – Б Жүсіпәлиев Е.Үсеновтің жазған шығармаларын тыңдап, жақсы баға беріп, оған консерваторияның композиция бөліміне түсуге кеңес береді. 1979-1983 жылдары консерваторияның музыка теориясы факультетіне қайта тапсырып, Г.С.Быкова, М.Ермолов, Т.К.Жұмалиева, Ю.П.Аравин, В.И.Мавриди сынды білікті мамандардан дәріс алады. Студент кезінен республикалық композиторлар конкурсына қатысып, жүлделі орындарға ие болып жүреді. 1981 жылы жаңадан құрылған “Отырар сазы” фольклорлық-этнографиялық ансамблінде домбырашылар тобының концертмейстері болып жұмыс істеді. Оркестр құрамында жұмыс жасай жүріп, республикамыздың түкпір-түкпірінде болған гастрольдік сапарларда қазақ музыкасы мен өнерін насихаттауға бел шеше араласты. Мемлекет шекарасынан тыс шет елдерде де болып, ұлттық өнеріміз бен мәдениетімізді дәріптеп, әлем жұртшылығына паш етті [4, 3б].

1990-1994 жылдары Алматы музыкалық училищесінің шақыруымен халық аспаптар бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарды. 1994 жылдан бастап Мәдениет министрлігінің шешімімен “Салтанат” мемлекеттік би ансамблінің оркестріне дирижер болып тағайындалды. Оның осы ұжыммен жасаған еңбегі де жемісті болды [4, 4б].

Е.Үсенов халқымыздың төл аспаптарының бірі де бірегейі, таңданарлық пішінімен, ғажап үнімен, бай тембрімен таң қалдыратын қобыз аспабына шығармалар жазу және өңдеуде ерекше жұмыс жасап келеді. Оның қобызға арнап жазған, өңдеген шығармалары қазіргі кезде қобызшы-орындаушылардың репертуарларынан нық орын алған.

2002 жылы Қазақ ұлттық өнер университетінің оқытушысы, профессор Р.Қ.Мұсақожаева “Қобыз бен фортепианоға арналған шығармалар” жинағын құрастырып шығарды. Бұл еңбек қобызшылар репертуарын кеңейтуде бір құнды жинақ болды. Осы аталмыш жинақтың ішіне Е.Үсеновтің де туындылары енгізілген. Атап айтар болсақ, “Күзгі әуен”, “Романс”, Құрманғазының күйі “Төремұрат”, Абай әндеріне “Фантазия”.

Сазгердің “Күзгі әуен”, “Романсы”, Абай әндеріне өңдеген “Фантазиясы” өзіндік көркем дыбыстар үндестігін (гармониясын) құрайтын, тек соларға тән түрлі тәсілдермен (штрих) орындалатын күрделі әрі концерттік туындыларға жатады. Сол себепті осы туындылардың орындаушылық талдауы ұсынылып отыр.

“Күзгі әуен” - аты айтып тұрғандай, нағыз күз мезгілінің табиғатын, оның құбылыстарын музыка тілімен дәл бейнелейді. Бұл шығарма автор Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық консерваториясында жұмыс жасап жүрген кезінде 1994 жылы дүниеге келген. Сол жылғы 4 курстың бітіруші бір студенті мемлекеттік емтиханда орындайтын қазақша шығарма жазып беруін сұрайды. Сол студенттің өтініші бойынша алғашқыда виолончель мен оркестрге арналып жазылған. Осы аспаптың орындауындағы шығарма қобызшылардың назарын аударып, қызығушылығын оятты. Қобызшы-орындаушылар авторға өтініш білдіріп, қобыз бен фортепианоға арнап өңдеп түсіруін сұрады. Олардың өтінішін мақұл көрген автор қобыздың техникалық мүмкіншілігін ескере отырып, каденция қосып, күрделі үш бөлімді шығарма етіп қайта өңдеді. Кейін 1998 жылы бұл шығарма Алматы қаласы Орталық концерт залында автордың жеке шығармашылық кешінде Қ.Р. Мәдениет қайраткері Тұрсынхан Қарақожаевтың орындауында халық алдына ұсынылды. Сол кезден бастап бұл шығарма қобызшы-орындаушылардың репертуарынан өзіндік орнын алған шығармалардың бірі болып қалыптасты.

Кіріспе	А	А1	В	С	D- Каденция	Е-Кода
23 такт	23 такт (негізгі тақырып)	22 такт (октава жоғары )	15 такт	43 такт (шарықтау шегі 102-126 такт )	21 такт	26 такт

№ 1 кесте.

Пьеса d moll тональдігінде, 2/4 өлшемінде, жәй екпінде сүйемелдеуші фортепиано партиясымен басталады.

1 мысал. Е.Үсенов, «Күзгі әуен», кіріспе.

2 мысал. Е.Үсенов, «Күзгі әуен».

3 мысал. Е.Үсенов, «Күзгі әуен», шарықтау шегі.

Каденцияда әр сөйлемге, әр дыбысқа мән бере отырып, еркін түрде орындауға болады. Себебі автор каденцияны орындауда орындаушыға еркіндік, өз қалауымен ойнауға мүмкіндік берген. Жалпы бұл шығармада әуендік жағынан еуропа мен ұлттық стильдің синтезі байқалады. Композитордың көңіл-күйі мен ішкі жан-дүниесінің табиғатпен тығыз байланыстылығы, үйлесімділігі туындыда маңызды рөл атқарады.

Бұл пьесаны орындау үшін қобызшының артикуляциясы, екі қолының координациясы жақсы болуы қажет және осы екі қасиет орындаушыға дұрыс, сапалы дыбыс шығаруына септігін тигізеді. “Күзгі әуенді” ойнағанда тебіренбейтін, толғанбайтын, тербелмейтін көңіл, түсінбейтін, сезінбейтін жүрек болмас, сірә!