ХХ ғacыр бacындaғы Қaзaқcтaндaғы хaлық aғaрту іcінің дaмуы: діни және зaйырлы бaғытын cипaттaу
ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларының жаңа буыны қалыптасты. Оны Әлихан Бөкейханов, Бақытжан Қаратаев, Ахмет Байтұрсынов және т.б. құрады; болашақта — "Алаш"Қазақ ұлттық партиясының негізін қалаушылар. Жаңа қоғамдық қозғалысқа қатысушылар әлемдік қоғамдық ойдың озық демократиялық идеяларына және Абайдың рухани мұрасына өз көзқарастарының тірегін жариялады. 1905 жылдың қазан айында Оралда олар Түркістан өлкесінің бес қазақ облысы делегаттарының съезін өткізіп, қазақ халқының ұлттық мүдделерін қорғайтын партия құру мәселесін күн тәртібіне қойды. Құрылған партияның бағдарламасы кадет партиясының бағдарламасына негізделді. Съезде Ресей үкіметіне мынадай талаптар қойылды: жерді жергілікті халықтың меншігі деп тану туралы, Ресей империясының басқа облыстарынан шаруалардың қоныс аударуын тоқтату туралы, қазақ тілінің басқа тілдермен теңдігі туралы, жаппай ұлттық мектептер ашу және мешіттер салу туралы, Діни сенім бостандығын кеңейту туралы және т. б.
Қазақ зиялыларының беделі мен ықпалы жалпы Ресей империясында елеулі болды. Қазақ депутаттары кадет және мұсылман фракцияларының құрамына кіретін мемлекеттік думаның құрамына сайланды. I Думада олардың ішінен 4 депутат, II Думада 5 депутат болды.
Сонымен қатар Қазақстанда жергілікті РСДРП комитеттерінің айналасында шоғырланған сол бағыттағы қоғамдық қозғалыс қалыптасты. Оның қатысушылары орыс және шетел революциялық-демократиялық ойының тәжірибесіне ғана емес, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин және Абай Құнанбаев а да сүйенеді деп мәлімдеді. РСДРП курсын қолдаған алғашқы қазақ зиялыларының бірі Әліби Жангелдин болды. Революцияға дейінгі жылдары оған Тұрар Рысқұлов, Нәзір Төреқұлов және Сәкен Сейфуллин сияқты кеңестік Түркістанның болашақ белгілі қайраткерлері қосылды.
Достарыңызбен бөлісу: |
