I теоретические основы логопедии



Pdf көрінісі
бет185/249
Дата18.05.2022
өлшемі5,47 Mb.
#143830
түріОқулық
1   ...   181   182   183   184   185   186   187   188   ...   249
III ТАРАУ.

 
ДАМУЫНДА ӘРТҮРЛІ АУЫТҚУЛАРЫ БАР БАЛАЛАРМЕН 
ЛОГОПЕДИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ 
15-бөлім
.

 Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы
 
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы – есту қабілеті мен зияты 
әдеттегідей дамыған балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты 
сөйлеу тілі жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуының 
бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістіктері. 
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауын (ЖСТД) Ресейлік дефектология 
ғылыми зерттеу институтының Р. Е. Левина бастаған ғалым 
қызметкерлер (Н. А. Никашина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. И. 
Жаренкова және т.б.) 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және 
мектеп 
жасындағы 
балалардың 
тіл 
кемістіктерін 
жан-жақты 
зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан 
негіздеді. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, 
дизартрия сияқты күрделі сөйлеу патологияларының түрлерінде 
байқалуы мүмкін.
Дыбыстарды айтуының бұзылуы, фонематикалық есту қабілетінің 
дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлем құрылымының артта 
қалуы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән 
кемшілік. 
Сөйлеу тілінің дамымауы әртүрлі деңгейде кездеседі. Алғашында Р. 
Е. Левина жалпы сөйлеу тілі дамымауын үш деңгейге бөледі. Кейіннен 
Т. Б. Филичева 4-деңгейді сипаттап қосады.
Жалпы сөйлеу тілі дамымауының бірінші деңгейінде
тілдің мүлде 
қалыптаспауы байқалады. Ондайларды мылқау балалар дейді. Бұл 
деңгейдегі балалардың кісімен тілдескенде анық байқалатын тіл 
кемістіктері мынандай болып келеді: былдырлап сөйлейді, жеке 
дыбыстарға еліктейді, жекелеген зат есімдік сөздермен, күнделікті 
тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді пайдаланады, сөйлемді 
былдырлап мүлде түсініксіз етіп үзіп-үзіп айтады, сөйлемде дыбыстар 
анық айтылмайды, әрі тұрақсыз, құбылмалы келеді. Олар айтайын деген 
ойын қолдарын ербеңдету арқылы ым-ишара қолданып, ымдап 
түсіндіруге тырысады. Сөйлеу тілінің бұндай кемістіктері зияты 
бұзылған балаларда да болуы мүмкін. Бірақ та сөйлеу тілі дамымаған есі 
дұрыс балаларды ақылына қарап-ақ сөйлеу тілі дамыған (олигофрен) 
зияты бұзылған балалардан оңай ажыратуға болады. Біріншіден, 
сөйлегенде пайдаланатын сөздік қорына қарағанда енжар сөздік 
қорының артықшылығы. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған есі дұрыс 
балалардың зияты бұзылған балалардан өзгешелігі, ойларын 
тындаушысына жеткізу үшін дене мүшелерінің қимылын және мәнерлі 


360 
ымды пайдаланады. Оларға өзінің сөйлеу тілінің кемшілігіне сын 
көзімен қарап, оны қалайда түзетуге тырысуы тән.
Сонымен, сөйлеу тілінің ұқсастық жақтарына қарамастан ой-өрісі 
сөйлеу тілінің дамуы жағынан бір-біріне ұқсамайды. 
Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың 
және қимыл-әрекеттердің сыртқы түрлеріне немесе олардан шығатын 
дыбыстардың ұқсастығына қарап, өздерінің былдырлаған тілімен барлығына 
бір сөзбен ат қойып алып түсіндіреді. Мысалы: 
«дөдөт» - машина, 
машинамен кетті, кетіпті
және т.б. Сонымен бірге қимыл-іс әрекеттерді 
білдіретін сөздерді заттың атымен орнын алмастыра беретін жағдайларда 
байқалады. Мысалы: 
«адас» - қарындаш, жазу, сурет салу; «тәй» - шай, 
тамақ ішу. 
Сөйлеу тілі дамымаған баланың кейде бір сөзді сөйлемде де 
пайдаланатын ерекшелігі болады. Бір сөзді сөйлемдегі сөздің түбірі бұзылып 
тұлғасыз айтылатын жағдай, сөйлеу тілі дұрыс дамыған балада да байқалуы 
мүмкін. Бірақ ол тек 5-6 айға ғана созылады, оның үстіне ондай сөздер онша 
көп болмайды. Сөйлеу тілі қатты тежеліп өте баяу дамығанда бұл мерзім ұзақ 
уақытқа созылады. Сөйлеу тілі дұрыс дамыған бала сөздерді байланыстырып 
сөйлем құрап айтуды ерте пайдалана бастайды. Сөздердің ішінде тұлғасыз 
сөздер де араласып айтылып кетуі мүмкін, бірақ оларды біртіндеп түзетіп 
дұрыс айтуға дағдыланып кетеді. 
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған баланың да сөйлемінің көлемі 2-4 сөзге 
дейін кеңейетіндігі байқалады, бірақ мұнда құрылысы бұзылған сөз 
тіркестері бұрынғы қалпында өзгеріссіз сақталып қалады. Тап осы жағдай 
сөйлеу тілі дұрыс дамыған балада еш уақытта байқалмайды. 
Сөйлеу мүмкіндігі төмен баланың өмірден алған тәжірибесі өз және 
айналасындағы өмір тіршілігі туралы мағлұматы жеткіліксіз болып келеді 
(әсіресе табиғатқа байланысты құбылысты). Дыбыстардың қолданылуы 
тұрақсыз, құбылмалы келеді. Сөйлегенде көбінесе 1-2 буыннан тұратын 
сөздерді ғана қолданады. Буындары көбірек қиын сөздерді айтқан кезде оның 
2-3 буынына дейін қысқартылып, түсіп қалады. Мысалы: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   181   182   183   184   185   186   187   188   ...   249




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет