Төмендегі аминқышқылдардың қайсысы орны толмайтын аминқышқылдарына жатады?

Белок мономерлі амин қышқылдарынан тұрады. 20 амин қышқылдары бар. Оларды орны толатын (таптыратын) және орны толмайтын (таптырмайтын) амин қышқылдары деп ажыратады. Орны толмайтын амин қышқылдары (10 амин қышқылы) организмде өндірілмейді, организмге олар тамақпен бірге түседі. Бұларға аргинин, триптофан, лейцин, изолейцин, валин, треонин, лизин, метионин, фенилаланин, гистидин жатады.

Белоктардың құрамыңдағы амин қышқылдарының саны, бір-біріне қатынасы, түрлері әр қилы болады. Кейбір белоктардың құрамында организмгс ең қажетті барлық амин қышқылдары түгел кездеседі. Сол себептен мұндай белоктарды биологиялық толық бағалы белоктар деп атайды. Көбінесе бұларға жануар белоктары жатады. Белоктардың басқа бір тобының құрамында организмге қажетті ең маңызды амин қышқылдары түгел болмайды. Мұндай белоктарды биологиялық толық багалы емес белоктар деп атайды. Бұларда ең болмағанда, бір ауыстырылмайтын амин қышқылы жетіспей тұрады. Өсімдік белоктары бұршақ тұқымдас өсімдіктердікінен басқалары осындай белоктарға жатады. Кейде екі немесе үш толық бағалы емес белоктар бір толық бағалы белоктың орнына жүре алады. Ссбебі, бірінде жоқ қажетті амин қышқылы екіншісінде, онда жоғы үшіншісінде болуы мүмкін. Әдетте толық бағалы белоктар организмге сіңімді келеді /70-95%/. Ал толық бағалы емес бедоктар оңдай дәрежеде сіңе алмайды /60-70%/.

Азотты заттардың микроорганизмдердің әсерімен өзгеріске ұшырауы. Басқа элементтермен қатар азот белок молекуласының негізгі құрам бөлігі болып есептеледі. Табиғаттағы азот қоры өте мол. Оның басым көпшілігі әлемде тіршілж ететін организмдер құрамында болады. Егер осы организмдердегі көміртегінің мөлшері 700 биллион тонна болса, ондағы азоттың мөлшері 20—25 биллион тоннадан аспайды. Табиғаттағы жасыл өсімдіктер жылына 20 бил-лион тоннадай көміртегін, 1—1,5 биллион тоннадай азот сіңіреді.

Топырақтың әр түрлі типтерінің бір гектардай жырту кабатын-да тіршілік ететін бактерия, саңырауқұлақ, балдыр, насеком және басқа да жәндіктердің кұрамында шамамен 6-дан 18-тоынаға дейін байланыоқан түрдегі азот болады. Азоттың сарқылмас қорының бірі — атмосфера. Ғалымдардъщ есебіне қарағанда, әрбір гектар жер бетіндегі ауада 80 000 тоннаға жуық молекула күйіндегі азот бар. Бұл ауыл шаруашылық дақылдарынан кем дегенде бір миллион жылдан астам уақыт ішінде мол әнім алуға мүмкіндік берген болар еді. Бірақ өсімдіктердін азотқа тапшы болатыны әрқашан да байқалады. Өйткені ауадағы азот негізінен молекулалық азоттан түрады да, өсімдіктер оны сіңі-ре алмайды. Сонымен қатар топырақтағы азоттың басқа да қосы-лыстарының біразын өсімдіктер сіңіре алмайды. Сондықтан мүндай қосылыстар өзгеріске үшырауы, яғни ыдырауы керек. Азоттьщ осындай органикалыц түрлерінің минералдьщ азотқа айналуын азот қосылыстарының аммонификациялануы деп атайды. Бүл процеске бактериялар, актиномицеттер және саңырауқүлақтар қаты-сады.

Азот айналымының екінші кезеңінде аммонификациялану нәтижесінде пайда болған аммиак алдымен азотты, кейіннен азот қышқылына дейін тотығады. Бүл процесті нитрификация деп атайды. Нитрификация — ерекше микроорганизмдер топтарының қаты-суымен жүретін процесс. Нитрификация барысында нитраттар, яғнк азот қышқылының түздары пайда болады. Олардың түзілуг топырақтың ауа режимінің жақсаруына тікелей байланысты. Егер топырақтың ауа режимі жаксарса, нитраттардың жиналуы ғана күшейіп қоймай, сонымен қатар азоттық органикалық заттардың минералдануы да тездетіледі. Азотты заттар айналымының үшінші кезеңінде топыраққа жиналған нитраттар тотықсызданадьі. Оны денитрификация деп атайды. Бүл негізінен топыраіқтағы азот қорының босқа ысырап олуымен байланысты. Сондықтан егін шаруашылығына зиянды деп есептеледі.