а,е   дауыстысына аяқталған етістік осы шақта болса,  ı, u; i, ü

227
зылады: 
başlıyor, oynuyor, kaynıyor; dıyor, gözlüyor, gelmiyor
 сияқты. Бірақ: 
başlayan, 
almayarak,  izlenmeyecek
  т.б. 
Demek,  yemek
  етістіктері  түрленгенде  айтылуы  бойын-
ша, 
і
 дыбысы жазылады: 
diyen; yiyen, yiyerek, diye 
т.б. Сондай-ақ араб тілінен енген 
сөздерде 
і
  орнына,айтылуынша, 
ı
  жазылады: 
inkılap,  inkıraz,  inkıta.
  Сонымен  қатар 
кірме  сөздердес  дыбысының  қатаң  дыбыспен  көрші  келуінен 
ç
  дыбысына  өзгеруі 
таңбаланады 
(ictihad/ içtihat, ictima /içtima, mechul/ meçhul). 
Парсы тілінен енген –dar жұрнағы айтылуына қарай –tar болып жазылады:  
taraftar, 
silahtar,  emektar,  minnettar,  şaraptar
  т.б. 
Döğmek,  göğermek,  oğmak,  öğmek,  söğmek 
сөздері 
dövmek, gövermek, ovmak, sövmek, övmek
 деп жазылуы керек деген пікірлер ай-
тылып келеді [9, 49-62].
Түрік  жазуында  дыбыс  үйлесімдері,  оның  ішінде 
м-н
  алмасуы  да  таңбаланады, 
saklambaç,  dolambaç,  ambar,  cambaz,  çarşamba,  perçembe,  pembe,  çember,  memba, 
mümbit
  сөздері  емле  бойынша  осылай  жазылады.  Тек  біріккен  сөздерде 
н
  әрпі  өзі 
таңбаланады: 
binbaşı, onbaşı, İstanbul, binbir. 
Қорыта айтқанда, туыс тілдердің арасын айыратын бүгінгі таңда алдымен әліпби 
құрамы және әліпбидегі әріптер негізінде сөйлейтін дыбыстық сипат. Сондықтан түркі 
халықтарына тарайтын баспасөзде жалпытүркілік әліпби қолданудың маңызы бар деп 
ойлаймыз. Ол үшін  тілдердің қыпшақ, оғызтілді топқа жатуына қарамастан дыбыстық 
жүйесін, фонемалар құрамын, инвариант фонема мен оның дыбыс қорын инвентарлау, 
түгендеу  қажеттілігі  шығады.  Әр  тілдің  қазіргі  қолданыстағы  әліпби  құрамына  на-
зар аудару арқылы сол тілдің инвариант фонемалар санын анықтау, әріп – фонема – 
дыбыс – вариант, вариация қатынасын жүйелеу керек. Сонда әріптің фонеманы ма, 
әлде дыбысты ма, болмаса дыбыс тіркесін бе, сондай-ақ кірме-дыбыс әріпті ме немесе 
дыбыстық мәні жоқ графикалық таңбаны таңбалады ма, осы қызметі айқындалады. 
Әдебиеттер:
1. Стенографический отчет научно-орфографической комиссии созванной 2-4.06. 
1929 г. научно-методическим советом НКП и ЦКИКА. Кзылорда, 1930. С 482. 
2. Джунисбеков А. Инструментальный анализ гласных // Строй казахского языка. 
Фонетика.  Алматы: Наука, 1991. 
3. Жүсіпұлы М. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. -Алматы: 
Ғылым, 1998. – 215 б. 
4. www.rusnauka.com
5.  Батманов  И.  Фонетическая  система  современного  киргизского  языка.  Фрунзе, 
1946. 93 б;  Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка. Ленинград, 1941. – 158 б.
6. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. М.: Наука, 
1984. С 484. 
7. Қазақ тілі орфографиялық сөздіктері. –Алматы, 2005, 2007, 2013 жж.
8. Yazım Kılavuzu. –Ankara, 2012. –6-25 б.
9. Yaşar Akdoğan Türk dili ve yazılı-sözlü anlatım bilgisi. –İstanbul, S 49-62. 

228

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: