I. Қыс өтіп, күлімдеп көктем, жарқырап жаз келгенде, шұрқырап жатқан қалың жылқы

42 
 
 
Е) Жалғыз дауысты болып, қолдың тұтас сілтенуімен 
11.XVIII ғасырда халыққа кеңінен 
мәлім болған куйшілер 
A) 
Ықылас, Айрауық 
B) 
Тәттімбет, Баламайсан 
С)Есжан, Байжігіт 
Д)Махамбет, Даулеткерей 
Е)Қазанғап, Дина 
12.Ең көне музыкалық 
шығармаларды жеткізген аспап 
А)Қобыз 
B)Домбыра 
C)Жетіген 
Д)Дауылпаз 
Е)Сырнай 
4- 
мәтін 
 
1.1465-1470 жылдяр - хандықтың құрылған емес, нығайған уақыты, халықтың өз 
тәуелсіздігін жариялаған емес, көрші жұрттарға біржола танылған мезгілі. Туптеп 
келгенде, мұның бәрі қазақ тарихының бастауын мүмкін болғанынша кейіндету 
талабының бір көрінісі ғана. Қазақ хандығының құрылуы 
ЖӨНІНДЕ 
бірден-бір дерек 
«Тарих-и Рашиди» еңбегіне сүйенетін болсақ, Қазақ хандығының негізін қалаушылар 
Керей мен Жәнібек хан Шибан әулетінен шыққан Әбілқайыр ханмсн жауласуынан 
кейін оның билігінен бас тартып, Шу өзенінің бойындағы Қозыбасы дейтін қоныста 
дербес Қазақ хандығының туын көтереді. Алғаш туымыз тігілген Қозыбасы жері — 
ХІУ-ХҰ ғасыр басында өмір сүрген Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі аумақ. 
Қозыбасы атауының түп мағынасы төңірегіндегі жоталардан оқшау тұрған қозының 
басындай ғана жұмыр, аласа шоқы төбені білдірсе керек. 
2. 
Қазақ хандығы құрылғанда алдымен Керей ақ киізге оғыргызылып, хан көтеріліпті. 
Керейдің нақты қай жылы қайтыс болғпны белгісіз. Одан соң Жәнібек хан амір 
жүрғізсді. Сірә, қазақ жұртының Әбілқайырды жеңіп, біржола іргеленуі Жәнібек 
тұсында болса керек, жаңа хаңдықтың өзіндік құрылымы мен заң жүйесі де осы 
Жәнібек заманында жөнге түскен сияқты. Жәнібектің қазақ тарихындағы айрықша 
тұлға екендігінің бір белгісі - оның халық санасында әулиеге пара-пар,- ақылды әрі 
әділетті әмірші ретінде танылуы. Ол ұлттық тарихымызда жай ғана Жәнібек хан дел 
аталмайды, Әз-Жәнібек хан деп аталады. 
3. 
Әз-Жәнібек - қазақ жұртының іргесін бекітіп, ордасын орнықтырған ұлы хан ғана 
емес, сол халықтың бар игілігіне ұйытқы болган асылы, ұлы әулеттің де негізін 
салушы. Қазақ Ордасының құдіретті әміршілері, қазақ халқының ұлы перзенттері 
Қасым хан, Хақ-Назар хан, Әз-Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан, ұлы ғалымдарымыз 
Шоқан, қайраткер Әлихян Бокейхановтар - осы әулие Әз-Жәнібек ханның тікелей 
ұрпақтары. 
4. 
Тұғырлы көк байрағымызды аспанда желбіретіп ұстау енді келешегі кемел, білімді 
болашақ ұрпақгың еншісінде. Бүкіл дүние жүзі халықтары бүгінгі күиде қазақ халқын 
картадан ғана смес, оны жср байлығы мен экономикасы дамыган алдыңғы қатарлы 
мемлекетгердің санатыііяіі көруі - Елбасымыздың көрсген саясатыныц жсмісі. Сонау 
Қасым хан негіздеген «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім хаішың сскі жолы» жэне 
Елбасы салған сындарлы сара жолмен жүріп келе жатқан слімізде «Қазақстан - 2030» 
стратегиясының бүгінгі күнде мерзімінен бұрын орындалуы, 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға 
терағалық етуі, Әлемдік діндер ұйымының конферсияиясының, 2010 жылы Қысқы 
Азияда ойындарының, ЕХРО-2017 кормесінің өтуі қазақ халқының дүние жүзі 
алдындағы бірлігі жарасқан, толерантты мемлекет екенін дәлелдеді. 
5. 
Мәңгілік Ел - елдің біріктіруші куші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан- 
2050» стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас 
идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел! Ол - 
барша Қазақстан қоғамының осындай ұпы құндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да, 
бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген 
құдіретті ұғымға сыйып тұр. 
13. 
Мәтін бойынша халықсанасында ақылды әрі әділетті әмірші ретінде 
таңбаланған хан 
A) 
Абылай хан 
B) 
Кенесары хан 
C) 
Әбілқайыр хан 
Д) Өз-Тәуке хан 
Е)Жәнібек хан 

43 
 
 
14. 
Мәтін мазмұнына сай тақырып 
А) Рухы мықты ұлтымның ұлы 
жетістіктері. 
В) Ел боламын десең, бесігіңді түзс! 
С) Тәуелсіздік тірегі - тіл. 
Д) Күшті бірді, білімді мыңды жеңер. 
Е) Тәрбие басы - тал бесік. 
15. 
Қозыбасы атауының түп мағынасы 
А) Қозынын жайылым орынын білдірсе 
керек. 
В) Қой қоздаған аласа шоқы болса керек. 
С) Қозы көш жерден көрінгендіктен 
Д) Қозы өрбіткен жер болса керек. 
Е) Қозының басындай ғана төбені 
білдірсе керек. 
16. 
Өткен тарихымызга тағзым, бүгінгі бақытымызға мақтаныш білдіру идеясы 
А)«ЕХРО-2017» 
В) «Мәңгілік Ел» 
С)«Қазақстан - 2030 стратегиясы» 
С) «Қасым ханның қасқа жолы» 
Е) «Қазақстан-2050» 
17.2010 жылы Қазақстанда Қысқы Азияда ойындарының өтуі 
А)Азия жерінің үлаи гайыр екенін дәлелдсйді. 
В)Қазақстан климатының қысқы ойындарға қоланлы екендігін дэлелдейді. 
С)Еліміздегі өскелең ұрнақтың салауатты өмір салтын қолдайтынын ддлелдейді. 
Д)Бірлігі жарасқан ұйымшыл, төзімді, толерантты мемлекет екенін дәлелдеді. 
Е) Елімізде еңбекқор жастардың көп екенін дәлелдейді. 
18. 
Мәтіндегі ойга сай мақалды 
анықтаңыз. 
А)Көргені жақсы көш бастар. 
В)Хан қарашасыз болмас, 
Дау арашасыз болмас. 
С) Ұят - влімен кушті. 
Д) Ел срімсн, ер слімен мыкты. 
Е) Хан екі айтса, қадірі кетеді, 
Қараша екі айтса, ары кетеді. 
19. 
Алашорда көсемі болған Әз-Жәнібек 
ханның ұрпағы. 
A)Хақ-Назар хан 
B)Шоқан Уәлиханов 
C)Әз-Тәуке хан 
Д) Әлихан Бөкейханов 
Е) Абылай хан 
20. 
Керей мен Жәнібек хандардың тарихтағы орны 
A) 
«Жеті жарғыны» енгізген хандар 
B) 
Отарлау саясатынан құтқарушылар 
C) 
Соғыс әдіс-тәсілінің білгірлері 
Д) Саяси бітімгерлер 
Е)Қазақ хандығының негізін қалаушылар 
 
1134 нұсқа 
1-мәтін 
Мінез 
Мінез - саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыган адамның табиғи 
қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-әлпеті ерекшеліктерінің психологиялық жиынтығы. 
Көркем мінез - адамның эстетикалық-этикалык сәні мен мәні. Бұл ретте әдептілік, 
ұят,намыс сияқты ерекше қасиеттерді атаған жөн. 
Кез келген адамды бір көргенде-ақ оның көзі, қасы, беті. құлақ-мұрны, дене бітімі саған 
әр қилы әсер етеді. Онымен танысып, әңгімелесіп, араласып кетпей тұрып-ақ, ол 
қандай адам, сол жөнінде өзіндік пікір де қалыптастырын үлгіресің. Бұл - адамды 
адамның сырткы келбеті арқылы-ақ танып, білу касиеті. Содан, әлдекімді бір көргенде- 
ақ: «Әдемі киінуді ұнататын сәнқой екен», «Күлкісі қандай жасанды», - деп те жатамыз. 
Әйтеуір, адамнын сыртқы келбеті не сүйсіндіреді, не жағымсыз әсер қалдырады, тіпті, 
таң-тамаша да калдырады. 
1. 
Мәтін мазмұнына сай макал 
А)Талапты ерге нұр жауар. 
В) Киім пішсең кең піш, тарылтуын ойай. 
С) Сырлы аяқтың сыры кетсе де, сыны кетпейді. 
Д) Көз көрсетеді, ой танытады. 
Е) Жақсы болсаң - жақын коп. 
2. 
Мәтіндегі адам мінезіне көркемдік ұялататын қасиет 

44 
 
 
A)Еңбекқорлық 
B)Адалдық 
C)Алғырлық 
Д) Әдентілік 
Е) Бідімділік 
 
2- 
мәтін
 
Ұрпақ заманынан қозбаса... 
Мұрат үнемі әкесінен нені болса, соны сұрайтын. Әкесі де оған өте ыждағатпен жауап 
беретін. Бірде ол әкесінен: 
- Әке, неге осы ат жүргенде алдыңғы аяқтары баскан ізінен артқы аяқтарының басқан 
ізі асын түседі? - деп сұрады Әкесі: 
- Балам, ол солай. Алдыңгы аяқтары басқан ізден артқы аяқтары басқан ізі озып түсіп 
отыратын қасиет тек жүйрік, бәйге аттарында ғана болады. Оны сен аңғарған екенсің, 
демек, сенен де бір акылды адам шыгар. Ол тағы: Бұрын шыққан құлақтан кейін 
шыққан мүйіз озатынының да белгісі, - деді. 
Бала: 
-  Бұрын шыққан құлақтан кейін шыққан мүйіз оза ма? Неге?- деп сұрады әкесінен. 
Әкесі: 
- Иә. балам. Мәселен, құлақтуа бітеді. Ал мүйіз болса малдың төлі туғанда болмайды. 
Кейін, үлкейе келе, біртіндеп все келе қүлактан да озып, ұзарып кетеді. Өзің карашы, 
ана ала тайыншаның туғанда мүйізі бар ма еді? Жоқболатын. Ал құлагы ше? Құлағы 
бар болатын. Бір айдан кейін мүйіз шыга бастады. Келер жылы мүйізі құлағының 
әлдеқайда ұзын болып өседі. Сен акылдысың. Демек, Ақбақайдың артқы аяғы алдыңғы 
аяғынан озып түскеніндей, ала тайыншаның туғанда жоқ муйізінің туғанда бар 
кұлағынан асқанындай, сен де үлкейгенде қатарыңнан озасың, балам. Олай етпесең, 
сенің менен туған ұрпақ болғаның қане? Ұрпак заманынан озбаса қатарынан озбағаны 
да. Мен сенің менен озғаныңды қалаймын, - деді әкесі. 
3. 
Әкесінің «Ұрпақзаманынан озбаса, 
қатарынан озбағаны да. Мен сенің 
менен озғаныңды қалаймын» деген 
сөзінің мағынасы 
A) 
Ақылы жасына сай болсын дегені. 
B) 
Дене бітімі әкесінен ірі болсын дегені. 
C) 
Барлық қырынан әкесінен де жақсы 
болып өссін дегені. 
Д) Қатарынан қалмай өссін дегені 
Е) Өнер, білім таңдауда абай бол дегсні. 
5.Баланың әкесіне қатысты 
сипаттама 
A)Сабырлы 
B)Көнілді 
C)Сымбатты 
Д) Еңбекқор 
Е) Адал 
4.Мәтіндегі әкенін соңгы сөзіне 
қатысты мақал 
A) 
Шешінген судан тайынбас. 
B) 
Жақсы бала - әкеге құт. 
C) 
Күш атасын танымас. 
Д) Талайлымен таласпа. 
Е) Тілі тәтті - көңілі қатты. 
 
6. 
Әкесі неге риза болды? 
A)Баласының аттың сырын 
білетіндігінс 
B) 
Айтқаи соаін баласы жсрге 
тастамаганыка 
C) 
Жақсы мысал табылғанына 
Д) Баласына орынды ақыл айтқанына 
Е) Баласының білімпаздыгына 
 
3- 
мәтін
 
Бақытсыз бай 
Ертеде бір бай өмір сүрді. Оның туысқаны да, баласы да - жннаган мал- мүлкі мен 
акшасы сді. Содарды баладай мәпелеп күтстін. Бір күні ол жалшысынын көңілді 
күлкісін естіп, оның үйін айналшықгап тың тыңдады. Бірақ мардымды ештеңе ести 
алмады. Ол ертесіне жалшыны түннің ортасына дейін босатпай әбден жұмысқа салды 
Бірақ кешегі күлкі тағы қайталанды. Дегбірі қашып шыдамсызданған бай енді: “Мынау 
менің қазынамнан ұрлап жүр, сол үшін үйіне барып мәз болып жатыр."- деген жаман 
ойға кетті. Ол жалшысынын есігін бір теуіп кіріп барды. Сөйтсе, жалшысы екі баласын 
аркасына мінгізіп алып, өзі ат болып ойнап жүр екен. 
-  Ақымақ. бүгін қиралаңдап дұрыс жұмыс істемедің! Түнімен балаларыңды 

45 
 
 
ойнатамын деп шаршанды екенсің ғой! - деп ақырды. 
-  Қожайын, осы екі балапанымды көргенде шаршау уайым дегенді ұмытып тыңайып, 
сергіп қалам, - деп байыпты қалпынан жазбай жауап берді жалшысы. 
-  Нагыз акымақ екен! - деп, үйден атып шыққан бай енді: “Мен кеш кіріп қалдым ба 
екен, ол ұрлаған ақшасын тығып үлгерді де, маған сыр бермей отыр сұмпайы,"- деп 
күдігінен арыла алмай-ақ қонды. 
Екінші куні жалшы тан атканша жұмыс істейді. Бірақ ол еш реніш білдірмей үйіне 
қайтты. Бай сонынан бұқпантайлап барып тағы тын тыңдалы. Құлағына шықырлаған 
ақша мен сылдырлаған күміс теңгені жалшысы санап жаткандай естіліп кетті. Ол тағы 
да есікті бір теуіп кіріп барды. Екі баласын екі жағына алып рахаттанып ұйықтап 
жатқан жалшысын көргенде не істерін білмей қалды. Үн-түнсіз үйден шығып кетті. 
Сонда да күдігі сейілер емес. Ертесіне жалшысынык көңілді, сергек қалпы байга езін 
мазақ қылып тұрғандай көрінді. Бай ақыры: 
-  Менін қаызымнан біраз қаражат жоғалды. Соны сен алдың. Себебі сен үнемі көнілді 
жүресің, тыққан ақшан болған соң көңілің тоқ боп жүр, - деді. Сонда жалшысы: 
-  Қожайын, жағдайың сорлы құлдан да жаман-ау. Күнде кешке үйімді торуылдайсын. 
Менің байлығым - екі балам мен жан жарым және денсаулығым мен қара күйім. 
Құланиектеніп тан атқаннан кеш батқанша тәңірімнен осы байлығымнан айыра көрме 
деп тілеймін. Сондықтан мен бақыттымын, көңілдімін. - деп жауап берді. 
Не дерін білмеген бай үн-түнсіз калды. “Япырмай шынында да мына кара құл бақытты. 
Мен сияқты қызғанатын байлығы да жок. Байлық маған бақытсыздык үшін біткен бе? 
Басым ауырып кетті”. 
Осы күні жалшы үйіне ерте қайтты. Оның сыртынан карап тұрған бай алдынан жүгіріп 
шыккан екі баласына қызыға қарап қалды.. 
7. 
Әнгіменің түйіні 
A) 
Бай байға құяды, сай сайға құяды 
B) 
Жана бан мақтаншақ келер 
C) 
Байға құл болғанша, байғұсқа ұл бол 
Д) Қайырсыз байдан қайнатқан су артық 
Е) Балалы уй - батар 
9.Байға күдік тудырған нәрсе 
A)Шықырлаған ақша 
B)Көңілді күлкі 
C)Сылдыраған күміс 
Д) Кедейдін сөзі 
Е) Кедей балалары 
11.Кедейдің тілегі 
A)Жақсы жұмыс бер 
B) 
Байдың құлдығынан құтқар 
C) 
Бар байлығымнан айырма 
Д) Мол байлыққа жолықтыр 
Е) Өміріме женілдік бер 
8.Байдың бақытсыздығының себебі 
A)Байлығының молдығы 
B)Кедейдің тілегі 
C)Кедейдің еңбегі 
Д)Отбасының жоқтығы 
Е) Жинаған мүлкі 
10.Байдың бойындағы қасиет 
A)Еңбекқорлық 
B)Мақтаншақтық 
C)Адалдық 
Д) Тәкаппарлық 
Е) Қызғаншақтық 
12.Жалшының бакыты 
A)Балалары 
B)Қазынасы 
C)Жұмысы 
Д) Ақшасы 
Е) Байлығы 
 
4- 
мәтін
 
1. 
Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көніл бөлген. Қайда болмасын, бірін- бірі 
танысын-танымасын, кездесе қалған қазақ «мал-жан аман ба?» дел амандык-саулық 
сұрасқан. Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелтен. Ол қырық 
күн шөлге шыдамды, жук артса - көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар 
түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген. ол жеңіл әрі жұмсак сырт киім болған. 
Түйе өзінін өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, 
бура деп аталады. 
2. 
Қазақтың қасиетті малдарының бірі - жылкы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан, байтал, 
дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (сүйрік), айғыр деп, қасиеттеріне қарай жорға, сужорға, 
жуйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік. дулдул арғымақ деп атаған. Жылқы малын аса 
жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда жарысқа салып, бас бәйгесіне мол 

46 
 
 
дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалатын сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан 
жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін атаулары болған. Мысалы, аян журіс, жорға 
жүріс. жортақ журіс, бүлкек желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі де 
әртүрлі теңеулермен сипатталған: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, көк, шұбар т.б. 
3. 
Сиыр малы момакан, қазақтар үшін көбінесе тамакка жараған, ет, сүт, айран, қаймақ, 
май, құрт, ірімшік т.б. осы сйырдың берген берекесі болған. Сйырды кейде көіпке де, 
егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды киімге жаратпаған, қонакка 
сыйға тартпаған. тіпті түске кірсе де ауыртпалық деп жорыған, тіпті қазақта ебедейсіз, 
икемсіз әрі денелі адамды «сиырдай» деп, сөйлемейтін адамды «аузын буған егіздей», 
«мыңқыған бұзау сияқты» деп мазактайтын тіркестер қолданылады. Сиыры жоқ үй ас- 
ауқаты жұтаң үй болып есептелген. Сиырды жасына қаран: бұзау, торпақ, тана, 
тайынша, қашар, құнажын, дөнежін, сныр, огіз. бұқа деп атаған. Түйе мен жылқыны, 
өгізді көлік ретінде пайдалапады, шанаға, арбага, мапға жегсді, салт та мінеді. 
4. 
Қой - төрт тұлік малдың ішіндегі қазақтың ең сүйіктісі десе де болады. «Қойдың сүті - 
қорғасын, қойды құртқан оңбасын» дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол- 
ақ. ешкі де қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан қайрлы. Ешкінің еті жеңіл 
әрі сіңімді, сүті аса 
Ешкінін бүкіл отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін өзіндік өзіндік ерекшелігі 
бар.Дегенмен ешкіні қонаққа бөрте шыбын серке бөледі. 
5. 
Ырымшыл қазақтар өзі қадірлейтін төрт түлік малдың басын басқаға бермеген, онда 
мал көбеймей калады деп есептеген. Еңбекқор қазақ халқы мал өнімдерін өте орынды 
пайдаланып отырган. Шаруашылықта қолданылатын заттар - жылқынын жалынан, 
кұйрығынан жасалатын арқан сиыр мүйізінен жасалатын тарақ, қой жүнінен 
жасалатын киіз, текемет, тоқылған сырт киім, түйе жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса 
жоғары бағаланған. Тіпті түйенің шудасын да қайнатып. емге пайдаланған. Мал 
осындай аса кұнды болғандықтан, қазақтар өз перзенттерін де «қүлыным, қозым, 
қошаканым, ботам» деп, айналып-толғанып, еркелетіп отырған. 
13. 
Төрттүлікке қатысты ырымдар 
мәтіннің қай бөлігінде көрінеді? 
A) 
Бесінші 
B)Екінші 
C)Үшінші 
Д) Төртінші 
Е) Бірінші 
14. 
Сыйлы қонаққа сойылмайтын 
түлікке қатысты макал 
А) Түйесі жоқа ауылға тайлақ атан 
көрінер. 
B) 
Тайлы бие тайлақты түйедей. 
C) 
Сиырдың сүті тілінде. 
Д) Ат- биеден, аруана -түйеден. 
Е) Есі кеткен ешкі жинар. 
15. 
Бабаларымыздың төрт түлікке көңіл бөлу себебі? 
A) Малдың төлін балалар жақсы көргендіктен. 
B) Оку, білім алудың бірден-бір көзі болған. 
C) Байлығын, мансабын керсететін дүниесі. 
Д) Ас-аукаты, әрі киімі, әрі көлігі болған. 
Е) Ауырғанда ем болар шипанын көзі болған. 
16. 
Епсіз, икемсіз адамға теңейтін түлік 
A)Сиыр 
B)Қой 
17. 
Қойга қатысты сипаттама 
C) 
Жылқы 
Д)Ешкі 
Е)Түйе 
А)Жасына қарай лақ,туша, бөрте, шыбыш,серке дел белінеді 
В) Жүрісіне, түсіне қарай атаулары болған. 
С) Өзі майда, өсімтал, момақан, тез ең алып, қонақ кәдеге жарап отырған. 
Д) Төрттүлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі, шыдамдысы. 
Е) Кейде көшке де, егіске де пайдаланып отырған, 
18. 
Неліктен ешкінің серкесін әрдайым қойдың отарына қосып отырған? 
A) Серке казақтар үшін өсімтал малдын бірі болғандықтан 
B) Серке қазақтың қасиетті малдарының бірі болған. 
C) Отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін қасиеті болғандықтан 
Д) Ешкінің еті жеңіл әрі сінімді, сүті аса құнарлы болғандықтан 

47 
 
 
Е) Серке төрт түлік малдың ішіндегі ең шыдамдысы болаған. 
19. 
Мәтін мазмұнының реттілігі 
1.Төрттүліктің ішіндегі ең сүйіктісі. 
2.Сыйдың ең қадірлісі 
3.Үндемейтін адамға қатысты теңеу 
4.Амандасу әдебі 
5.Төрттүлікке қатысты халық ырымы 
A)1.2.5.4.3. 
B)4.5.3.2.1. 
C)1.2.3.5.4 
Д)4.2.5.3.1. 
Е)4.2.3.1.5. 
20.Төрт түліктің ішінде түсіне қарай сипатталатыны 
A)Ешкі 
B)Қой 
C)Түйе 
Д)Сиыр 
Е) Жылқы 
 
1136 нұсқа 
1-мәтін 
 
Хандық дәрежесне көтерілген тұңғыш қазақ әйелі 
1821 жылы Уәли хан дүниеден өткенде Айғайым 38 жаста болатын. Үміт күткен ұлы 
Шыңғыс әкеден бар болғаны 10 жасында қалыпты. Осы тұста Ресей патшалығы 
Айғанымды «Орта жүздің ханы» деп таниды. 
Уәлидің өзге әйелдерінен қаншама ұлдары бола тұра, таққа Айғанымның отыруы 
патша үкіметіне өте қолайлы еді. Осыған орай Айғанымды «хандық дәрежесіне 
көтерілген тұңғыш қазақ әйелі» ден атаушылар да бар. Бірақ бұл «хандык» ұзаққа 
созылмай, 1822 жылы М.М.Сперанскийдің «Сібір қазақтарын басқару» атты ережесі 
шығады да, Орта жүздің хандығы жойылып, қазақтары: Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, 
Баян, Қарқаралы, Аякөз аталған алты дуанға бөлініп кетеді. Ал Айганым Кекшетау 
дуанына біраз жыл аға сұлтан болып тұрады. Бұл туралы ғалым Әлкей Марғұлан: 
«Айғаным - ақылды, көреген, өз заманына сай білімді болған әйел. Ол шығыстың 
бірнеше тілін білген, орыс мәдениегіне деп қойып, Сыртқы істер министрлігінің Азия 
департаментімен және Петербордағы Сібір комитетімен хат жазысып. байланысып 
отырған», - дейді. Айғаным жергілікті халықтың арасында өте зор беделге ие болған. 
1. 
Айғанымның хандық дәуірінің ұзаққа созылмауының себебі 
A) 
Орта жүзде хандық жойылган соң 
B) 
Аға сұлтаи қызметіие тағайындалған сон 
C)Көкшетауда хандық билік жойылған соң 
Д) Хандықты баласына беруіне байланысты 
Е) Қазақ жерінде хандық дәуір жойылған соң 
2. 
Айганымның жергілікті халықтың арасында зор беделге ие болуынын себебі 
A) 
Бірнеше тіл біліп, хат жаза алғандықтан 
B) 
Аға сұлтан қызметін мінсіз атқарғандықтан 
C) 
Хандық дәрежесіне көтерілген әйел болғандықтан 
Д) Жергілікті халықтың жағдайын жасағандықтан 
Е) Өте білімді, ақылды болғандықтан 
 
2- 
мәтін 
Ғылым артық па әлде мал артык па? 
 
Бір топ адам бірде Әзірет Әлі шешенге келіп: «Бір сұрак берейік, егер шын саңлақ 
болсаң, он түрлі жауап тауып сөйле»,- дейді. Сонымен жаңагылар Әтірет Әлі шешенге; 
-  Ғылым артық па, әлде мал артық па? - деп оқыстан сұрақ қойыпты. 
Сол мезетте шешен: 
-  Біріншіден, ғылым артык. Өйткені ғылым - әулие-әнбиелердің мирасы; ал мал - 
перғауын мен Қарынбайдың мирасы. Екіншіден, ғылым сені сақтайды, ал малды сен 
сақтайсың. Үшіншіден. ғылымның досы көп, ал малдың дұшпаны көп. Төртіншіден, 
ғылымды жұмсасаң, арта береді, малды жұмсасаң, азая береді. Бесіншіден, ғылым саған 

48 
 
 
кұрметті атақ береді, ал мал сараң деген атақ береді. Алтыншыдан, ғылым өзін-өзі 
сақтайды, ал малды үнемі бағып, кағу керек. Жетіншіден. ғылым қиямет күні иесіне 
шапағатын қылғызады, ал мал иесіне қисапсыз жауап бергізеді. Сегізіншіден ғылым 
тозбайды, жоғалмайды. Ал мал болса, қолдың кірі, өледі, жоғалады. Тоғызыншы, 
ғылым көңілді нұрландырады, адамға акыл-ой қосады, ал мал масаттандырады, болған 
устіне бола берсе екен деп дүниеқоңыз етеді. Оныншыдан, ғылым қудайға зәһәт, 
таупиық гибадат қылады, ал мал өз иесінің кеңіліне тәкаппарлық салады. - деп 
тапқырлықтанылыпты. 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: