I теоретические основы логопедии
жүктеу/скачать 11,49 Mb.
|
І. Мектепалды даярлық топ пен бастауыш сынып оқушыларының сөз қорын тексеруге арналған сөздік материалдар үлгісі
Шартты белгілер: б.с. – белсенді сөз қоры; е.с. – енжар сөз қоры; з.с. – затпен немесе іс-әрекетпен сәйкестендіреді; с. см- сөзді сәйкестіндірмейді Мектеп, балабақша бағдарламасына байланысты сөздерді өзгертуге болады. Әр сөз категориялары бойынша 4-6 сөз (сурет) алынады. ІІ. Іс-әрекетті білдіретін сөздер
ІІІ. Заттың сапасын, қасиетін білдіретін сөздер
Тексеру нәтижесінде алынған мағлұматтар жанжақты талданып, бағаланады. Сөйлеу тілінің лексикалық жағының қорытындылауында сөздік қоры жағдайы жалпылама сөздерді қолдануы, антоним, синоним сөздердің мағынасын түсінуі, белгілері бойынша топтастыруы және тапсырмаларды орындау барысындағы кездескен қиыншылықтар көрсетіледі. Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысын тексеру Сөйлеу тіл қызметінің патологиясының маңызды бөлігін көрсететін сөздердің грамматикалық құрылысының күрделі жүйесін бала қалай пайдаланатынын анықтау, тексеру барысының ең басты мәселелерінің бірі болу керек. Баламен әңгімелесіп отырған кезде оның сөйлеу тілінде аграмматизмнің бар-жоқтығын анықтау әр уақытта сәтті бола бермейді. Кейбір жағдайларда арнайы зерттеуге тура келеді. Бұндай жағдайда сөйлем немесе арнайы іріктеліп алынған оқиға желісін баяндайтын немесе мағыналы бейнелі суреттер бойынша қысқа әңгіме құрыстыру тәсілін қолданады. Баланың сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысын тексеру тәсілдерін қолданғанда логопед назарын мынаған аудару керек. Суреттегі көріністерді окиға желісімен жүйелеп мазмұнын әңгімелеп бере ме, немесе бейнеленген заттардың қимыл-әрекетін және олардың сапасын түстеп-түгелдеп баяндамай-ақ тұрған күйінше аттарын атай ала ма, бала қандай сөйлемнің түрлерін пайдаланады және бұл сөйлемдерге қандай сөз таптарын қолданады, оның грамматикалық құрылысы қандай, жалғаулықтарды дұрыс пайдалана ма. Бұл тәсілдерден басқа әр түрлі сөйлемдердің грамматикалық құрылысының дұрыс қалыптасуын анықтайтын тапсырмалардың өзгеше түрлері де бар. Бұған тұракты бір сөздер бойынша сөйлем құрастыру жатады. Балаға, мысалы, кітап жатыр, үстел деген үш немесе одан да көбірек жеке сөздерді айтады да, жандарынан керекті сөздерді қосып сөйлем құрастыруды ұсынады. Бұл тапсырманың күрделірек түрі – берілген сөздер бойынша әңгіме құрастыру. Мысалға мынадай сөздерден әңгіме құрастыруға болады: балалар, тоғай, қозықұйрық, жаңбыр, жүргенде, жүгірді, су. Ретсіз тізбектеліп орналасқан жеке сөздерден сөйлем құрау. Балаға сөйлем құрайтын сөздерді ұсынады: мысалы, қозылар жайылып, таудың, мен, бірге, бұзаулар, жұр, лақтар, беткейінде /Таудың беткейінде қозылар мен лақтар және бұзаулар бірге жайылып жүр/ Бұл тәсілдің ережесі – берілген сөздерді ретімен орналастырып сөйлем құрау, содан кейін құрастырылған сөйлемді айтып беру. Сөздерді жеке-жеке анықтама қағазга жазып беруге болады. Бала сөздер жазылған анықтамаларды пайдаланып, рет-ретімен тізіп орналастырады, құрастырған сөйлемді оқып береді. Сөйлем құрастыратын барлық сөздерді бір анықтама қағазга жазып беру немесе ауызекі айту балаға қиындау тиеді. Әр түрлі синтаксистік қатынас арқылы көрсетілетін сөздің морфологиялық элементтерін баланың қалай меңгергенін анықтауға жәрдемін тигізетін тәсілдерге тоқталамыз. Алдымен бала ауызекі сөйлеу тілінде жалғаулықтарды қалай пайдаланатынын тексеру керек. Баланың жалғаулықтарды дұрыс пайдалана алатындығын тексеру үшін осыған лайық бірқатар тапсырмаларды қолдануға болады. Бала орындалатын қимыл-әрекеттері бойынша немесе бейнелі сурет бойынша сөйлем құрастыруды немесе берілген мазмұндаманың түсіп қалған жалғаулықтарын орындарына қоюды өз бетінше орындайды. Мектеп жасына дейінгі балаға: "Үйде кімдер бар?" - Апам мен көкем және ағам бар. Сен таңертең қандай тамақ ішесің? — Мен таңертең май жағып нан жеймін және шекер салып шәй ішемін. Бұдан гөрі ересектеу балаларға: бірақ, өйткені, әрі, сондықтан, сонда да деген сияқты күрделірек жалғулықтарды беріп, оларды сөйлеу тілінде қалай пайдаланатынын тексереді. Осыған орай арнайы іріктеліп алынған бейнелі суреттер бойынша сөйлем құрастыруды ұсынады. Сөйлем құрастыру үшін арнайы іріктеліп алынған бейнелі суреттер беруге болады. Жалғаулықтары түсіп қалған сөйлемдерді байланыстыру тәсілдерін де қолдануға болады. Мысалы: жиналыс бітті... халық тараған жоқ. Су өте суық болды, ... біз тоңып қалдық. Шәй іштік, ... шөлдеп қалыппыз. Керекті жалғаулық мүлде жок, болып қалуы мүмкін немесе бала оны басқа жалғаулықтардың арасынан іздеп тауып алуға тура келеді. Мысалы: жұмыстан кешігіп қалдым ... автобус болмай қалды. /Сондыктан, сол себепті, болмаса, себебі, немесе/. Тексеруші баланың жалғаулықтарды және оларды сөз тіркестерімен бірге қалай қолданатындығына назар аударады. Бұдан кейін зат есімді әр түрлі септеулерде қолданылуын тексеру керек. Балаға бейнелі суретті көрсетіп отырып сұрақтар қояды. Мысалы: Сен кітапты кімге бермексің? /Сараға/. Сіз қайда тұрасыз? /Ауылда/. Сендер қайдан келдіңдер? /Таудан/. Сен киноға кіммен бардың? /Апаммен/. Мынау кімнің үйі? /Менің үйім/. Сонымен бірге сан есімдерге байланысты септеулердің де қолданылуын тексереді. Балаға сан есімдерге іріктеліп алынған бейнелі суреттер бойынша сөйлем құрастыруды ұсынады. Мысалы: Оқушы дүкеннен жеті дәптер сатып алды. Мен сағат тоғызда жатамын. Сабақ сегізден өткенде басталады. Зат есімнің жекеше түрінен көпшесінің, көпше түрінен жекешесінің жасалу жолдарын қалай қолданатынын тексереді. Мысалға: ешкі, бала, көздер, торғай, ит, қаз, және т.б. сөздерді алуға болады. Балаға әр сөздің көпше түрін айтуды ұсынады. "Мен саған бір заттың атын атаймын, ал сен оны көп заттар қылып ата. Мен кой деймін, ал сен қойлар де, мен - қаз, сен - қаздар" т.б. Кішірейткіш жұрнақтардың жалғануы арқылы пайда болатын сөздерді баланың сөйлеу тілінде қалай қолданатындығын тексереді. Мысалы: "Талшық, шалшық, көлшік, таяқша, кітапша" және т.б. Кішірейтіліп айтылатын бұндай сөздердің түрлері баланың сөйлеу тілінде әлі қолданыла қоймауы мүмкн, сондықтан бұрын естіп немесе айтьш дағдыланбаған жаңа сөздерді сөйлеу тіліне еңгізіп қолданылуын қалыптастыру үшін логопед баламен таныстыру және жаттықтыру жұмыстарын жүргізеді. Сонымен бірге айтылуына да аса назар аударып, жаттығуын бақылап отырады. Мысалы, логопед балаға кішкентай әрі жұқа кітапшаны көрсетіп: "Мынау кітапша" деп атын өзі айтады. Сосын көлемі үлкен әрі қалың кітапты көрсетіп "Мынау кітап" деп оның да атын айтады. Бала қайталайды. Таныстыру барысы аяқталғаннан кейін, логопед кітапты және кітапшаны баланың алдына қатар қойып, аттарын жеке-жеке қайта сұрайды. Сосын екеуінің айырмашылығын сұрайды. Сонымен қатар жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауының элементтері бар балалар үшін едәуір қиындық туғызатын жіктік жалғауының көпше түрінің жасалуына назар аударады. Баланың сөйлеу тілін тексеру үшін атау септігіндегі сөздерді пайдаланады. Мысалы: дәптер, кітап, қасық, ыдыс, алма, мал, терезе және т.б. Қойылатын сұрақтардың түрлері: Кімнің дәптерлері? - Менің дәптерлерім. Олардың дәптерлері. Сендердің дәптерлерің. Жұрнақтардың жалғануы арқылы жаңа сөздер құрау қабілетін мынандай сөздерді балаға ұсына отырып тексереді: Оқу-оқушы, етік- ..., жұмыс -..., қой - ..., мал - ..., сурет - ..., кен - ..., құрылыс-... . Баланың зат есімді сөзден сын есімді сөзді қалай жасай алатынын тексереді. Ол үшін жекелеген зат есімді сөздерді мысалға келтіреді; қала, тау, үй, еңбек, үлгі, жалын. Жұмысты жақсы істейтін адамды қалай атайтынын сұрақ қойып білуге болады. Мысалы: "Қандай адам?" — Еңбекқор адам. Сөйлеу тілі дұрыс дамыған балалар жоғарыда келтірілген тәсілдерді жеңіл меңгеретіндігі белгілі, ал жалпы сөйлеу тілі толық дамымаған балалардың сөз таптарының септелуін толық меңгере алмауының немесе оларды шатастыруының және сөздердің сөйлемдегі байланысын білмеуінің себебінен сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысында қателердің болуы мүмкін. Грамматикалық дамуының деңгейіне байланысты кейбір балалар бұндай қатерлерді жиі жібереді, ал кейбіреулері тек күрделі жағдайда ғана қиналады. Байланыстырып сөйлеуін тексеру Байланыстырып сөйлеуін тексеру үшін төменгідегідей әдістерді қолдануға болады: сурет бойынша әңгіме құрастыру. сериялы сурет бойынша әңгіме құрастыру. Нұсқау. Суретке қарап, оларды ретімен қойып әңгіме құрастыр. 3. Мәтінді тыңдап мазмұнын айту. Нұсқау. Мен қазір әңгіме оқып беремін, сен мұқият тыңдап, есіңе сақтап мазмұнын айтып беруің керек. Мәтін екі реттен көп оқылмайды. Арнайы әдебиеттерде байланыстырып сөйлеудің бірнеше критерийлері қарастырылады. Олар: байланыстылығы, кезектілігі, логикалық-мазмұндық жағы, яғни оның тақырыпқа сәйкестілігі, толықтылығы. Кейінгі әдебиеттерде (Р.И. Лалаева, Т.А. Фотекова) байланыстырып сөйлеудің қалпы төменгідегідей критерийлер бойынша бағаланады: мазмұндық тұтастығы – мазмұнның негізгі бөліктері дұрыс кезектілікпен, тақырыпқа сай берілген, себеп-салдары толық ашылады; әңгіменің лексикалық-грамматикалық өңделуі, дұрыс қолдануы, сөздерді мағынасы, ұқсастығы бойынша шатастыру, алмастырудың байқалмауы, аграмматизмнің болмауы; тапсырманы өзбетімен орындауы - әңгімені өзбетімен бірден құрастыруы. Көмек көрсетілуі, көмектің түрі. Осы аталған критерийлер бойынша баланың байланыстырып сөйлеуінің даму денгейі қортындыланады. Сөйлеу тілін түсінуін тексеру Тексеру барысында сөйлеу тілін түсінуді де анықтайды. Сөздік қорын тексерген кезде бала заттың атын атай алмаса немесе дұрыс атамаса, онда оның сөйлеу тілінің енжарлығын тексеру керектігі, бұрын да айтылған болатын. Сонымен қатар сөйлеу тіліндегі айтылған сөздің мағынасын бала қалай түсінетіндігін ескеру керектігі көрсетілген болатын. Сөйлеу тілін түсінуін тексерудің ең қарапайым тәсілі — баланың ауызекі бұйрықты орындауы. Мысалы: "Кітапты ал. Есікті жап. Қағаз, қаламыңды ал". Балаға бір сөйлемнің ішіндегі екі-үш қимыл әрекетті бірден орындауды ұсынатын тәсіл қиынға соғады. Мысалы, балаға: "Дәптерді үстелдің үстіне қой, есікті жап, орындықты алып бер" деген сөйлемді айтады. Нұскауды дұрыс орындау үшін бала сөйлемнің ішіндегі сөздердің құрамын және олардың синтаксистік байланысын түсінуі тиіс. Әр түрлі сөйлемдерді түсінуін тексеру кезінде негізгі назарды баланың жеке сөздерді қалай түсінетідігіне ғана аударып қоймайды, сонымен бірге ол сөздердің сөйлем ішіндегі байланысын қалай түсінетіндігіне де аударады. Сөйлеу тіліндегі кейбір грамматикалық тұлғаларды түсінуін анықтау үшін қолданылатын арнайы тәсілдердің түрлері бар. Зат есімнің жекеше және көпше түріндегі тұлғаларын түсінуін тексеру. Тексеру үшін біреуінде қалам, екіншіснде қаламдар бейнеленген екі суретті балаға көрсетеді де: "Мына суреттердің қайсысында қаламдар бейнеленгенін көрсет" деп нұсқау береді. Етістіктің және сын есімнің жекеше және көпше түріндегі тұлғаларын түсінуін тексеру. Тексеру үшін екі бейнелі суретті пайдаланады. Суреттің біреуінде сәкіде отырған бала, екіншісінде сәкіде отырған балалар бейнеленген. Суреттің біреуінде ағаштың бұтағында отырган балапаннын кішкентайлары. Балаға: "Ықыласпен тыңда. Мен қазір бір бейнелі суретті айтамын, ал сен қайсысын айтқанымды көрсетесің: "Сәкіде отырғандар .... Ағаштың бұтағында отырған ...." деп айтады. Егер бала аталған суреттерді түсінсе, онда суретті дұрыс көрсетеді. Балалардың жалғаулықтарды қалай түсінетіндігін аныктау үшін бірнеше мысалдар келтіріп тексереді. "Кітапты үстелдің үстіне қой да, дәптерді астына қой " немесе "Бүгін ауа-райы қандай екен?" - "Қар жауып тұр, әрі күн суық". Септік жалғауларды қалай түсінетіндігін тексеру үшін, ең қарапайым тәсілдің түрін қолданады. Мысалы, баланың алдына қаламды, дәптерді, сызғышты қояды да, дәптерді және сызғышты көрсетуін өтінеді. Сосын: "Қаламмен сызғышты көрсет. Сызғышпен қаламды көрсет. Дәптерді сызғышпен, қаламды дәптермен, қаламмен дәптерді көрсет" деген нұскауларды орындатқызады. Сөйлеу тілін түсіну деңгейін анықтау үшін басқа тәсілдерді де қолданады. Мысалы, балаға логопед екі сөйлемді ауызекі айтады да, соның қайсысы дұрысын қайталауды өтінеді. «Көктемнен бұрын жаз келеді. Жаздан бұрын көктем келеді». Логопед екі сөйлемді айтады да баладан «Екі сөйлем бірдей ме?» - деп сұрайды: «Бала иттің артынан жугіреді. Ит баланың артынан жүгіреді». Немесе, «Бала иттің артынан жүгіреді» деген сөйлемді анығырақ түсіну үшін: "алдында не жүгіріп бара жатыр?" деген сурақты қояды. Сөйлемнің мынандай түрін де қолданады: "Мен үйге берілген сабақты орындағаннан кейін, мектепке кеттім." Баланың түсінігін байқау үшін "Бала, бұған дейін не істеді?" деген сұрақ қояды. Жоғарыда келтірілген сөйлемдер тіркестерінің тікелей әсер етуі бойынша түсіну мүмкін емес, себебі олар заттардың, қимыл-әрекеттердің, сапаларының бейнесін жеке оқшаулап көрсетпейді, керісінше олардың ара-қатынасы не тікелей өзгерген сөздермен, не көмекші сөздердің жәрдемімен немесе сөйлемдегі сөздердің ретімен көрсетілген. Оқуы мен жазуын тексеру Оқу мен жазу сөйлеу тілі қызметінің ерекше түрі. Сөйлеу тілінің толық дамымауы мен оқу және жазуының бұзылуының арасында тығыз байланыс бар. Сондықтан, егер баланы тексеру барысында жалпы ауызекі сөйлеу тілінің толық дамымауы немесе дыбыстарды айтыуының дамуында ауытқуы анықталған жағдайда бұндай балалардың оқуы мен жазуды қалай меңгеретінін міндетті түрде тексеру керек. Сонымен, оқуы мен жазуы бұзылған баланың ауызекі сөйлеу тіліндегі кемістігінің әр уақытта байқала бермейтіндігін есте сақтау керек. Мектепке баратын уакытына қарай баланың сөйлеу тілінің фонетикалык кемістігі түзетілуі мүмкін, ал фонематикалық ауытқуы сақталып қала беретіндігін ескеру кажет. Жазбаша тілінің даму шарттарының бірі оның құрамындағы дыбыстарды саналы түрде талдау болып табылады, өйткені онсыз жазу дағдылары қалыптасуы мүмкін емес. Сондықтан, егер бала жазуында қатені жіберетін болса немесе мүлдем жаза алмаса, онда оның сөздің дыбыстык құрамын ауызекі талдап шығуға әзірлігін білу керек. Жазуын тексеру Баланың жазуын тексерудің үлкен маңызы бар, себебі ол жазуды меңгеру дағдысының денгейін ғана емес, сонымен бірге ақаулыктарының түрлерін де анықтауға мүмкіндік береді. Жазу дағдысын жат жазу арқылы тексереді. Қателердің себебін және ерекшелігін анықтау үшін дағдылануға байланысты сөздерден немесе қыска сөйлемдерден жат жазу жазғызады. Жат жазу үшін сұрыптап алынатын сөздер немесе сөйлемдер мүмкіндігінше оқу бағдарламасынын талабынан шықпауы керек, сонымен бірге олардың құрамында айтылуында жиі бұзылатын дыбыстары бар сөздер неғұрлым көбірек болғаны дұрыс. Осыған орай логопед төменгі сыныптың оқушыларына лайықтап жат жазу үшін сөздерді сұрыптап алады. Сонымен бірге көшірме жазуын да тексереді. Жат жазуындағы жіберілген қателері мен көшірме жазуындағы жіберілген қателерді салыстырып, теңестіреді. Жазуды енді үйрене бастаған балаларға жат жазуды әріптерді жазғызудан бастайды. Балаға өзінің сөйлеу тілінің айтылуындағы жиі бұзылатын дыбыстарды жазғызады. Бала буындарды немесе қыска сөздерді айтумен қалай жазатынын тексереді. Қарапайым ашық буындарды /ма, па, та, са, за, ша, ра, да/, жабық буында /ат, ан, ар/, бірнеше дауыссыз дыбыстар қатар тұрған буындар /скр, трн, прл/, жеке сөздер /от, тон, жол, ат, шаш, қыс, жаз/, айтып жазғызады. Жазғызудың орнына кеспе әліппеден қиылып алынған әріптерді теріп сөз құрайды. Жат жазумен қатар баланың айтуымен жазуында байкалмайтын кейбір қателерін жеке сөйлемді құрастыруының бұзылуын, сөздік қорының жеткіліксіздігін анықтауға мүмкіндік беретін өздігінен жазуын тексеру керек. Тексерудің мұндай жолы сондай-ақ баланың тұтас алғанда сөйлеу тіліндегі жазуын қай шамада меңгеретінін түсінуге мүмкіндік береді. Өздігінен жазуын тексеру үшін күрделі әр түрлі бейнедегі суреттерді ұсынады. Жазуды әлі жеткілікті меңгермеген балаларға жеңіл бейнеленген суреттер бойынша сөйлемдер құрастырып, оқиға желісін баяндап немесе одан да гөрі жеңілдеу суреттегі бейнеленген заттардың аттарын немесе қимыл - әрекеттерін жазуды ұсынады. Пайдалануға болатын заттар бейнеленген суреттердің тізім жобасы: қайшы, мысық, шелек, қасық, сүт, пышақ, көйлек, шана, сиыр, тон, тамақ, т.б. Қимыл-әрекеттерді көрсететін суреттер: қыз тісін жуып тұр. Бала шанамен сырғанап жүр. Әже шұлық тоқып отыр. Жазуға дағдыланып жаттыққан балаларға оқиға желісі белгілі жүйемен өрбитін жалғаспалы бейнелі суреттер бойынша шағын әңгіме жазуды ұсынады. Жазуын тексерген кезде барлық назарды жазу барысының ерекшелігіне (бала сөзді фонетикалық тұрғысынан бірден дұрыс жаза ма немесе керекті дыбысты іздеп, ол сөзді бірнеше рет қайталап айта ма) және бұндағы кездесетін қателеріне бағыттау керек. Сонымен қатар ызың және ысқырық, ұяң және қатаң, р және л, жіңішке және жуан дыбыстарды ажыратуына, шатастыру, алмастырудың түрлеріне көңіл бөлу керек. Бұдан басқа баланың дыбысты түсіріп қалдыру, орнын ауыстыру, артық дыбысты қосу, әр түрлі сөздерді қосып жазу, бір сөзді бөлшектеп жазу сияқты қателерді жіберетін, жібермейтіндігі де ескеріледі. Бұл қателер сөздің дыбыстық талдануының жетктіліксіздігін, сөздегі дыбыстарды анықтап және бөлуді, олардың жүйелігін айқындауды толық білмейтіндігін көрсетеді. Жазудағы болатын қателердің себебі фонематиканың толық дамымауы мен жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауының, біреуінің тікелей ықпалынан екенін көрсетеді. Оларды ажыратуды және анықтауды білу қажет. Ауызекі сөйлеу тілінің, сондай ақ өздігінен жазуының қорытындысы бұларды тиянақты бағалауға мүмкіндік береді. Баланың сөйлеу тілінің жазылуын тексеру кезінде қандай түрде болмасын табылған қателерінің шығу себебін анықтау керек. Сөйлеу тілінің ақаулығына байланысты жазуында кемістіктері бар балаларды, басқа себептердің салдарынан қате жіберетін балалардан, яғни сөйлеу тілінің жазылуындағы кемістіктеріне өнегесіз тәрбиенің және шет тілдерінің ықпалының әсер етуі себеп болған, ауызекі сөйлеу тілінің ақаулығы жоқ, дыбыстарды алмастыруда ерекше қателерді жібермейтін, бірақ басқа қателерді көп жіберетін балалардан айыра білу қажет. Бұндай жағдайда жазуының артта қалуын сөйлеу тілі бұзылуының себебінен деп қарауға болмайды. Оқуын тексеру Оқуының жағдайын тексеру үшін арнайы іріктеліп алынған сөйлемдерді пайдаланады, егер бала нашар оқитын болса, онда әріптерді оқып талдаудан бастайды. Осы мақсатпен ысқырық және ызың, ұяң және катаң әріптерді атауды ұсынады, ал егер сөйлеу тілінің ақаулығына байланысты айта алмаса, онда ол әріптерді сөздің құрамынан немесе қолмен жазылған және таңбалы нұсқасын көрсетеді. Бала берілген әріптерді бірден танитын, танымайтынын анықтаудың манызы бар. Бұдан кейін буындарды оқуды тексереді. Құрамында қатар тұрған дауыссыз және дұрыс айтылатын да, дұрыс айтылмайтын да дыбыстары бар буындарды алдымен тура, сосын керісінше буындарды оқытады. Бұдан кейін сөздерді оқуға көшеді. Оқуды тексеру үшін алдымен жәй сөйлемдерді, сосын дыбыстық және морфологиялық құрамы бойынша күрделілеу сөздерді іріктеп алады. Оқытуға пайдалануға жарайтын сөздер: Марат, Рахат, Жанат, көрпе, тері, сағат, шана, тақия, қалпақ, қарлығаш, перде, дана, сабын, шапан. Бала оқыған сөздерін түсінетін, түсінбейтіндігін міндетті түрде тексеру керек. Бұны анықтау үшін оқыған сөзіне бір мағыналы сөздерді іріктеп алып, оны сөйлемнің құрамына еңгізуді, сосын соған лайықты суретті іздеуді ұсыну арқылы жасайды. Түсінігін тексеру үшін бейнелі суреттердің және дыбыстың құрамы бойынша ұқсас сөздердің арнайы жиынтығын ұсынуға болады. Әрбір зат және әрбір сөз жеке-жеке анықтамаларда (карточкада) бөлек көрсетілген. Балаға анықтамада таңбаланған кез келген бір сөзді оқытады да, сол сөзбен аталатын затты басқа заттар бейнеленген суреттердің арасынан тауып алуды ұсынады. Мысалға берілетін сөздер мен соларға лайықты бейнелі суреттер: мысық, тышқан, қоян, түлкі, шалғы, бала, сағат, қасық, кітап, күрек. Одан кейін баланың білім деңгейіне сәйкес, мазмұны және көлемі оның түсінігіне оңай, әрі қолайлы, бірақ сыныпта қолданылмайтын жүйелі сөздерді және арнайы іріктеліп алынған қысқа мәтіндерді оқуын тексереді. Бала оқығанын қалай түсінгені сұраққа жауап немесе мазмұнын айтқызу арқылы міндетті түрде тексереді. Бұл әсіресе ауызекі сөйлеу тілін тексергенде сөздік қорының кедей екенін және сөйлем құрауының бұзылғанын анықтаған кезде маңызды. Оқуын тексерген кезде баланың буынға бөліп немесе бүтін сөзді және жеке әріптерді іріктеп, олардан буын және сөз құрап оқитын ерекшеліктерін көрсету қажет. Оқу барысында бала аталған жеке әріптерді алмастыра ма, оның бұл алмастыруы сөйлеу тілінің бұзылуына сәйкес келе ме, басқа қателерінің ерекшеліктері қандай, оқуының шапшандығы және түсіну дәрежесі қандай деген сияқты қателерінің ерекшеліктеріне көңіл бөледі. Оқуын тексеру барысында байқалғанның бәрі жазып алынады. Олар оқуының кемістіктерінің шығуына, сөйлеу тілінің фонематикалық бұзылуы мен жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауының қайсысының себепші болатынын және оны жоюда ең тиімді тәсілді табуды, оқуындағы қиыншылықтан құтылудың әдісін аныктауға жәрдем береді. Дислексияны ерте анықтау (А.Н. Корнев бойынша) Бұл әдістеме 6-8 жастағы балаларды дислексиядан сақтандыру мақсатымен жалпылама тексеру барысында қолданылады. Арнайы құралдарды қажет етпейді. Тексеру уақыты 5-8 минут. 1 тапсырма. Ретімен айту. Нұсқау: жыл мезгілін (апта, күндерін) ретімен айтып бер. 2 тапсырма. «Ырғақтар» Нұсқау: Қазір мен тарсылдатамын, содан кейін сен дәл солай қайтала (қарындашпен немесе таяқшамен үстелді әр түрлі ырғақпен соғады). Қарапайым ырғақтар – ІІ І ІІ ІІ І ІІ І ІІІ Күрделі ырғақтар – ІІІ І І І ІІ ІІІ ІІІ 3 тапсырма. «Жұдырық - қолдың қыры - алақан» Нұсқау: менің істегеніме қарап қайтала. Үш қимыл (жұдырық-қолдың қыры- алақан) үш рет қайталанады. Бала үш рет қайталау керек. 4 тапсырма. «Сандарды қайталау» Нұсқау: Қазір мен бірнеше сандарды айтамын, ал сен сол ретімен қайтала. Тексеруші біркелкі дауыспен, интонацияны бұзбай үш сан айтады. Егер бала дұрыс айтса, онда 4 сан, сосын 5 сан айтқызылады. Нұсқау: мен сандарды айтам, сен соңғы саннан бастап кері қайтала. Мысал келтіріп түсіндіру қажет. Мысалы, мен 1-2 деймін, сен 2-1 деп қайталауың керек. Алдымен 2, сосын 3, т.б. сандар беріледі. Сан реттері. Тура санау: 3-8-6, 6-1-2 3-4-1-7 6-1-5-8-6 8-4-2-3-9 5-2-1-8-6 Кері санау 2-5, 6-3 5-7-4, 2-5-9 7-2-9-6, 8-4-9-3 5 тапсырма. «Оң-солды бағдарлау» а) қарапайым бағдарлау: Нұсқау: Сол қолыңды көтер (міндетті түрде сол қолдан бастайды). Оң көзіңді көрсет, сол аяғыңды. Егер бұл тапсырманы дұрыс орындаса, онда келесі тапсырмаға көшуге болады, орындамаса-тоқтатылады. ә) Хэдтің сөйлеу сынағы. Нұсқау: сол қолыңмен оң құлағыңды ұста, оң қолыңмен оң құлағыңды, оң қолыңмен сол құлағыңды, оң қолыңмен сол көзіңді көрсет. 6 тапсырма. Сериялы сурет бойынша әңгіме құрау. Нұсқау: суретте не бейнеленгенін айтып бер (егер айта алмаса немесе тек кейбір кейіпкерлер, заттарды ғана атаған жағдайда суреттің мазмұны бойынша сұрақ қояды). Зерттеу нәтижесінде алынған деректерді талдау барысында дислексияға бейімдігі анықталады. Сөйлеу тілінің шапшандығы және жатықтығын тексеру Сөйлеу тілінің шапшандығы мен жаттықтығын тексерген кезде оның тұтықпаға байланысты ерекшелігі байқалады. Логопед тұтықпаның сөздің бірінші дыбысын немесе буынын бірнеше рет қайталайтын серіппелі дірілдеу /клоникалық/ дейтін немесе сөйлеп тұрып сөздің ортасында, көбінесе сөйлердің алдында кібіртіктеп кенет тоқтап қалатын құрысу /тоникалық/ дейтін түрлерін анықтап, ерекшеліктеріне назар аударады. Тұтықпаның кейде дірілдеуі басым, кейде құрысуы басым болып келетін дірілдеп-құрысу, құрысып-дірілдеу сияқты араласқан түрлері болуы мүмкін. Одан басқа, сөйлеу тілінің кібіртектенуінің жиілігін және шапшандығын, бірқалыптылығын, жылдамдығын, баяулығын анықтайды. Тұтықпа біркелкі больш көрінбейді, ол өздігінен сөйлеу тіліндегі дағдысынан өте тез көрінеді. Тұтықпаны тексеруді нақ осыдан бастайды. Логопед әр түрлі сұрактарымен баланы белсенді сөйлеуге тартады. Осыдан кейін баланың өздгінен сөйлеу тілінің ерекшелігі туралы логопедтің жалпы түсінігі қалыптасып болған соң, енді сұракка жауап және окығанын айтып беру арқылы оқуындағы тұтығуды анықтау керек. Өлеңді жатқа айтқызуға да болады. Бұл, осы, былай айтканда, деген сияқты және тағы басқа сөйлеу тілін бүлдіретін керексіз сөздерді қайталауымен қосылып, басының, қолының, аяғының да ретсіз ілесе қимылдауларына назар аударады. Сөйлеу тілін тексеру барысында белгілі болған ауытқулар тіркеледі және айтылуындағы кемістіктерді, жазылуындағы қателерді, сөйлеу тілінің оқуын немесе сөйлем құрамының бұзылуының үлгісін сипаттайтын мысалдар келтіріледі. Анықталған ауытқулар талданады, салыстырылады және қорытынды түрінде жазып тіркеледі. Қорытынды - бұл баланың тілінің дамуындағы анықталған барлық ауытқулардың құрамы, демек қажетті педагогикалық шараларды белгілеуді болжамдауға мүмкіндік беретін тексерудің мәліметтерінің қыскаша талдануы. Бұдан былай қарай логопедиялық анықтамаға әр оқушының істеген жұмысының нәтижесі жүйелі түрде іріктеліп отырылады. Күні бұрын белгіленген жеке дамыту-түзету жұмыс бағдарламасы дәлелденіп және толықтырылып отырылады, ал кейде оқу барысында анықталған, сөйлеу тілінің ерекшеліктеріне байланысты сөйлеу қорытындысы өзгереді. Кейбір жағдайларда алғашқы тексеруден алынған мәліметтер мүлдем жеткіліксіз болып шығуы мүмкін. Баланы тексеру барысында мәліметтер, оның түзету жұмысы кезіндегі анықталған деректермен толықтырылады. Сонымен, тексерулердің мақсаттары мен міндеттері баланың сөйлеу тілінің бұзылуын айқындау, оның сөйлеу тілінің толық дамымауының дәрежесі мен деңгейін анықтау, қайсысы бірінші реттік, қайсысы екінші реттік болатынын айыру, сөйлеу тілі бұзылуларының араларындағы өзара байланыстылығы мен біріне-бірі себепші болуы және тексерудің анықталған нәтижесіне байланысты жоспарлау, ақаулыққа ықпал жасайтын ең тиімді және үнемді жолды таңдау болып табылады. Бұндай тексеру үлкен ұқыптылықты және уақытты талап етеді. Баланы тексеру барысында сөйлеу тілінің дамуындағы анықталған барлық ауытқуларды жазып тіркейтін сөйлеу тілі анықтамасы жасалынады. Сөйлеу тілі анықтамасы балалардың жас ерекшеліктері мен сөйлеу тілінің даму деңгейін ескере отырып толтырылады. жүктеу/скачать 11,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||