I теоретические основы логопедии
жүктеу/скачать 11,49 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Алалиясы бар балаларды тексеру ерекшеліктері
- Моторлы алалиядағы коррекциялық ықпал ету жүйесі
| Моторлы алалияның сөзсіз симптоматикасы.
Алалиясы бар балаларда сөйлеу әрекетінің қалыптаспауымен қатар моторлы және психикалық функциялардың жетілмеуі байқалады. Моторлы алалияда ауырлығы әртүрлі: ми дисфункциясының көмескі түрімен орталық жүйке жүйесі бұзылуының бірең- саран белгілерінен неврологиялық бұзылыстардың күрделісіне (парездер) дейінгі, әсіресе пирамидалық және экстрапирамидалық жүйелердің бұзылуы сияқты неврологиялық симптоматика байқалады. Оральды апраксия, Н. Н. Трауготт бойынша, алалиясы бар балалардың 10%-да кездеседі. Оларда физикалық жетіспеушілік, соматикалық әлсіздік байқалады. Балаларда жалпы моторлық икемсіздік, ебедейсіздік, қимылдардың дискоординациясы, қозғалыстардың баяулығы мен тежелуі байқалады. Моторлы белсенділігінің төмендеуі, ырғағының жеткіліксіздігі, динамикалық және статикалық тепе тендігінің бұзылуы (бір аяғында тұру, секіру, аяқ ұшымен немесе өкшесімен жүру, допты лақтырып қағып алу, бөренемен жүру сияқты қимылдарды жасай алмау) байқалады. Әсіресе қолдың ұсақ моторикасы баяу. Моторлы алалиясы бар балаларда солақайлық пен амбидекстрия көп кездесетіні туралы ақпараттар бар. Бір балалар қозғыш, импульсивті, әрекеттері ретсіз, гипербелсенді, басқалары керісінше, әлсіз,тежелгіш, инертті. Балаларда жоғарғы психикалық функциялардың көбінің (есте сақтауы, зейіні, ойлауы т.б.) әсіресе еріктілік пен саналылық деңгейіндегі дамымауы байқалады. Алалияда есте сақтауының ерекшеліктері байқалады: оның көлемінің азаюы,пайда болған іздердің тез сөнуі, сөз тітіргендіргіштерін ұстап тұрудың шектеулігі т.б. Әсіресе вербальды есте сақтауы зақымдалған — еркін, жанама есте сақтауы; сөз,фраза, тұтас мәтіндерді есте сақтауы. Вербальды есте сақтауы қимыл, образды, эмоциональдымен салыстырғанда адамға тән есте сақтау болып табылады. Көрнекілікпен бекіткенде балалар материалды тез, жеңіл қабылдап, сөзді ажаратып есте сақтауы дамыған болып келеді. Балалар сөздерді ұмытып, сөздерді іріктеуде қиналады, сөздің құрылымын қайталағанда қиналуы салдарынан баланың ойын ерікті түрде айту мүмкіндіктері шектеліп қалады. Сюжеттің бағытын, жағдайлардың кезектілігін есіне түсіру процесінде белсенді бағыттылығының төмендеуі, бақылау белсенділігінің жеткіліксіздігі байқалады. Балалар суретті жай шолып шығып, нағыз маңыздысын байқамайды. Кейбір жағдайларда балаларда тұлғаның патологиялық қасиеттері, мінезінің невротикалық белгілері дамиды. Сөйлеу тілі кемістігіне деген реакция ретінде балалар тұйық, негативизмді, өз-өзіне сенімсіз, қобалжулы, аса ашуланшақ, ренжігіш, жылауық болып келеді. Кейде балалар сөйлеу тілін тек эмоциональды жағынан бай жағдайда ғана қолданады. Қателесіп күлкі боламын деген ойда олар сөйлеу қиындықтарын айналып өтіп, сөз арқылы қатынас жасаудан бас тартып, ым-ишараны қуана қолданады. Гнозиспен праксистің, сөзге байланысты кеңістік пен уақыт синтезінің қалыптасуындағы қиындықтар; қабылдауы, зейіні,өнімді әрекеттің тұрақсыздығы мен шектеулігі байқалады. Алалиясы бар балалардың заттық-практикалық әрекеттерінің дамуындағы ерекшеліктер мазмұны, әрекет тәсілдерінің деңгейі, орындау деңгейі бойынша әртүрлі. И. Т. Власенко, В. В. Юртайкин (1981), мұндай балалардың мектеп бағдарламасын меңгерудегі үлгермеушіліктерін атай отырып, оларда жалпылау қалыптаспаған, сөйлеу тілінің жоспарлаушы және реттеуші функциясының қалыптаспауы туралы айтады. Алалиясы бар балалардың интеллектісі туралы мәселені зерттеушілер әртүрлі қарастырады. М. В. Богданов-Березовский (1909), Р. А. Белова-Давид (1972) және басқаларының ойынша, мұндай балалардың ойлауы біріншілік ретте бұзылған. Осының арқасында баланың сөйлеу тілі дамымаған болады. М. В. Богданов-Березовскийдің ойынша, балалар афазиясы (алалия) бас миының жеке бөліктерінің бұзылысымен ғана байланысты емес (оның салдарынан барлық сөйлеу функциясы бұзылады), ол міндетті түрде интеллектісінің жалпы аясында да өз белгісін табады. Н. Н. Трауготт (1940, 1965), Р. Е. Левина (1951), М. Е. Хватцев, С. С. Ляпидевский, Н. А. Никашина және басқалары: «балалардың интеллектісі (зияты) сөйлеу тілінің жағдайына байланысты екінші реттілік өзгерген, алайда интеллект пен сөйлеу тілі дамымауының деңгейі арасындағы оңды корреляция орнатылмайды» -дейді. Балаларда таным қызығушылығы бар, заттық-тәжірибелік және еңбек әрекеттері жеткілікті дамыған, алайда ойлау процестерінің баяулығы, түсініктердің қалыптаспауын баяулатады. Алалияда сөйлеп ойлауы өзінше қалыптасады. Оған толыққанды сөздік жалпыламалар қажет. Әрекеттердегі импульсивтілік, ретсіздік, енжарлық, шаршағыштық, заттық-тәжірибелік әрекет ерекшеліктері мынада байқалады: балаларға ұсынылған тапсырма сөз жоспары, сөздік нұсқау бойынша емес, көрнекі түрде берілсе қиналмай орындайды. Балаларда кеңістік-уақыттық қатынастарды қалыптастырғанда қиындықтар байқалады, заттардың ерекшеліктерін қабылдауы мен уақытты және кеңістік ерекшеліктерін сөзбен белгілеуі бұзылған, есте сақтауы, қабылдауы, ойлау операциялары (талдау, жинақтау салыстыру, жалпылау), логикалық абстрактілі ойлауының жеткілікті деңгейі қалыптаспаған, алайда балалар пайымдаудың берілген тәсілін тура сақтайды, жұмыста көмекті қолданады. Зерттеушілер (Н. М. Уманская, Л. Р. Давидович) алалиясы бар балалардың интеллектісінің біріншілік сақтаулы екені және оңда динамикасы, әлеуметтік-еңбекпен бейімделу мүмкіндіктері туралы айтады. Балаларда психофизикалық бостық немесе тежелгіштік, байқампаздығының, мотивациялық және эмоциональды-ерік аясының жеткіліксіздігі байқалады. Балалар көпке дейін тапсырманы орындауға кірісе алмайды, проблемалық жағдайды үстіртін бағалап, сөйлеу тәжірибесінің жоқтығымен таным әрекетінің шектеулігімен байланысты қызығушылықтары тұрақсыз, интеллектуальды енжарлық, білімдерінің терең еместігі, тәртібінің ерекшеліктері және басқа ерекшеліктерімен сипатталады. Сөйлеу тілінің белсенділігінің төмендігі жалпы түсініктерің шектейді. Алайда көп жағдайларда алалиясы бар балалардың жоғарғы жүйке жүйесінің көрінісінде интеллектуальды бұзылыстар екіншілік болып табылады. Алалиясы бар балалардың ойлауы туралы мәселе дифференциалды түрде шешілуі тиіс, себебі сөйлеу тілі дамымауының көп түрі кездеседі, онда интеллектуалды жеткіліксіздіктің әр түрі байқалады: ақыл ой дамуының жеңіл екіншілік тежелуінен ақыл ойының кемістігіне дейін. Алалиясы бар балалармен ақыл ойы кем балалардың дифференциальды диагностикасы өте күрделі, әсіресе бала бір рет қана ерте жаста тексерілсе. Практикалық бақылауларда алалиясы бар балаларда мағлұматтардың, түсініктердің көптігін; ым-ишараны, сөзсіз жағдайларды, нұсқауларды түсінуін, қоршаған ортада бағдарлау дағдысының барын байқауға болады; балалар жағдайдың өзгергенін ескереді, өз сөйлеу тіліне сыншыл, оның дамымағандығын уайымдайды, ақыл ойы кем балаларға қарағанда жұмыста көмекті жақсы қолданады. Н. И. Жинкиннің пікірі бойынша олигофрениямен алалияның арасында ойлаумен сөйлеу тілі арасындағы көпғасырлық проблема жатыр. Ақыл ойының кемістігі ретінде соматикалық ақаулар болған жағдайда да, сөйлеу тілінің тежеліп дамуын қабылдауға болмайды. Алалиядағы синдромның сипаты әртүрлі факторлардың күрделі кешенімен негізделген: сөйлеу тілі дамымауының деңгейі, процестің сипатымен шоғырлануы, баланың жалпы жағдайы, оның жасы, жоғарғы жүйке жүйесінің типі, интеллектісінің жағдайы, медициналы-педагогикалық әсер ету жүйесімен. Барлық жағдайда алалияда қатынас дағдыларының қалыптаспауы, сөйлеу тілі дамуындағы кемшіліктер, сөздік және сөзсіз әрекеттердегі бұзылыстар болады. Әрбір зерттеуші алалияның ауырлығы бойынша әр түрлі деңгейлерін атайды. Р. Е. Левина сөйлеу тілі дамымауының 3 деңгейін бөліп отыр (жалпы қолданбалы сөйлеу тілінің жоқтығы, жалпы қолданбалы сөйлеу тілінің басталуы және барлық сөйлеу жүйесіндегі сөйлеу тілінің дамымау элементтері бар байланыстырып сөйлеу тілі), Н. Н. Трауготт, Л. В. Мелехова алалиясы бар баланың сөйлеу тілінің қалыптасуында 4 кезеңді атайды. О. В. Правдина 4 кезеңмен қоса басқа кезеңдерді атайды. Бұл жөнінде принциптік кері көзқарастар жоқ: бірінші аталған авторлар өте тиянақты түрде баланың мүлдем сөйлемеуінен бастап жеке былдыр сөздеріне дейін және эмоцияларын атап, сөйлеу тілінің қалыптасу кезеңдерін қарастырған. О. В. Правдина балада ең алғаш фразаның пайда болуын атап өткен маңызды деп есептейді. Аталған деңгейлерді баланың жасы мен интеллектісімен сәйкестіруге болмайды: бала ересек болса да, сөйлеу тілі нашар болуы мүмкін. Деңгейлерге бөлу әрдайым нақты бола бермейді, себебі, олардың арасында нақты шекара жоқ, кейде баланы осы деңгейлердің біріне мөлшерлеп жатқызуға болады. Мүлдем сөйлемейтін балалар — өте сирек кездесетін құбылыс, ал сөйлеу тілі дамымауының әртүрлі деңгейіндегі балалар жиі кездеседі. Моторлы алалияда сөйлеу тілі дамуының нақты кезеңділігі жоқ, сөйлеу тілінің кешеуілдеп дамуы, сөйлеу тілінің жеке компоненттерінің қалыптасуындағы біркелкіліктің жоқтығы, қателердің тұрақты қайталануы алалияның негізгі сипаты болып табылады. Бұзылыстың ерекшелігі былдыр кезінде көрінеді: ол мүлдем жоқ немесе біртүрлі, былдырлары кедей болады. Алғашқы сөздер мен фразалар кешігіп пайда болады, және алалияда сөйлеу тілі дамуының барлық кезеңдерінде оның барлық жағының бұзылысы айқындалады. Алалиясы бар балалардың сөйлеу тілінің даму процесінде белгілі жағымды динамика байқалады: олар сөйлеу тілі жағдайы бойынша бір деңгейден екінші – жоғары деңгейге өтеді. Олар кейбір сөйлеу дағдылары мен біліктерін меңгереді, сөйлемеушілік білдірмейді, алайда сөйлеу тілі дамымаған болып қала береді. Осының салдарынан бағытталған түзету жұмысын жүргізу қиынға түседі. Алалияның барлық формаларына тән жалпы ақауы: сөздердің мағына жүйесінің қалыптаспауы, грамматикалық құрылымының кемшіліктері, семантикалық ақаулар. Балаларда жеке сөздермен қатар байланыстырып сөйлеуіндегі ойын айтудың құрылымдық-семантикалық жағынан өңделуі бұзылған. Мектепте оқыту барысында жазу біліктері мен дағдыларының қалыптасуындағы көптеген қиындықтары байқалады; сөйлеу тәжірибесінің аздығынан, тілдік жалпылауының дамымауынан балаларда сауат ашуды меңгеруге дайындығы қалыптаспайды. Моторлы алалияға тән ақаулықтармен қатар оның белгілі бір формасына тән кемістіктер байқалады. Дәл осы кемістіктер сөйлеу тілінің бастапқы кезеңдерінде көріне бермейтін (себебі олар бірлескен кемістіктер арқасында көрінбей қалады) бұзылыстардың ядросын құрайды. Алалиясы бар балаларды тексеру ерекшеліктеріТексеру кезінде алалиясы бар балаларды сөйлеу тілінің басқа бұзылыстары бар балалардан ажыратуға көмектесетін факторлар қатары ескеріледі. Анамнезді жинағанда былдырдың жоқтығы немесе шектеулігі назар аудартады. Ата-аналар баланың үндемейтіндігі туралы айтып, түсінетін, бірақ сөйлескісі келмейтінің атайды. Қатынасқа түсу мүмкіндігінің жоқтығын ата-аналар кейбір жағдайларда жалқаулық деп бағалайды. Сөйлеу тілінің орнына қатынастың эмоциональды жағынан көтеріңкі түрінде олар ым-ишара мен мимиканы қолданады. Алғашқы сөздері кеш пайда болады, фразалық сөйлеутілі көп жағдайда 5—6 жастан соң қалыптаса бастайды. Ата-аналары баланың сөйлеу тілі кешігіп дамығанымен басқа жағынан жақсы жетілген дейді. Тексеру әдеттегідей баламен бір рет кездескенмен шектелмейді, әсіресе, егер ол кішкентай болып сөйлеуге ынтасы жоқ болса. Ол басталған логопедиялық жұмыспен бірге жалғаса береді. Баланың қарым-қатынасқа қалай түсетіні белгіленеді, онда жалпы және сөйлеу тіліне қатысты кері реакцияларының бар-жоғы, олар неде байқалатыны, және қалай жойылатыны айқындалады. Сабақтардың барысы мен материалына баланың көзқарасы қандай екеніне, оның өзгерген жағдайға деген реакциясына назар аударылады. Өз жағдайына, сөздік немесе сөзсіз қатынас жасау мүмкіндігіне баланың сынмен қарауы немесе байқамауы, қатынасқа ұмтылуы және өз сөйлеу тілін түзетуге құштарлығы белгіленеді. Ойын, ойыншықтар, кітаптарға, оқу дағдылары мен біліктеріне деген қызығушылығы айқындалады; тексеру кезіндегі баланың белсенділігі мен жұмыс істеу қабілеті ескеріледі; ойын және оқу әрекетінің сипаты анықталады ( бала ойынды жалғастыра алама, ойын әрекеттеріне еліктей ала ма, тапсырманы орындай ала ма, оқуға мүмкіндігі қандай деңгейде т. б.). Пішін, көлем, заттардың орналасқан жері туралы білім, түсінік қоры анықталады. Сөз қорын, сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын, фонетика-фонематикалық жағын тексеру үшін логопедиядағы жалпы қолданыстағы тексеру сызбасы және арнайы дайындалған құралдар, сөйлеу жаттығулары, сөзжасам сөзөзгертуге арналған тапсырмалар қолданылады. Балаларды, әртүрлі әрекет жасау барысында ұзақ уақыт динамикалық тексеру қажет. Түсіну мен есту қабілетінің қалпы анықталады, ол сенсорлы алалиясы бар балаларды нашар еститіндермен естімейтіндерден және сөйлеу тілін қабылдауы бұзылғандардан ажырату маңызды. Гнозис пен праксис ерекшеліктері анықталады. Латералитаның (латерализация – жұп ағзаларының оң-солының үстемділігі) нақтылығына, қолдың ұсақ моторикасының жағдайына және жалпы қозғалыс аясына назар аударылады. Практикалық дағдыларды меңгеру деңгейі айқындалады: өз-өзіне қызмет көрсету, тұрмыстық әрекеттер, заттық-тәжірибелік әрекет. Арнайы ойын жаттығулары арқылы артикуляциялық моторика— жеке қимылдарды орындау білігі, артикуляциялық қалыптарды сақтай алуы, кезектіліктегі қимылдарды орындауы, ауысуы, баланың артикуляциялық қимылдарға еліктеу мүмкіндігі, және сөздермен сөз тіркестерін қайталау мүмкіндіктері тексеріледі. Сөйлемейтін балаларды тексеру қиынға түседі, сөйлеу тлінің қорытындысын тек қана оларды динамикалық түрде бақылау барысында ғана шығаруға болады. Дифференциальды диагностика алалияны сөйлеу тілінің уақытша тежеліп дамуынан, дизартриялық бұзылыстардан, есту қабілетінің бұзылыстарынан және ақыл ойы кемістігінен ажыратуға мүмкіндік береді. Моторлы алалиядағы коррекциялық ықпал ету жүйесіАлалия — медициналық-психологиялық-педагогикалық мәселе. Баланың сөйлеу тілі мен тұлғасын дамытуға бағытталған коррекциялық әсер етудің қағидалары мен әдістерін белгілеу логопедияның саласы болып табылады. Үнемі және ұзақ уақыт жүргізілген логопедиялық жұмыс бірқатар жағдайларда баланың қатынас жасауына жеткілікті нәтиже береді, алайда, кейде —тек қарапайым сөйлеу түрлері.Сөйлеу тілін қалыптастыруға кешенді тұрғыдан қарау, сөйлеу тілінің дамуына және танымдық әрекеттерінің жақсаруына әсер ететін барлық функцияларын дамыту деп түсіну қажет. Мұнда сөйлеу тілі функциясының онтогенезде дамуы және сөйлеу тіл құрылымының заңдылықтары ескеріледі. Жүйелі логопедиялық жұмыс сөйлеу тілінің дамуындағы ақаулықтарды түзетуге және болашақта арнайы бағдарламалар бойынша оқуға дайындауға бағытталады. Сөйлеу тілінің дамымауын түзету жұмысы баланың оқыту нәтижесінде мектепте оқытылатын білімді меңгеруге дайындығын арттыратындай етіп құрылады. Тек қана жұмыс кешенді түрде ( психоневролог, несропатолог, психиатр дәрігердің белсенді түрде дәрі-дәрмекпен және психотерапиялық емдеу нәтижесінде) жүргізілгенде ғана логопедиялық жұмыс тиімді болады. Түзету жұмысында кешенді түрде әр түрлі әдіс,тәсілдер қолданылады және олар түзете –тәрбиелік әсер етуде жалпы бағытты болуы керек; жұмыстың мақсат міндеттері баланың сөйлеу мүмкіндіктеріне қарай белгіленуі тиіс. Жұмыс ең алдымен, сөйлеу механизмдерін: мотив, қатынастық көзқарас, сөйлеуді іштей бағдарлау, оның лексикалық мәнін өрбіту, лексика-грамматикалық құралдарын іріктеу және грамматикалық құрылымын қалыптастыруға бағытталады. Сөйлеу тәжірибесін молайту үшін білімдерін саналы түрде қолдану біліктері, сөйлеу операцияларын модельдеу біліктері дамытылады. Әдістемелік тәсілдердің стандартты түрде болып кетуіне мүмкіндік бермеу керек. Тілдік және дидактикалық материалды іріктеу әртүрлі болуы қажет. Сөйлеу тілі бұзылысының ерекшелігімен қатар бала тұлғасының ерекшелігі, оның қызғушылығы, компенсаторлық мүмкіндіктері ескеріледі. Тәрбиелеу арқылы бала мінезіндегі невротикалық бұзылыстары жойылып, саналы мақсатқа жететін тұлғаны тәрбиелеуге арналған жұмыс жүргізіледі. Балаға кері әсер беретін қоршаған ортаның әсері жойылып, сөйлеу тілінің ақауына және оны түзетуге арналған жұмысқа деген баланың дұрыс көзқарасы қалыптастырылады. Сөйлеу тілінің сенсорлы және қозғалыс мүмкіндіктерін дамытуға арналған кешенді жұмыс жетілдіріледі. Қолдың ұсақ моторикасын дамытуға арналған жұмыс жүргізіледі: балаға сызу, бояу, байлау, баулау, мозаикадан және геометриялық материалдан әртүрлі ою-өрнектер құрастыруға үйрету қажет. Балалардың қол саусақтарының дамуы артта қалса, олар дың сөйлеу тілі дамуы да артта қалатыны бәрімізге мәлім. Қолдың қимылдары жаттықтырылған сайын сөйлеу тілінің жағдайы жақсарады. Жұмыстың бастапқы кезеңдерінде сөйлеу тілінің психофизиологиялық негізі қалыптасады, іс-әрекетпен қатынасқа көзқарасы белгіленеді, бала қатынасқа түсуге дайындалып, қажеттілігі дамиды. Балада сөйлеуінің мотивациялық негізін қалыптастыру, сөйлеу тілі және психикалық белсенділігін, еліктеу іс-әрекетін және қайталау әрекетін дамыту маңызды. . Іс-әрекеттің себебін (мотивін) және ойын айтудың бағдарламасын ұйымдастыру сөйлеу тілін дамытуға бағытталған қажетті база құрайды (олар өз бетінше алалиясы бар балада қалыптаспайды). Ол базаның негізі болып табылатыны - ол предикативті жүйесін дамыту және грамматикалық құрылымның элементтерін меңгеру. Сөйлеу тіл бұзылыстарымен қатар сөзсіз бұзылыстар да түзетіледі; талдау мен жинақтау процестерін, зейін, есте сақтау, қабылдау, жалпылау, салыстыруды дамыту жүргізіледі. Олар сөйлеу тілін дамытуға қажетті фундаментін құрайды. Балаға заттарды пішіні, көлемі, түсі бойынша ажыратуға, атауға, жүйелеуге үйретеміз, ол үшін әртұрлі ойындар қолданады. Заттардың басқа заттарға қатысын, кеңістікте орналасуын (үстінде, ортасында) белгілеп атауға үйрету қажет. Көріп қабылдауы мен кеңістікте ажыратудың қалыптаспауын түзету кезінде, уақытпен кеңістік туралы түсініктерін қалыптастырғанда баламен белсенді түрде кеңістікте орнын ауыстыру, сапқа тұру, бағытталған жүру сияқты ойындар қолданылады. Пішіндердің бөлшектерін және тұтастығын ажырату бойынша жұмыс жүргізіледі, элементтері көп күрделі пішіндер талданады, құрылымдарды саналы түрде қабылдауы мен құрастыру біліктері дамытылады. Талдау мен жинақтау операциялары, сөзсіз материалды жалпылау (салыстыру, айырмашылығын табу, заттардың айырмашылығы мен ұқсастығын айқындау, қасиеті бойынша салыстыру — түсі, көлемі, пішіні), себепті-салды арақатынастарды орнату сөйлеу тілі дамуына қажетті жағдайлар жасайды. Ырғақты, логопедиялық ырғақты қолдану сөйлеу тілін дамытуға тиімді болады. Музыка, сөз, қимылдар түрлі жаттығулармен үйлесіп, қимылды және сөзқимыл әрекетін, есте сақтауын қалыптастырып, бала ырғағының, сөйлеу тілінің тұлға дамуының кемшіліктерінің орнын толтыруды қамтамасыз етеді. Сөйлеу тілін дамытуға балаға қолжетерлік деңгейдегі қатынас тәжірибесі қажет: мағыналық мәтінмен байланысты емес жеке сөздермен, фразалармен операциялар (көрсет, қайтала, ата), , балаға жақын жағдайдағы іс-әрекеттер ( баладан ойыншығын сұрау, ойын түрін тандау т.б.), таныс суреттермен әрекеттер, ойындарда диалогтық кейін монологтық сөйлеу тілін қолдану, көрнекілікке сүйеніп және сүйенбей. Лексикалық материалдың көлемі мен күрделілігі біртіндеп қиындай түседі. Сөйлеу тілін дамыту жұмысы баланың заттық-тәжітибелің әрекетімен байланысты және оған сүйенеді. Бала өз іс-әрекетін (мен отырмын, жүріп келе жатырмын, әкеле жатырмын) және басқалардың әрекеттерін (Асан отыр, тұр, жүріп келе жатыр; доп құлап түсті; шам жанып тұр) саналы түрде түйсінуі жетілдіріледі. Баланың сөйлеу мүмкіндіктерін дамыту барысында орындалған әрекеттер (есеп), алда атқарылатын әрекеттер (жоспарлау) жөнінде байланысты және толық түсіндірулер құруға үйретеді. Белсенді зейіні мен түсінуін дамытқанда логопед баланы фразаны соңына дейін тындауға, лексика-грамматикалық формалардың түрін, түрлі заттық қатынастар жасырынған сұрақтарды (Немен жейміз? Не жейміз? Неден жейміз? Кім қолын жуды? Кімнің қолы таза болады? Қолды не үшін жуады? Немен жуады?) түсінуге үйретеді. Балаларда лексика-грамматикалық формаларды, интонацияны қолдануда саналы байқампаздық дамытылады, флективті қатынастарды түсінуі, сөздердің байланысы сөздермен грамматикалық құрылымдардың кезектілігі бекітіледі. Түрлі анализаторларды (есту, көру, тактильді) қатыстыру маңызды болып табылады. Бала бақылап, зат немесе әрекет атауын тындап, белгілерді ым-ишарамен көрсетіп , өзі атап үйренуі керек. Нәтижесінде бала санасында қосымша байланыстар пайда болып, материал тұрақты болып бекітіледі. Жұмыстың тиімділігі сабақтың көрнекілікпен жабдықталуына байланысты. Үлгілер, қоршаған орта материалдары, суреттер, іс-әрекеттерді сөзбен байланыстыру қолданылады. Түзету жұмысы кезеңіне тәуелсіз, сөйлеу тілінің барлық жүйесін дамытуға бағытталады: сөз қорын кеңейту, анықтау, фразалық сөйлеуін және байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру, дыбыс айтуын түзету, алайда кезеңдердің әрбіреуінде арнайы міндеттермен жұмыс мазмұнының ерекшеліктері болады. Жұмыстың бірінші кезеңінде негізгі болып табылатыны сөйлеу белсенділігін тәрбиелеу, түсінуге және қайталауға оңай енжар және белсенді сөз қорын қалыптастыру. Диалогты дамыту, шағын әңгіме бойынша, жай кейін жайылма сөйлемдер бойынша жұмыстар жүргізіледі, сөйлеу әрекетінің психофизиологиялық алғы шарттарымен қатынас жағдайындағы алғашқы дағдылары қалыптастырылады. жүктеу/скачать 11,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|