И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
И аза тіл білш іні антологиясы с. Исаев азіргі аза тілінде
| сәлем беріп, алдынап
шығып, атын ұстап, аттан түсіріп алып, кұрдай жоргалап, есік ашып енгізіп, күтіп жатыр (С. Сейфуллин). Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады (Мақал). Ол ауылға жаздың басын- да келіп, күзде ғана кеткен. Берілген мысалдардағы көсемше киініп деген тұлғалы етістік шығып кетті деген жедел өткен шақ тұлғалы сөзбен, сәлем беріп, алдынан шығып, ұстап, ат- тан түсіріп алып, құрдай жорғалап, енгізіп дегендер (бұрынғы өткен шақ мәнінде) осы шақтағы күтіп жатыр дегенмен, ұшып (тағы да өткен шақ) деген қонады дегенмен (ауыспалы осы шақ), келіп деген кеткен дегенмен бірыңғай баяндауыш болып қолданылған. Көсемше түлғалы етістіктің бұндай қызметі өте ерте заманнан бері келе жатқан бірден-бір қызмет деуге болады (ҚТГ, П, 151-152). 138 Сөйтіп, кейбір етістік тұлғаларының баяндауыш қызметінщ өзінде жіктелмей қолданылуының осындай ерекшеліктері бар екен. Жіктік жалғауы есім сөз таптарынан гөрі етістікке тән де- сек те, оның мынадай ерекшеліктерін көрсетпеуге болмайды. Біріншіден, жоғарыда көрсетілгендей, етістік түбір тұлғасында тікелей жіктелмейді. Екіншіден, етістіктің жіктелетін түлғаларының өзі бірдей, біркелкі жүйемен жіктелмейді. Атап айтқанда, қазақ тілінде етістік 5 түрлі жіктеледі, 4 түрлі жіктік жалғауы жалғанады. Етістіктің есімше түлғалы түрі (-ған, -ген, -қан, -кен, -атын, -етін, -итын, -итін, -ар, -ер, -р, болымсыз түрі -с, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек)жәнеотыр,түр, жүр, жатырдеген 4 қалып етістігі, -уда, -уде түлғалы түйық етістік есім сөздерше жіктеледі: 1-жақ жекеше -мын, -мін, -пын, пін, көпше -мыз, -мыз, -быз, -біз, -пыз, -піз; 2-жақ анайы, жекеше -сың, -сің, көпше -сыңдар, -сіңдер, сыпайы жекеше -сыз, -сіз, көпше -сыздар, -сіздер; 3-жақ-та ар- найы жалғау жоқ. Мен келген-мін, көрер-мін, бермес-пін, алмақ-пын, отыр- мын, жүр-мін, тұр-мын, жатыр-мын Біз келген-біз, баратын-быз, көрер-міз, бермес-піз, алмақ- пыз, отыр-мыз, жүр-міз, түр-мыз, жатыр-мыз Сен келген-сің, баратын-сың, көрер-сің, бермес-сің, алмақ- сың, отыр-сың, жүр-сің, түр-сың, жатыр-сың Сендер келген-сіңдер, баратын-сындар, көрер-сіңдер, бермес-сіндер, алмақ-сындар, отыр-сыңдар, жүр-сіңдер, түр- сындар, жатыр-сындар Сіз келген-сі з, баратын-сыз, көрер-сіз, бермес-сіз, алмақ-сыз, отыр-сыз, жүр-сіз, түр-сыз, жатыр-сыз Сіздер келген-сіздер, баратын-сыздар, көрер-сіздер, бермес- сіздер, алмас-сыздар, отыр-сыздар, жүр-сіздер, тұр-сыздар, жатыр-сыздар 139 Ол (олар) келген - 0 , баратын - 0 , көрер - 0 , бермес - 0 , алмақ - 0 , отыр - 0 , жүр - 0 , түр - 0 , жатыр - 0„ Етістіктің көсемше түлғалы түрі (-а, -е, -й және -ып, -іп) 1 және 2-жақтарда есімдерше жіктеледі де, 3-жақта арнайы -ды, -ді, -ты, -ті деген жалгауы болады. Жіктелудің (жіктік жалғауларының көсемше тұлғасына жалғанудың) нәтижесінде көсемшенің осы тиянақсыз тұлғасы тиянақтылық сипатқа, аяқталғандық мәнге ие болады. Мен келе-мін, бара-мын, сөйлей-мін, көріп-пін, алып-пын Біз келе-міз, бара-мыз, сөйлей-міз, көріп-піз, алып-пыз Сен келе-сің, бара-сың, сөйлей-сің, көріп-сің, алып-сың Сендер келе-сіңдер, бара-сындар, сөйлей-сіңдер, көріп- сіңдер, алып-сыңдар Сіз келе-сіз, бара-сыз, сөйлей-сіз, көріп-сіз, алып-сыз Сіздер келе-сіздер, бара-сыздар, сөйлей-сіздер, көріп-сіздер, алып-сыздар Ол (олар) келе-ді, бара-ды, сөйлей-ді, көріп-ті, алып-ты Етістіктің көсемше тұлғасы ма, ме сұраулық шылаумен тіркескенде, 3-жақта жіктік жалғаусыз қолданылады; мен бара- мын ба, келіп-пін бе, сен бара-сың ба, келіп-сіңбе, сіз бара-сыз ба, келіп-сіз бе, бірақ ол жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|