Годонимдер халық өмірінің тарихи, мəдени жəне ақпараттық коды

Тілдік бірліктердің үлкен шоғыры — жалқы есімдерді зерттеумен айналысатын дербес ғылым саласы ономастиканың жалпы ғылым көкжиегінде иеленетін орны сүбелі, себебі тілдік бірліктердің арасында жалпы есімдер немесе аппелятивтерге қарағанда саны біршама көп онимдер тек лингвистика саласының ғана нысаны емес, пəлсапа, əлеуметтану, тарих, жағрапия секілді ғылымдар үшін де айрықша маңызға ие. Аталған лексемаларды зерттеп-зерделеу бірталай ғылымдар үшін ортақ іс болып табылады. Бұл турасында, ертеде айтылса да, өз маңызын əлі де жоймағандықтан, белгілі лингвист Б.В.Горнунгтың төмендегідей пікірін келтіре кеткен артық емес: «В целом все собственные имена являются частью словарного состава языка и предметом лексикологии как лингвистической дисциплины. Как же можно отрицать исключительное и безраздельное право лингвистов изучать то- понимы? Как можно от словарного состава языка отсечь какую-то часть и говорить: лингвистика мо- жет изучать одни части лексики и не должна изучать других ее частей... Право лингвистов на изуче- ние топонимов как одной из категорий языка не снимает специфики развития топонимов, их смены, специфики географического распространения типов и т.д. Все это настолько зависит от внеязыковых факторов, что заставляет топонимиста быть не только лингвистом. Вместе с тем это дает право и ис- торику, и географу, и этнографу заниматься топонимикой, но только при условии полного владения лингвистическими методами» [1].

Жалқы есімдердің қызметін формальді түрде идентификациялау не индивидуализациялау жəне дифференциациялау деп ажырататын болсақ, онимдердің ғалам не универсумды танытудағы танымдық немесе гносеологиялық қызметі мəселесінің иірімі əлдеқайда кең жəне ономастикалық бірліктердің ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындау қазақ тіл білімінің күн тəртібіндегі өзекті мəселелердің бірі болып табылады деп айтуға болады.

Өткенді зерделеу, тарихи, ұлттық ескерткіштер мен жəдігерлерді, ғасырлар тоғысында тірнектеп жиылған тарихи жəне мəдени мұраларды көздің қарашығындай сақтау жəне тарихта есімдері алтын əріптермен қашалған қайраткерлердің есімдерін халық жадында қайта жаңғыртып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыру жəне ұмыт қалдырмау бүгінгі күн, бүгінгі ұрпақ үшін ең маңызды басымдықтардың бірі болып табылатыны сөзсіз. «Сөз де сырсандық тəрізді. Сəті түсіп, кілті табылғандай болса, көп нəрсені баян етіп, халықтың өткендегі ой-қиялы, тыныс-тіршілігі, дүниетанымы туралы сыр шертіп тұрады», — деп ғалым Н.Уəли айтқандай, лингвистика пласттарының бірі ономастиканы бірден-бір таным құралы, ал онимдерді тарихи, мəдени, əлеуметтік ақпараттарды өз бойына жинақтаған кодтар деп атаудың толық негізі бар. Ресейлік ономаст, белгілі лингвист В.А.Никонов бұл турасында:

«Первый закон антропонимики, как и всей ономастики, — историзм», — деген екен [2; 7]. Бұл өз кезегінде жалқы есімдердің тарихилық аспектісін тағы бір мəрте айғақтай түседі.

Жалқы есімдердің сипаты мен құрылымына географиялық, идеологиялық, тарихи, дүниетанымдық, əлеуметтік, мəдени, экстралингвистикалық факторлар əсер етеді. Тілдік нəтижелер

— жалқы есімдерде көрініс тапқан экстралингвистикалық факторлардың бірі — билингвизм, немесе қостілділік. Жалпы Қазақстан Республикасы, соның ішінде Қарағанды қаласы полимəдениетті аймақ болып табылатындықтан, номендердің тұлғасы мен семантикасына тарихи жағдайлар мен  глобализацияның жемісі болып табылатын билингвизм жəне көптілділік құбылыстары əсер ететіні ақиқат.

«Информация каждого имени «добывается» с помощью лингвистических средств», — дейді белгілі тілтанушы А.В.Суперанская. Сол себепті онимдер ең алдымен лингвистикалық ілімнің нысаны деп айтып өткен жөн [3].

Жалпы ХХ ғасырдың 30-жылдарында ғылыми мəртебе иеленген, ал ХХ ғасырдың 50–60- жылдарында қазақ тіл білімінде кеңінен зерттеле бастаған ономастика көп қырлы, көп қабатты сала. Атаулар адам өмірінің барлық аяларын қамтиды жəне олардың саны апеллятивтерге қарағанда басым түседі. Онимдер екі негізгі топ — антропонимдер жəне топонимдер деп жіктелсе, ал олардың өз ішінде жік-жікке тарамдалу үдерісі байқалады. Мысалы, егер тау, таулы алқаптардың аттары — оронимдер не елді мекендер атауларын қарастырумен айналысатын ойконимия саласында біршама зерттеу еңбектері бар болса, ХХ ғасырдың соңғы ширегінде əлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерге орай, коммерциялық ұйымдардың көбеюі нəтижесінде ономастикалық кеңістікке жиі, белсенді түрде кіріге бастағанына байланысты микротопонимия құрылымдары эргонимия жəне урбанонимия секілді онимдік категориялар зерттеле бастаса да, өз ішінде жіктелу тəн ономастикалық кеңістік құраушылары əлі де болса келелі еңбектерге, тың жаңалықтарға зəру. Урбанонимнің бір түрі болып табылатын, қала ішілік желілік (линейные) нысандар — даңғыл, көше, бульвар, т.с.с. атаулары годонимдер, қоғамдық тамақтану мекемелерінің аттары менсонимдер не орден, медаль жəне түрлі төсбелгілер атаулары біріктірілетін фалероним терминіне қатысты ақпарат қатары мардымсыз, сондықтан жан-жақты зерттеуді қажет етеді деуге болады.

Негізінде, «қазақ топонимиясы — географиялық жалқы атаулардың жай ғана жиынтығы емес, ол ментальдік факторларды көрсететін ономастикалық деңгейдің лексикалық бірліктерінің жүйесі. Мəселен, көшпелі қазақ пен малшы табиғатқа жəне географиялық ортаға өзінің шаруашылық қажеттілігіне қарай қалыптасады, сондықтан да топонимдерде тек табиғат пен географиялық орта ғана емес, осы табиғат пен оның объектілерінің қабылдануы бейнеленеді» [4; 20] деп көрсеткен қазақстандық ғалымның пікірінше, қазақ ономастикалық кеңістігінің концептілік жүйесінде «кеңістік» концептісі ерекше мəнге ие, яғни ол (кеңістік) адам өмір сүретін негізгі орта əрі адам санасында өмір сүріп, бейнелетін ментальді бірлік, сондықтан онда диахронды, синхронды тұрғыда сан алуан өзгерістер болып жататыны сөзсіз. Қазақ халқының көркемдік ойлау жүйесіндегі мифтік кезең тарихи ойлау жүйесімен алмасқандықтан, шаруашылық пен қоныстану түрі өзгергендіктен, кеңістік басқа формаға ие болады, яғни Е.Керімбаев айтқандай, ұзақ уақыт бойына «табиғи түрде қалыптасқан Қазақстанның тарихи топонимикалық жүйесі жаңа дəуірде «жасанды» атаулар əсерін бастан кешіруде, ал мұның салдары теріс жағдайларға жиі əкеліп соқтырады» [5].

Қазақ халқы да урбанизация үдерістерін бастан кешіріп жатқандықтан, көптеген топонимдер жасанды болды. Бұл жағдайда халықтың тұрмыс-тіршілігі, болмыс-бітімі, дүниені қабылдауы, құндылықтары мен географиялық ортаның түрлі белгілері ескерілуі қиын еді. Мəселен, Қазақстан картасында бертінге дейін көрсетіліп тұрған Ермак топонимі, картаға енбеген жүздеген Петровка, Миньковка, Сочи сияқты елді мекендердің атаулары осындай жасандылықтың көрінісі.

Қала кеңістігі шектеулі болғандықтан, ондағы нысандар бір бағытта, белгілі бір желі бағдарында салынатыны белгілі. Бұл ретте ономастиканың динамикалы əрі нəзік ярусы урбанонимдерді белгілі бір дəуір символы болып табылады деп айтуға болады.

В.А.Никонов: «Личные имена существуют только в обществе и для общества, оно и диктует не- умолимо выбор их, каким бы индивидуальным он ни казался. Личные имена социальны все и всегда», — дей отырып [2; 7], тіл білімінде «жалқы есім — əлеуметтік таңба» деген постулат ұсынған, яғни онимдік қабаттардың біршамасы, əсіресе мақаламыздың өзегі болып отырған годонимдер (гр. hodos — «көше» жəне onyma — «есім», «ат») — қалаішілік желілік объектілер: көше, даңғыл, гүлзар атаулары қоғамның талап-тілектері, сұраныс-сұранымдарына сай өзгеріп, құбылып, түрленіп отырады.

Қазақ ономастикасының, Қазақстан ономастикалық кеңістігінің практикалық тұрғыда əлі жетілдіруді қажет ететін, сын көтермейтін тұстары аз емес. 1990 жылы құрылған, Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Республикалық ономастика комиссиясы жəне соған қарасты жергілікті органдардың еңбек-əрекеттерінің нəтижесі бұл саладағы біршама алға басу, ілгерілеулерден көрінеді, алайда қазақ ономастикасындағы өзгерістерді бір ыңғайға келтіру, белгілі бір талаптарға сəйкестендіру əлі де болсын тың реформаларды қажет етеді. Осы орайда Қарағанды топонимикалық аймағының годонимдері біраз ой-тұжырым жасауға, пікірге негіз бола алады.

ХХ ғасырдың 30-жылдарында Ресейдің отаршылдық саясаты қазақтың апайтөс сахарасында құлашын кеңінен сермеп, тамырын тереңге жайған тұста қала статусын иеленіп, масштабты индустриялық аймақ болуға бет бұрған Қарағанды қаласының годонимдерін кеңестік дəуірдің символы, россияцентристік идеологиялық көзқарас кодталған таңбалар деп əбден айтуға болады. Осы ретте белгілі топонимист Э.М.Мурзаевтың кеңес дəуіріндегі Орта Азия республикалары топонимдерінің жасалу жолдары туралы: «Следует сразу же отметить, что идеологической и политической информативностью обладают в большей или меньшей степени все без исключения колониальные топонимы» [6], — деген орынды пайымы ойға оралады.

Кеңестік дəуір топонимдерін жасауда негізгі тұрғындар (қазақтар) өздері өскен ата-жұртында жаңадан ұйымдастырылып жатқан елді мекендерге ат, атау беруден сырт қалды. Атаулардың басты тобын колониалды топонимдер құрады, ал ана тілінде қойылған атаулардың өзі белгілі бір идеологиялық мақсаттан асып кете алмады.

Қарағанды қаласының ономастикалық (топонимиялық) кеңістігінің құрамдас бөлігі болып табылатын годонимдерге назар аударып, зер салып, аталмыш номинациялардың символикалық, семантикалық, лексикалық, стилистикалық қырларына талдау жасайтын болсақ, субъективизм жемісі, «үйретінді» менталитет құралы болып табылатын коммунистік рухтағы атауларға тап болатынымыз жасырын емес. Еліміз егемендік алып, мемлекетіміз өз алдына жеке отау құрып тəуелсіздік алып отырған заманда жалғыз Қарағанды емес, бүкіл мемлекетіміздің ономастикалық ландшафты егемендікке лайық ұлттық бейнеге ену жолында біршама қадам ілгері басуы керек, əлі де болса.

Кеңес өкіметі заманында көшелерді алып державадағы үкімет басшылары мен большевиктер партиясы көсемдерінің есімдерімен атау, яғни мемориалды атаулар, белең алған. Сол себепті Қарағандының лингвомəдени кеңістігінен орын алған годонимдердің дені қызыл көсемдердің атымен аталды. Трансантропонимизация үдерісі арқылы жасалған бұндай номинациялар годонимдік кеңістіктің 30 пайызын құрайды. Жəне осы көрсеткіштің едəуір бөлігін жоғарыда аталған идеология жаршыларының есімдеріне телінген атаулар иеленіп отыр. Қаламыздың түкпір-түкпіріндегі бұндай атаулар төмендегідей: Алалыкин, Белинский, Вавилов, Гапеев, Карбышев, Костенко, Кривогуз, Лебедев, Мичурин, Нахимов, Суворов, Чкалов көшелері, т.т. Қала тұрғындарының бірен-сараны болмаса, бұл тұлғалар жайында қандай да бір ақпары бар деп ойлауға бола қоймас. Тек жіті назар салып, ой елегінен өткізіп, энциклопедия не үйреншікті «көмекшімізге» айналған Wikipedia-ға жүгіну арқылы ғана көше атауының мотивациясына көз жеткізе аламыз. Белинский, Достоевский, Менделеев, Вавилов, Мичурин сынды əлемдік ғылымға үлес қосқан тұлғалар есімдерінің қаламыздың ономастикалық кеңістігінен орын тепкені үлкен наразылық тудыра қоймас, алайда Гапеев, Костенко жəне қала тарихына ешбір қатынасы жоқ Лебедев, Карбышев, Кривогуз, Чкалов сынды атаулардың не керегі бар деген заңды сауал туындайды осы тұста. Ал Кривогуз көшесінің атауында тіпті тұлғаның инициалдары көрсетілмеген. Бұл көше қазақ даласында советтік билікті орнатушылардың бірі, большевик Феодосий Кривогуздың есімімен аталса керек. Теміртау қаласында да осы секілді факт тіркелген. Тұрғындар көшелерінің аты Екінші дүниежүзілік соғыстың Лебедев текті 20 жауынгерінің қайсысының құрметіне қойылғанын білмейді екен. Қарағандыда да Лебедев көшесі бар. Ол ЕДС жауынгері, ұшқыш Семен Лебедевтің атымен аталады. Герман Алалыкиннің Қарағанды қаласындағы алғашқы дəрігер болғандығынан, Александр Гапеев Қарағанды көмір кендерінің шекараларын анықтап берген геолог, О.Карбышев əскери инженер, профессор, əскери ғылымдар докторы болғанынан, ал Костенконың біраз жылдар бойы Қарағанды көмір тресінде басшылық қызмет атқарғанынан қала тұрғындарының көпшілігі бейхабар. Халықтық атауларға үңілер болсақ, қазіргі Əлімхан Ермеков атындағы көше бұрын кеңестік билікті орнатушы, революционер Феликс Дзержинскийдің атында болған, Бұқар жырау даңғылы Совет, оған дейін Сталин даңғылы деп аталса керек, ал С.Ерубаев атындағы көше бұрын С.М.Кировтың құрметіне қойылса, қазіргі кездегі Аманжолов көшесі Силовтың атын иеленген екен. Тіпті С.Ерубаев көшесінің бір бөлігі кезінде Корчагиннің атында болған екен. Ал Корчагин — орыс жазушысы Н.Островскийдің «Как закалялась сталь» романының кейіпкері. Осы ретте жат жұрттық шығарма кейіпкерінің атымен көшені атау ақылға қонымсыз факт екендігін атап өткіміз келеді.

Қаламыздың онимдік кеңістігі ресей көсемдері, революционер-бүлікшілері есімдерінен толық арылмаса да, халқымызға елеулі, елімізге белгілі бір шоғыр жақсылар аттарының годонимдерге атау болып телінгендері, көшенің елдігімізге лайық атауды иеленгені көңіл қуантады. Ғасырлар бойы аңсаған тəуелсіздік уысымызға тиіп, халқымыздың тарихи жады қайта оралып, өскелең ұрпақта өткен күнге, тарихқа бұрылып қаратпайтын нигилистік көзқарастың тууына жол берілмеді жəне ұлттық сана мен мемлекеттік сəйкестіктің біртіндеп қалыптасу үдерісі орын тапқан жай бар. Бұл үрдіс годонимдерде де көрініс тапқан.

Қала картасында тоталитарлық атаулардың əлі де болса мызғымай тұруы елдігімізге сын. Көшелерді қазақ халқынан шыққан қоғам қайраткерлерінің есімдерімен атау тəуелсіздік жылдарының еншісіне тиді. Кеңес үкіметі кезеңіндегі бұндай атауларға 1938 жылы салынғаннан бастап атын өзгеріссіз сақтап келген Ж.Жабаев, 1964 жылы Дошкольнаядан Сəрсеков көшесіне ауысқан жəне 1967 жылы Сəтбаев есімі берілгені секілді бірен-саран годонимдерді атап өтуге болады. Қазіргі таңда қаланың лингвистикалық ландшафты Бұқар жырау, Əлиханов, Аманжолов, Əуезов, Байжанов, Доскей, Жəнібеков, Иманжанов, Бөкетов, Бокин, Мұқанов, Мұстафин, Сейфуллин секілді халықтық рухтағы мемориалды годонимдермен толыққан.

Қала ономастиконының тілдік тұлғалары ең алдымен өлке тарихынан сыр шертуі керек. Бұл принцип годонимдерге тəн. Арқа даласы халқы үшін басын бəйгеге тіккен жəне қалтқысыз адал еңбек еткен тұлғаларға қашанда кенде болмаған. Алайда əлі күнге дейін қаншама асыл азаматтарымыз ескерусіз қалып келеді. Көшеге мемориалды атау бергенде тұлғаның қайтыс болғанына 10 жылдан кем уақыт өтпеу керек деген шартты, тəртіпті ескере отырып, жоғарыда аталған Кривогуз көшесі не басқа толып жатқан «қызыл террор елестері» Ж.Бектұров, Б.Бұлқышев сияқты айтулы тұлғалардың есімдеріне ауыстырылса деген ұсыныс айтқымыз келеді.

Қала годонимдерінің ішінде қайта атауды қажет ететіндері — апеллятивтердің жалқы есімге трансформациялануы, яғни онимизацияның нəтижесінде пайда болған онимдік бірліктер болып табылады. Олар кеңестік ойлау стереотипімен ассоциацияланатын, дəуір символдары болып табылатын колониалдық сипаттағы 2-пятилетка, Партсъезд, Артельная, Коммунистическая, Коммунальная, Пионерская, Октябрьская, Зональная, Социалистическая секілді номинациялар. Бұл атаулар тарихымыздың белгілі бір кезеңіне тəн болғанмен, қала өмірінде соншалықты маңызға ие болған оқиға, құбылыстың таңбасы емес деуге толық негіз бар.

Тілдің даму процесіне əсер ететін елеулі факторлардың бірі — тілдераралық коммуникация. Ешбір тілмен байланыссыз, томаға тұйық өмір сүретін тіл болмайды. Тілден тыс экономикалық, əлеуметтік, саяси т.б. экстралингвистикалық факторлар тілден көрініс табады. Мəдениетаралық интеграция, басқа да жаһандық үдерістер, соның ішінде өткен ғасырда халқымыздың мойнына ілінген бодандық қамыты еліміздің ономастикалық кеңістігіне əсер етті. Ондай номинациялардан біз əлі күнге дейін арыла алмай келеміз. Түрлі тарихи жағдай-себептерге байланысты, тілдердің интеграциясы мен интерференциясы үдерістерінің нəтижесінде Ресейдің, соның ішінде Мəскеу қаласының ономастикалық ландшафтында да этимологиясы мен семантикасы бойынша тюркизмдер болып табылатын годонимдер бар. Оған Э.М.Мурзаев өзінің «Очерки топонимики» еңбегінде келесідей мəліметтер келтіреді: «В Москве общеизвестны тюркизмы среди названий улиц, но их немного. Обычно вспоминают Балчуг и Арбат. Действительно, происхождение этих имен не вызывает споров. Балчуг — «грязь, болото». Арбат производят от арабского рабад. Это арабское слово было занесено в Москву восточными гостями, видимо через татарское посредничество» [7; 166]. Дəл осы годоним туралы қазақ қаламгері С.Сматаев «Қош бол, Мəскеу!» деген өлеңінде былай дейді: