Филология ғылымдарының докторы, профессор Қ
Ырғақтық топ, күрделі сөзді ұластырып айту орфоэпиясы
жүктеу/скачать 5,46 Mb. Pdf көрінісі
|
Раңа Ð Ð Ð Ð 72 Ñ Ð°Ò Ð°Ñ Ñ Ð¾Ò£Ò s(2)
| Ырғақтық топ, күрделі сөзді ұластырып айту орфоэпиясы
Бөлек жазылатын сөздердің емлесін игеруде ескерілетін жайттар баршылық. Әсіресе бұл жайттар ырғақтық топтағы сөздерге қатысты болып келеді. Ырғақтық топ дегеніміз – екі не үш сөзден құралып, «бір деммен үндесіп, үйлесіп айтылатын» сөздер тобы. Бұл – сөй- лем ішіндегі сөздердің дауыс ырғағы жағынан бір топ құрап қолданылуы. Ырғақтық топ- тағы сөздердің айтылуы мен жазылуы барлық жағдайда бірдей болмайды. Айтылуы мен жазылуындағы өзгерістер қазақ тіліндегі үндестік заңына байланысты жүзеге асады. Ырғақтық топты анықтауыш пен анықталатын сөз (eski qorym – eskiǵorum, ala qarǵa – alaǵarǵa, qysqy kıim – qysqygıim, sulý qyz – sulýǵyz, qyli kóz – qyligóz, qara aspan – qaraspan); пысықтауыш + баяндауыш (úıge keldi – úıgógeldi, qonaqqa ketti – qonaqqagetti, tez keldi – tezgeldi); күрделі етістіктер (ala ketti – alagetti, ala kel – alagel, jazyp otyr – jazybotyr, alsaq boldy – alsaqpoldy, ala almady – alalmady, taýyp jazdy – taýybjazdy, kelmep pe edi – kelmeppedi); күрделі сын есім- дер (qara ala – qarala, sary ala – sarala, al kúreń – algúróń, al qara kók – alǵaragók, kók ala – kógala, arda kúreń – ardagúróń, qara qasqa – qaraǵasqa, qara kók – qaragók, tory ala – torala); тұрақты тіркес (ajary kirdi – ajarygirdi, qyrǵı qabaq – qyrǵıǵabaq, aımandaı qyldy – aımandaıǵyldy, aq jarqyn – aǵjarqyn, kóz salý – kóssalý, kók órim – kógór úm, qol qýsyrý – qolǵýsurý); қос сөздер (kózbe- kóz – kózbógóz, jap-jasyl – jabjasyl, qolma-qol – qolmaǵol, kıim-keshek – kıimgeshek, qadir-qasıet – qadyrǵasıet, qyz-kelinshek – qyzgelinshek); негізгі сөз бен көмекші сөз (көмекші есімдер, шылау) keshke qaraı – keshkeǵaraı, túske qaraı – túskeǵaraı, taýdyń qasynda – taýdyńǵasynda, úıdiń qasynda – úıdúń ǵasynda); зат есім+екінші сыңары тәуелдік жалғаулы сөз (Almaty qalasy – Almatyǵalasy, Qaraǵandy qalasy – Qaraǵandyǵalasy, Buǵy kóli-Buǵugólú, Baikal kóli – Baikalgólú); сұрау есімдік- терімен тіркесе қолданылған сөздер (qaıda kettiń? – qaıdagettiń, ne istediń? –nestediń, ne qyldy? – neǵyldy, ne izdediń? – nezdediń, nemenkeldiń? – nemeńgeldiń, mynaýyń kim? – mynaýyńgim) және т.б. құрайды. Ырғақтық топтағы сөздерде болатын өзгерістер айтылу барысында ғана сақталады. Жазу барысында орфографиялық ереже заңдылықтары бойынша жазылады. Ырғақтық топтағы өзгерістер: - ырғақтық топқа енген сөздердің БІРІНШІ сыңары А, Е, Ы, І, У, И болса, ЕКІНШІ сыңары Қ, К дыбыстарынан басталса, екінші сыңардың бірінші дыбысы Ғ, Г болып өзгереді. Мысалы, қысқы киім – қысқыгиім, екі қатар – екіғатар, желге қарсы – желгеғарсы; 67 - топтағы сөздердің БІРІНШІ сыңары Қ, К, П қатаң дыбыстарға аяқталса, келесі сөз да- уысты дыбыстардан басталса, алдыңғы қатаңдар Ғ, Г, Б болып ұяңданады. Мысалы: сатып алды – сатыбалды, сатып еді – сатыбеді; - бунақтағы сөздердің алдыңғысы қатаңдармен аяқталып, келесі сөз Ғ, Г, Б ұяңдарынан басталса, айтылу кезінде ұяңдар қатаң дыбысқа айналады. Мысалы, ақ гүл – ақкүл, көк бор – көгбор; - топтағы сөздердің БІРІНШІ сыңары қатаң Қ, К, П дыбыстарымен аяқталса, ЕКІНШІ сыңа- ры ұяң Ж, З дыбыстарынан, үнділерден басталса, алдыңғы қатаңдар Ғ, Г, Б болып ұяңдана- ды. Мысалы: қашық жер – қашығжер, айтып жатыр – айтыбжатыр; - бірінші сыңары үнді, ұяң дыбыстармен аяқталып, екінші сыңары қатаңнан басталса, қатаң дыбыстар айтылу кезінде ұяңданады. Мысалы, ал қызыл – алғызыл, қол қойды – қолғойды; - ырғақтық топта бір сыңары дауыстымен аяқталып, екінші сыңары дауыстыдан басталса, айтылу барысында бір дауысты түсіп қалады. Мысалы: сары ала-сарала, не істейін – нес тейін. жүктеу/скачать 5,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|