Ғалым Қ. Жұбановтың қазақ тілі білімі бойынша зерттеулері Мазмұны
ҒАЛЫМ Қ. ЖҰБАНОВТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ БІЛІМІ БОЙЫНША ЗЕРТТЕУЛЕРІ
жүктеу/скачать 38,83 Kb.
|
жубанов-1
| 2. ҒАЛЫМ Қ. ЖҰБАНОВТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ БІЛІМІ БОЙЫНША ЗЕРТТЕУЛЕРІ
2.1. Орфография саласына қатысты зерттеулері Орфография мен терминология бүкіл мәдени дамып келе жатқан тілдің маңызды элементтерін құрайды. Олар маңызды элементтерді құрайды, өйткені олар сауаттылықты үйретуден бастап, тілдік іс-әрекеттің жоғары формаларына дейін, революциялық тәжірибеге, ғылым мен техникаға қол жеткізудің тілдік көрінісімен тіл мәдениетінің барлық түрлеріне қатысты. Орфография мен терминологияның ерекше маңызы, мұнда орфография мен терминология жұмысшылардың кең тобына қатысты және оларды мәдениетке алудың негізгі міндеті болған жерде алынады. Сондықтан орфография мен терминологияның белгілі бір сипаты көбінесе сауаттылыққа, жалпы мәдениетке қол жетімділікті анықтайды. Сонымен, қазақ орфографиясын қайта қарауға қойылатын бірінші және негізгі талап, әрине, оны жұмысшы бұқараға қол жетімді ету, оны оңай игеру талабы болып табылады. Дегенмен, орфографияның қарапайымдылығы әртүрлі түсіндірілуі мүмкін. Бір қарағанда, бұл жалғыз дұрыс позиция сияқты көрінуі мүмкін: ережелер неғұрлым аз болса, әсіресе ерекшеліктер, емле соғұрлым оңай болады. Әрине, аз ережелерді білгеннен гөрі, аз ережелерді үйрену оңайырақ екенін жоққа шығаруға болмайды. Ережелерге қатысты ерекшеліктер саны аз болған кезде емле әлдеқайда қарапайым болатындығын да жоққа шығаруға болмайды. Бірақ Жубановтың ойынша бұл ережелер мен ерекшеліктердің саны олардың минималдылығы бойынша белгілі шекаралардан асып түседі, сондықтан мұндай «ойдан шығарылған қарапайымдылық» теріс нәтижелер береді. Егер ережелер саны барлық ережелерден аз болса, онда олар болуы керек; егер ерекшеліктер аз болса, олар іс жүзінде аз болғандықтан емес, тек ерекшеліктер тізімінде барлық ерекшеліктер қамтылмағандықтан ғана – егер солай болса, онда мұндай орфография сауаттылықты игеруді жеңілдете алмайтыны анық, бірақ, мүмкін, мұндай даналықтың маңыздылығымен ол тіпті осы тілде сауатты жазуды мүмкін емес етеді. Сонымен қатар, қазіргі қазақ орфографиясы дәл осындай. Сырттай, бұл өте қарапайым. Қазақ сөздерінің емлесі бойынша барлығы 12 ереже және терминдерді орфографиялау бойынша 18 ереже. Емленің осындай «қарапайымдылығымен» жазуда қиындықтар болмауы керек, сондықтан бәрі дұрыс жазуы керек. Алайда, фактілер керісінше айтады: барлығы сауатсыз жазады. Бір сөз – біздің қоғамдық тұрмыста ең көп қолданылатын сөз –«коммунист» сөзі көптеген түрде (16 – да) жазылады: біреулері kөмеnes, басқалары – kәmynes, үшіншілері – kәmynis деп жазады. Бұл сөздің стилін жазушылардың және судьялардың ешқайсысы өздерінің басқалардан артықшылықтарын дәлелдей алмайды, өйткені дұрыстық критерийі жоқ. Дұрыстық критерийі болмағандықтан, олардың барлығы бірдей дұрыс, сонымен қатар бірдей қате болып шығады. Сауатты жазу мүмкін болмай қалған жағдайға орфографияны осылай деп атаймыз. «Коммунист» сөзі қазақша емес деген қарсылық ақтала алмайды. Бірақ ол сонымен бірге орыс, қазақ, неміс және т.б. іс жүзінде ол латын тілінде «коммуналдық» communis-тен шыққан. Оның үстіне, қазақтар оны құл иелері – Римдіктерге қарағанда өздерінің құқығы деп санауға көбірек құқылы.[11] Алайда, дұрыс жазу құқығы тек шығу тегі бойынша «таза қанды» деген сөздерге ғана берілмейтіндігінде емес, қазақ әдеби тілінде қолданылатын барлық сөздердің шығу тегіне қарамастан, хатта белгілі бір тұрақты бейнесі болуы, одан (суреттен) ауытқу орфографиялық қате болып саналуы фактісі болып табылады. Қазақ емлесінде де дәл осындай күш болуы тиіс. Егер «Коммунист» сөзі және басқа да мыңдаған адамдар 1929 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін тұрақты жазбаша бейнені таба алмаса, онда бұл зұлымдықты жою үшін зұлымдықтың тамырын табу керек. Сонымен, мұның бәріне тек орфографияның өзі кінәлі бола алады, оның ережелерінің бірі: «қазақ тілінің қолданыстағы дыбыстық және морфологиялық заңдылықтарын қарызға алынған шетелдік сөздер-терминдер емлесінің негізіне қою». Қазақ тілінің дыбыстық заңдарын терминдердің емлесіне қолданудың осы жойқын салдарын жұмсарту үшін бірден ескертуде эклектикалық ескерту жасалады: «шетелдік сөздердің негізін бұрмалаудан аулақ болу керек... бұл үшін ерекше қажеттілік жоқ». Орфографиялық ережелердің осы тармағын басшылыққа ала отырып, әр жазушы, біріншіден, терминнің контурын «қазақ тілінің қолданыстағы дыбыстық заңдылықтарына» бағындыруға, екіншіден, «терминдердің негіздерін қажетсіз бұрмауға» тырысады. Бірақ олардың ешқайсысына да осы мәселеге қатысты өзіндік көзқарастарының болуын жоққа шығаруға болмайтындықтан, біреу оны «қазақ тілінің мықты заңдарына бағындырды» және «қажеттілік шегінде бұрмаланды» деп ойлайды. Бұл хатта жеке талғамдардың реттеушісі болуға арналған орфография, оның авторларының осы негізгі міндеттерін ұмытып кетуіне байланысты, керісінше болып, халықаралық терминдердің емлесіне қатысты ғана емес, сонымен бірге Қазақ сөздерінің де анархиясының қайнар көзіне айналды. 1929 жылы толығымен шешілмеген орфография және әлі күнге дейін түсініксіз болып келеді, бұл көптеген қателіктер мен даулы мәселелерді тудыратын күрделі сөздердің емлесі туралы мәселе: gar¬ganat (gar qanat), qol¬gabьs (qol qabьs), garьm es- gәrmes, ijin agac-ijinәgьac, ac-kәzackәz, gazdьғ kһni-gazdь kһni-gazdь kһn-gazdьgһn, gaz¬ь tur-gaz¬ьturьm-gaz¬ьturgaz¬ьturim; baragatьr-baratьr-barat.[11] Мұндай тәртіптің мысалдарын шексіз келтіруге болады. Бірақ бұл мысалдар қазіргі қазақ емлесінің артықшылығына таңданатын адамдардың қаншалықты аңғал екенін көру үшін жеткілікті деп санаймыз және қазіргі қазақ емлесі шынайы қазақ сөздерін тамаша бейнелейді, бұл бөлігінде ол мінсіз, егер оның қандай да бір кемшіліктері болса, ол тек шетел сөздерінің емлесінде ғана айтылады. Бұл мысалдар орфографияға тікелей қатысы бар лингвистикалық тәртіптің бірқатар мәселелері қолданыстағы «шикі» орфографияны белгілеу кезінде қалғанына көз жеткізу үшін жеткілікті, сәйкесінше әзірленбеген және орфография ережелері осы мәселелерді ескерусіз жасалған. Демек, қолданыстағы орфографияның айқын қарапайымдылығы, оның ережелерінің аз саны бөлшектерді терең білу негізінде бұл бөлшектерді бірнеше жалпы ережелерге – ортақ бөлгішке дейін жеткізудің жолы табылғандығына байланысты емес, бірақ емле ережелерінде орын алуы керек нәрселердің көпшілігі жай ғана алынып тасталғандығына байланысты. Терминдердің орфографиясы мәселесінде ескі орфография ережелерде ең маңыздыларын қалдырмай, бірнеше маңызды емес тармақтардың тізімімен ерекшеленді. Ал қазақ сөздерінің орфографиясында мен жоғарыда атап өткен кемшіліктер аз емес. Дәл қазіргі орфография ережелерінің аздығы тілдің жарамдылығын көрсетпейтіндіктен, ережелер санының жасанды түрде азаюы, қолма – қол ережелер жиынтығы орфография реттелуі керек нәрсенің бәрін қамтымайды, сондықтан қазіргі орфография сыртқы қарапайымдылыққа қарамастан, хатта анархияның қайнар көзі болды. Осыдан көрініп тұрғандай, орфография ережелер санының шектеулі қысқаруын емес, ерекшеліктер санының азаюын емес, тілдік шындықтан туындаған ережелер мен ерекшеліктердің минимумын белгілеуді оңай етеді, бұл емлені ол орнатылған тілдің барабар көрінісі бола алады. Қазақ тілі дамуының жаңа кезеңі Х-ХХ ғасырларда қалыптасқан нормалар шеңберіне сыйа алмағандықтан, бұл жерлердегі жаңа заңдылықтар тілдің орфографиялық қабығынан ішкі жағынан жарылып, өзін-өзі қалыптастырды, хаттағы сол анархия түрінде сезіндік, қазіргі куәгерлер, қолданыстағы емлені орфографиялық либертинизмнің қайнар көзіне айналдыруда.[12] Революцияға дейінгі қазақ тілінің өсуі бойынша құрастырылған, сондықтан оны революцияға дейінгі деңгейде консервілейтін 1929 жылғы Орфография қазақ тілін қоршаған ортадан оқшаулай отырып, хатта анархия құрды, сонымен бірге біздің одан әрі тілдік дамуымызға үлкен кедергі болды. Қазақ орфографиясын қайта қарауға қойылатын келесі талаптың заңдылығы даусыз, атап айтқанда, тілдің өзінде белгіленген прогрессивтік үрдістерді жан-жақты көтермелеу арқылы қазақ тілінің одан әрі дамуын кідіртпейтін, бірақ жеңілдететін орфографиялық жағдай жасау талабы. жүктеу/скачать 38,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|