ІІ-билет 1. Барон Игельстромның реформасы және Кіші жүзде хан билігінің жою әрекеттері

Францияда король билігінің құлатылуы Ресейде Романовтар әулетіне қарсылық тудырды. Осыған байланысты үкімет барон О.А.Игельстромның реформасын тоқтатуға мәжбүр болды. Патша үкіметін қатты қорқытқан нәрсе оның жергілікті әкімшілік сатыларның қазақ даласында жұмыс жасауға қабілетсіз болуы ғана емес, ең бастысы, Сырым батырдың халық бұқарасынан үлкен қолдау тауып, хандық биліктің жауы ретінде және патша әкімшілігінің зорлық-зомбылықтарына жол бермейтін тарихи тұлға ретінде зор беделге ие болуы еді. Сондықтан Игельстромның реформасын жүзеге асыруды тоқтатқан патша әкімшілігі енді өзінің Орынбордағы генерал-губернаторына қазақтың қалың бұқарасына қарсы ымырасыз күрес жүргізіп отырған Ералы сұлтанмен келіссөз жүргізіп , оынң хан тағына отырғызу жолдарын қарастыруды тапсырды. Мұндағы патша өкіметінің мақсаты Кіші жүздегі күйреген хандық билікті қалпына келтіріп, хан тағына патша өкіметінің отарлау саясатын қолдайтын жаңа сұлтандарды отырғызу.

ХХ ғасырдың басындағы халық ағарту ісі қоғамдық және саяси ахуалмен тығыз байланыста болды. Патша өкіметінің 1906ж қабылданған оқу-ағарту ісіндегі ережелері , негізінен, ұлттық аймақтарды орыс-қазақ мектептерінің кеңеюіне жағдай жасағымен, керісінще діни мектептерге және медреселерге әрқилы кедергілер туғызды. Ал өкіметтің жергілікті халықтың білім алуына арнайы бөлген қаржысы тым шағын болды.

Ағарту ісін дамытуда «Айқап» журналы белгілі орын алды. Семей, Верный, Орал, Орынбор, басқа да қалаларда орын жоқ, жарық көрген әртүрлі саяси бағыт бағыт ұстанған газеттер Қазақстанның шаруашылық және саяси өмірін суреттеуде үлкен рөл атқарғанын атап өткен жөн.

Е.П.Михаэлись, В.А. Обручаев, Н.Пантусов, Н.Я. Коншин және де басқа көптеген орыс ғалымдары қазақ халңының тарихи мен материалдық-рухани мәдениетін херттеуде тамаша мұра қалдырды. «Айқап» журналында өзі өмір сүрген заманның көкейкесті мәселелерін көтеріп еңбектер жазды.

Хандық биліктің орталығы «орда» деп аталды. Ордада хандық өкіметті билеушілер тұрды. Әскери басқару жүйесі бұрыннан қалыптасып келе жатқан дәстүр бойынша, оң және сол қанат болып бөлінді. Күші беделі басым оң қанаттың ордасы Жайық өзені бойындағы Сарайшық қаласының орнында болса, ал сол қанаттың орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласында орналасты. Әскери басқару жүйесінің екі қанатқа бөлінуі оң қанаттың батыстағы, сол қанаттың шығыстағы билікті мықтап ұстап отыруы үшін жасалған еді.

Сөйтіп, бай – кулактар қатарына темір шатырлы үйі немесе 2 аты болғандар да енгізілді. Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру (коллективизация) бағыты көзделіп, бай – кулактары тап ретінде жою міндеті алға қойылды. Ұжымдастыру бай – кулактарды тәркілеуден басталды.

Ф.Голощекин Қазақстан Өлкелік партия комитетінің хатшысы болған тұста «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын!» деген ұранмен жұрттың мал-мүлкі тартылып алып, тәркіленді. Тұтас бір халықты қырып салған жендеттік саясатты ұстанған Голощекин «Кіші қазан» төңкерісін ұйымдастырып, ел ішінде қанды қырғын жасады. Онсыз да адам шығынына ұшыраған халыққа жөн-жосықсыз қысым жасалып, жер-жерлердегі билік тізгінін ұстаған шаласауатты атқамінерлер қолында бір-ақ бас малы бар отбасылар да ауқаттылар қатарына жатқызған. Кейбір деректерге қарағанда сол жылдары қазақтардың арасында 700-ге жуық байдың малы тәркіленген. Негізі Қазақстандағы байырғы ұлтты жойып жіберуге арналған шаралар алғаш рет 1927жылдың көктемі мен күзінде қолға алынған. Ал 1928 жылы «ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару туралы» декрет шықты. 1929-1931 жылдары ол шегіне жетті. Нәтижесінде қазақ халқы өз тарихында болып көрмеген ашаршылыққа ұшырады. Дәл осы кезде өкімет орындарының саясатына деген наразылықтың оты тұтанып жатты. Шаруалар бұқарасының ниеті стихиялы бой көрсетулерден көрініс тапты. Жалпы ұжымдастыру науқаны басталысымен бірқатар аудандарда негізгі қозғаушы күштері кедей және орташа шаруалар болған көтерілістер бұрқ ете түсті. Осылайша қазақ халқы өте қиын кезеңді бастан кешірді.
2. Ә.Бөкейхановтың қоғамдық-саяси өміріне сипаттама беріңіз.

Қазақ халқының ұлттық-демоқратиялық қозғалысының жұрт кеңінен таныған көшбасшысы Әлизан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов болды. Ол 1780ж Семей облысындағы Қарқаралы уезінің Тоқырауын болысына қарасты №7 ауылда дүниеге келді. Әлихан біліиді, бостандық пен әділдікті жоғары бағалаған ортада өсті. Оның дүниеге көзқарасын қалыптастырып дамыта түсуінде қазақтың халық ауыз әдебиетінің орасан зор ықпалы болды.Ал саяси көзқарасының қалыптасуына Ұлы Француз революциясының биік мақсат-мұраттары зор ықпал етті. 1980 жылы ол Омбы техникалық училищесін, 1984жылы Санк-Петербург Императорлық Орман шаруашылығы институтының экономикалық факультетін бітірді. Оқуды аяқтаған соң ол Омбы қоныс аударушылар басқармасында біраз уақыт педогогтық, ғылыми және әкімшілік қызметер атқарды. ХІХ ғас.соңы мен ХХ ғас. бас кезінде Ә.Бөкейханов әуелі Тобыл губерниясын зерттейтін, кейін Ф. Щербинаның статистикалық экспедициясының жұмысына белсіне қатысты. Осы кезеңде ол қазақ елінің экономикалық жай-күйін, шаруашылығын, этнографиясын, тұрмыс-салтын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейді.1903ж Петербургте «Ресей.өлкеміздің толық географиялық сипаттамасы» деген ортақ атпен осы басылымның он сегезінші томы жарық көрді. Оның авторларның бірі Алащ қозғалысы көшбасшысы Ә.Бөкейханов.

Қарахан мемлекетінің негізі үлесті жүйеде қаланып, Шығыс және Батыс - екі иеліктен (хандыктан) тұрды. 1. Шығыс хандық Жетісу аймағы мен Шығыс Түркістан жерін алып жатты. Орталығы Баласағұн қаласына жақын жатқан Орда (оны Қара Орда немесе күз Орда деп атаған), кейін Қашғар каласы болды. 2. Батыс хандық Мауераннахрды биледі. Орталығы алғаш Үзкент, кейін Самарқан қаласы болды.

1. 
   Қайта құру саясатының негізгі кезеңдері
   

ХІХБүкілодақтық конферцияда қоғамның әлеуметтік экономикалық жүйесіне талдау жасалып , мынадай шешімдер қабылданды : 1. Саяси жүйеге реформа жүргізбейінше әлеуметтік –экономикалық өзгерістер жасау мүмкін еместігін мойындау

2.Демократияландыру мен жариялық. 3. Төрешілдікке қарсы үрес 4. Халықтық реформа жүргізу 5.Әлеуметтілік әділеттілік ұстанымдарын жүзеге асыру. Осыдан кейін қайта құруды жүргізу үшін ең алдымен саяси жүйеге реформа еңгізу керек болды.

1937-1938 жж. жаппай репрессиялау шараларының ауқымы мен салдары, ГУЛАГ жүйесінің құрылуы.

Тарихшы –ғалым М.Қойгелдиев құжаттық материалдарға сүйене отырып, еліміздің аумағында болған қуғын-сүргінді негізгі төрт кезеңін ажыратса, соның ішінде 1937-1938 жылдары қуғын-сүргін өзінің шарықтау шегіне жетті. Құжаттық мәліметтер БМСБ(ОГПУ) органдарының 1933жылы Қазақстанда оннан астам «контрреволюциялық ұлттық ұйымдарды» әшкерелеп, жойғандығы жөнінде мәлімет береді. Тергеу ісінде қатталған материалдар, негізінен, тұтқынға алу ордерлерінен, тергеу хаттамаларынан, айыптау қорытындыларынан, сондай-ақ тұтқындардың арыз-тілектерінен құралған. Сонымен бірге бұл кезеңге тән мынадай бір ерекшеліктерді айта кеткен жөн: егер 1923-1932 жылдары тергеушілер қоғамнан социалистік құрылысқа қарсы зиянкестік әрекеттерді жүргізуші «элементтерді» неғұрлым көбірек тауып, өздеріне жүктелген жоспарды асыра орындауға тырысса, ендігі уақытта тұтқындардың арасынан шетелдік, негізінен, Германия мен Жапония сияқты мемлекеттердің кеңестік қоғамдағы «агенттерін» көбірек табуға күш салды. 1937-1938 жж. Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Т.Рысқұлов, С.Қожанов, Ә.Досов, Ж.Сәдуақасов, Л.Мирзоян, Ж.Сұлтанбеков, Т.Жүргенов және т.б. адамдар өтірік жаламен жазаланды. Қазақтың ғылым мен мәдениеті орны толмас шығынға ұшырады. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, Ж.Шанин, т.б. кінәсәз жазалаудың құрбаны болды.

30-жылдардың өзінде-ақ жазықсыз жазаланған , саяси қудалаудың құрбаны болғандарды қоғамнан бөліп ұстау үшін Қазақстан лагерьлер өлкесіне айналдырылған еді. Қазақ жерінде Дальний, Степной, Песчанный, Камышлаг, Ақтөбе, Жезқазған, Петропавл лагерьлері, Кеңгір, Өскемен арнайы лагерьлері ашылды. Бұл лагерьлердің ішіндегі ең ірілері – Карлаг (ерекше тәртіптегі Қарағанды лагері), «ОТанын сатқандардың» әйелдеріне арналған Ақмола лагері (АЛЖИР) болды. 1930ж 25сәуірде лагерьлерді басқаратын мекеме құрылып, бір жылдан кейін ГУЛАГ ОГПУ атала бастады. Қазақстанда 1930жылдардың басында лагерьлер жүйесі қалыптасты. 1930жылдың 13 мамырда КСРО ХКК «Қазақстанда еңбекпен түзету лагерін құру туралы» Қаулы қабылдады.Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары ГУЛАГ жүйесі одан әрі кеңейе түсті. Тек, Сталин қайтыс болғаннан кейін мемлекет ГУЛАГ жүйесін жоюды қолға алды. Саяси тұтқындар 1954 жылдан босатыла бастады. 1960ж қаңтардың 25-і күні Ішкі істер министрінің жарлығымен ГУЛАГ жүйесі ресми жабылды.

3.Үгедей ұлысының аумағын карта бойынша белгілеңіз.

Үгедей ұлысы. Үгедей – Шыңғысханның үшінші баласы. Оған Батыс Монғолия мен Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғары ағысы бойындағы жерлер қараған. Ол ұлы хан атағын алғаннан кейін Орхонда, Қарақорымда тұрған.

1. 
   Тәуке ханнан кейінгі Қазақ хандығындағы қалыптасқан жағдай.
   

2. 
   А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси өміріне сипаттама беріңіз.
   

Ғалымдар қаңлылар туралы жазғанда, көбіне археологиялық қазба жұмыстарының қорытындыларына сүйенеді. Қазірге дейін археологтар қаңлылар мекендеген аудандарда қазба жұмыстарын жүргізіп, көптеген корымдар мен коныстарды таты. Оларды ғалымдар Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар археологиялық мәдениеттері деп атады.

Қауыншы мәдениеті - Ташкент төңірегіндегі көгалды аймақта, Отырар-Қаратау - Сырдария өзенінің орта ағысы тұсындағы Қаратау беткейлерінен Талас өзеніне дейінгі аралықта тараған. Ал Жетіасар - Қуаңдария мен Жаңадария аңғарларын алып жатыр.
6-билет

1. 
   Орбұлақ шайқасы.
   

Жәңгір ұрыс жүргізуге ыңғайлы орын ретінде Ордың бұлағы деп аталатын тау арасын таңдап алады да, 3 щақырымдай жерге созылған қырқаның қырын қуалай сарбаздар жасырынатын ор қаздырады. Ол келе жатқан жау алақандағыдай көрініп тұратын, алдыңғы жағы биік, артқы жағы терең сай еді. Сөйтіп, азғана қолын екіге топтаған Жәңгір жау қолын тау шатқалында күтеді. Жар астында қауіп бар деп ойламаған жаудың тар шатқалғакеліп кіруі мұң екен ордағы сарбаздар әуелі үстінен тас жаудырып, содан кейін ту сыртынан садақ оғын жаңбырша жаудырғанда әрбір оқ бір-бір жаудан жұлып түсіріп жұлып жатты. Алғашқы шайқаста ойраттар жағынан мыңдай адам өледі, қалған 40мыңдай қолмен екінші рет келіп тиіскенде ұрыс жүріп жатқан жерге Самарқаннан 20мың қолмен Жалаңтөс батыр көмеккке келіп үлгереді. Нәтижесінде жоңғарлар жеңіліп, кері қуылып тасталды.Осы соғыстан кейін жоңғарлар өз ішінде бір-бірімен қырқысып кетті де, қазақ-жоңғар арасында шамалы уақытқа болсын тыныштық орнады. Осылайша Орбұлақ шайқасы ұлттық тарихтың жауынгерлік даңқ шежіресінде ерлік пен қаһармандықтың жарқын өнегесі ретінде айшықталып қалды.

2. 
   Қазақстан ғылымының дамуындағы Қ.И.Сәтбаевтың орны мен рөлі.