Ііі нұсқа 1-билет

1. Қайта құру саясатының негізгі кезеңдері

2. 1937-1938 жж. жаппай репрессиялау шараларының ауқымы мен салдарын, ГУЛАГ жүйесінің құрылуы.

3. Үгедей ұлысының аумағын карта бойынша белгілеңіз.

1987 жылы қазанда КОКП ОК Пленумында Мәскеу қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы Борис Ельцин қайта құру мен реформалардың жүзеге асырылуының баяулығын қатты сынға алды.

1953 жылы 1 қаңтарда Қазақстанда 1 млн-ға жуық арнайы қоныс аударылғандардың 13 мыңға жуығы лагерьлерде, колонияларда және түрмелерде тұтқында отырды. Арнайы қоныстанушылардың ішінде 450 мыңы неміс, 245 мыңы шешен, 80 мыңы ингуш, 37 мыңы грек, 35 мыңы поляк болса, 33 мыңы Грузиядан, 6,5 мыңы Қырымнан жер аударылған аз ұлт өкілдері еді.

Қазақстанда қоғамдық құрылыстың тоталитарлық моделін бекіте түсу 20—30-жылдары үзіліссіз жүргізілген саяси қуғын-сүргін шараларына үласты. Еңбекпен түзету лагерьлері мен колониялары Бас басқармасы (ГУЛАГ) сол кездегі мемлекеттік жүйенің ажырағысыз бөлігіне айналды.

1997 жылдан бері Елбасының жарлығымен 31 мамыр–Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні болып бекітілді. Этностық және діни тегі бөлек мыңдаған адамдар, тоталитарлық жүйенің диірменіне түсіп, өзгеше ойлағаны үшін кінәсіз сотталып, туған жерлерінен аяусыз қуылып, ГУЛАГ түрмелерінде жазықсыз көз жұмды. Біз үшін, азат Тәуелсіз Қазақстанның әрбір азаматы үшін оларды еске алу және есте сақтау қасиетті парыз. Әділеттіктің салтанат құруы үшін Қазақстанда кең көлемді жұмыс жүргізіліп келді. Тәуелсіздік жылдары 146,5 мың кінәсіз жазғырылған отандастарымыздың аты-жөндері жазылған 14 «Аза кітабы» жарыққа шықты. Заңнамаға сәйкес, 340 мыңнан астам заңсыз қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтар ақталды.

Тоталитаризм құрбандары жерленген жерлерде ондаған ескерткіш-белгілер орнатылған. Бұрынғы ГУЛАГ лагерьлерінің орындарында мемориалдық кешендер жұмыс істейді. Бүгін солардың қатары, аты қайғылы Қарлаг орнынан ашылып отырған Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу мұражайымен толықты. Осының бәрі бізге, өткеннің ауыр сабақтарын сараптай отырып, адамзаттың бүгінгі және болашақтағы тарихында осындай зұлматты болдырмауды міндеттейді.
3. Бүгінгі Қазақстанның аумағына кіретін Ертістің жоғарғы ағысы, Еміл, Тарбағатайдан Балқаштың сол жақ жағалауына дейінгі жерлер Үгедей ұлысы болып есептелген. Орталығы қазіргі ҚХР-ның Шыңжаң аймағындағы Еміл қаласы болған.
5-билет

1. Тәуке ханнан кейінгі Қазақ хандығындағы қалыптасқан жағдай.

2. А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси өміріне сипаттама беріңіз.

3. Қаңлылардың археологиялық ескерткіштері (Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар) орналасқан аумақты карта бойынша белгілеңіз.

Тәуке тұсында қазақ-орыс қарым-қатынасы барынша күшейтілді. Тек 1686-1693жж. аралығында Сібірге бес рет қазақ елшілігі жіберілді.

Оның билігі қазақ халқының тарихындағы ең бір ауыр кезеңмен сәйкес келді. Жоңғарлардың  үздіксіз шабуылдары қазақ көштерін үлкен шығынға ұшыратты. Қонтайшы Сыбан-Рабдан тұсында қазақ-ойрат қарым-қатынасы шегіне жетіп шиеленісті.   Ш. Уәлиханов осы бір ауыр кезең туралы «XVІІІ ғасырдың алғашқы онжылдықтары қазақ халқының өміріндегі қияметті кезең болды. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық казактары мен башқұрттар жан жақтан килігіп, олардың ұлыстарын талқандады, малдарын айдап, адамдарын тұтас отбасымен  тұтқындап алып кетті», - деп жазған еді.

Тәуке хан жоңғарларға қарсы күреске көршілес жатқан қырғыздар мен қарақалпақтарды тартты. 1710 жылы жоңғар шабуылын тойтару мәселесін талқылау үшін Қарақұмда қазақтың үш жүзінің өкілдері бас қосты. Үш жүздің жасағы жоңғар әскерін талқандап, жауды шығысқа қарай ығыстырды. Бірақ ішкі алауыздық жаудың басқыншылық шабуылдарын тоқтата алмады. Жоңғарлардың жойқын шапқыншылықтары 1711-1712 ж., 1714 ж., 1717 ж. қайталанып отырды.

Сыртқы қауіп қазақ қоғамының үш жүзі ішіндегі алауыздық, рулық-тайпалық дау-дамайлар мен сұлтандар арасындағы сепаратизммен ұштасып жатты.  Тәукенің басты мақсаты ыдырай бастаған хандықтағы саяси жағдайды реттеуге күш салды.

Міне, осындай жағдайда  Тәукенің тұсында «Жеті Жарғы» деген атаумен әдеттегі құқық өлшемдерінің жинағы өмірге келді. Қазақ қоғамында қолданылып келген құқықтар мен нормалар жинақталды, толықтырылып жүйеленді. Сөйтіп, қазақ халқының тарихында ірі құқықтық өзгерістер енгізілді. «Жеті Жарғы» сол заманға сай құқықтық құжат қана емес, сонымен қатар көшпелі қазақ халқының этникалық, шаруашылықты ұйымдастыру және жағрафиялық ерекшеліктеріне сай келетін аса құнды ескерткіш болып табылады. «Жеті Жарғыға» сәйкес қанға-қан, жанға-жан қағидасы заңдастырылды. Адам өлтіруші өлім жазасына кесілді. Кей жағдайда, мәселен, өлген адамның жақындары кешірім жасаған жағдайда айыпталушы құн төлеу арқылы өлім жазасынан құтыла алды. Құнның көлемі екі жақтың әлеуметтік шығу тегіне байланысты болды. Қарапайым шаруаның құны бір мың бас қой тұрса, сұлтанның құны жеті мың бас қойға бағаланды. Осыдан-ақ «Жеті Жарғының» қазақ үстем табының мүддесін қорғаған заң екенін анық көреміз. Заңның негізгі баптарының мазмұнынан үзінділер келтіре кетсек, олар төмендегідей:

-                     қанға қан алу (біреудің кісісі өлтірілсе) немесе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға – 1000 қой, әйелге – 500);

-                     Егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына кесіледі, ал  ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса, жазадан босатылады);

-                     Төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленеді;

-                     Ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі;

-                     өзіне-өзі қол жұмсағандар бөлек жерленеді.

-                     әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мұндай қылмыс үшін еріне, немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе жазадан босатылады;

-                     әйелді ренжіткен адам одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса арсыздығы үшін айып салынады;

-                     құдайға тіл тигізген (жеті адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі;

-                     ата-анасына тіл тигізген  ұлды мойнына құрым байлаған күйі қара сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз қол-аяғы байланып, анасының қолына беріледі;

Тәуке ханның «Жеті Жарғысының» баптары сол заманның талаптарына сай келді. Ол қазақ қоғамы өмірінің барлық жағын түгел қамтыды. Онда әкімшілік, қылмыстық істер, азаматтық құқық өлшемдері, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар, жер дауы, құн дауы туралы ережелер енгізілді. «Жеті Жарғының» жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте қазақ қоғамында заңдылықты, тәртіпті нығайтудағы ролі зор.

Тәуке билігі тұсы қазақ қоғамындағы «Алтын ғасыр», «қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған заман» болды. Орыстың тарихшы ғалымы А. И. Левшиннің Тәукені «Ол қазақ ордаларының айдаһары, Ликургі» деген теңеулері қазақ қоғамының дәуірлеу кезеңін білдірсе керек.

 2.Ахмет Байтұрсынов – 1873 жылы дүниеге келген. Туған халқының аса ірі қайраткері, ағартушы-ұстаз, ғұлама ғалым, көрнекті ақын, жалынды публицист, қазақ тілі білімі мен әдебиеттану ғылымының негізін салушы ірі түрколог, этнограф, ғажайып сыншы, композитор-музыкант және шебер орындаушы, ауыз әдебиеті мен мәдениет зерттеушісі, профессор. Жас қазақ үкіметінің мүшесі болған мемлекеттік қайраткер басына 1929 жылы-ақ бұлт үйірілгендей. Бұл Голощекиннің қазақ жерінде білгенін істеп, бүлдіріп жатқан кезі еді. 1929 ж. қамауға алынған қазақ зиялыларының ішінде «рухани көсем» А. Байтұрсынов та бар. Ол 1937 жылы 9 қазанда сталиндік репрессияның қанды пышағына ілінеді

3.Ғалымдар қаңлылар туралы жазғанда археологиялық қазба жұмыстарының қорытындысына сүйенеді. Сондай қазба жұмыстарының бірі – Жетіасар ескерткіштерінің таралу аймағы Жаңадария мен Қуаңдария аңғарларын алып жатыр.

Б.з.б. 46-36 жылдары қаңлылар Қытайға қарсы тұрған ғұндарға көмектескен.

Отырар-Қаратау мәдениеті Сырдарияның орта ағысы тұсындағы Қаратау-Талас аралығын алып жатыр.

Ал Қауыншы мәдениетінің аумағы Ташкент төңірегіндегі аймақ болып табылады.

Олардың археологиялық ескерткіштері туралы баяндаңыз.

Орбұлақ шайқасы – маңызы орасан шайқастардың бірі. Бұл – қазақ жасақтарының Жоңғар басқыншыларына ымыралықпен, бірлікпен байласа, біріге тосқауыл берген алғашқы нәтижелі ұрыстарының бірі. Сондықтан да шайқастың тарихымызда маңызы ерекше.
1.Шайқас ұзақ жылдар бойы Жоңғарларға өмірлік ұрысын арнаған, жоңғарларды жер бетінен құртуды армандаған хандардың бірі – Есім ханның ұлы хан Жәңгір мен Жоңғарлардың Батыр қоңтайшысы арасында өткен үлкен соғыс. Жазық жазирада тыныш, момақан ғана ғұмыр кешіп жатқан көшпелі халықты қанап, қасқыр тартқан қойша қырған Жоңғарлардың қарқынының белең алып бара жатқанын сезген Жәңгір хан қол астына жаужүрек батырларын жинап жауына қарсы ұмтылады. Небәрі 600 ғана адам қолымен жоңғардың 10 мың әскерінің қанын төккен шайқас бұл. Қазақтың ашынғандығы жеңістің басты себебі секілді.

Жәңгір хан жоңғар әскерлерінің тактикасын әбден жете зерттей білді. Күтпеген тосын тактиканы өзі де ойлап тапты. Хан Жәңгір ұрыс орнына Ор деп аталатын кішкене өзеншесі бар тау арасын қолайлы деп тауып, әскерін «ор қазу» әдісіне жаттықтырды. Оның ойлағаны іске асып Батыр қоңтайшының қалың қолын ортадан қоршап сасқан жау қолының он мың әскерін дем арасында қырып тастайды. Жәңгір ханға 20 мың қолды бастаған Жалаңтөс батыр көмекке келеді. Қазақтардан айласын асыра алмаған жоңғар ханы қалған қолын жинап, ойсыраған шығынмен кейін шегінуге мәжбүр болады. Аты дардай жоңғар ханына үлкен ұят саналған шайқастың соңы қазақ жасақтарының үлкен жеңісімен аяқталады.

Орбұлақ шайқасын ұйымдастырушы Жәңгір ханға тек Жалаңтөс батыр ғана емес қазақтың ержүрек, дарабоз батыр, жыраулары да түйіле қатынасты. Атап айтар болсақ, арғын Ағынтай, Қомпай, найман Көксерек, Бөдес, шапырашты Қарасай, тана Жиембет жырау, қаңлы Сарбұқа, суан Елтінді, дулат Жақсығұл, қырғыз Көтен мен Табай, т.б. батырлардың үлесі шайқастың жеңіске жетуіне де өз септігін тигізді.

Орбұлақ шайқасының маңызы – қазақтарды жоңғарлардың ғана емес бүкіл әлемнің мойындауын туғызған шайқас болды. Сонымен қатар, қазақ даласындағы шайқастарды ұзақ жылдарға толастатып, жоңғарларды қайта қазақ сахарасына басып кіруіне жүректерін шайлықтырардай әсер де қалдырды. Қазақ даласы сәл де болса жау езгісі мен зәбірінен құтылып, жаймашуақ тіршілігін жасай білді.

2.1920-1941 жылдары Баянауылда халық судьясы, «Атбастүстімет» тресі геология бөлімінің, Қарсақтай мыс комбинаты геологиялық барлау бөлімінің бастығы, комбинаттың бас геологы қызметтерін атқарған.

1941-1952 жылдары КСРО Ғылым академиясы Қазақ бөлімшесінің құрамындағы Геология ғылымдары институтының директоры, КСРО Ғылым академиясының Қазақ бөлімшесі Төралқасы төрағасының орынбасары, төрағасы, Қазақстан Ғылым академиясының президенті болған.

1952 жылы әміршілдік жүйенің тарапынан қысымға ұшырап, қызметінен төмендетіліп, Қазақ КСР Геология институтының директоры болып тағайындалған.

1955 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті болып қайта сайланып, өмірінің соңына дейін осы қызметті атқарған.

1926-1929 жылдары кені мардымсыз өңір болып саналған Жезқазғанды ірі мыс кентасты аудан қатарына көтеруде Сәтбаевтың еңбегі өте зор болды.

1927-1928 жылдары Жезқазған, Қарсақбай, Атбасар, Спасск аудандары, Қарағанды тас көмір алабы және Қаратау полиметалл кендері жөнінде ғылыми маңызды еңбектер жариялаған.

1929 жылы Атасу темір-марганец кендерін игерудің негізінде Қарағанды облысында қара металлургия өнеркәсібін дамыту туралы мәселе көтерген. Академиктің қолдауымен Алматыда Орта Азия геофизика тресі ұйымдастырылып, Қазақ КСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі құрылған. Қазақстан Ғылым академиясын ұйымдастырып, ондағы бөлімдерді, оған қарайтын институттарды, зертханаларды, секторларды, базаларды дұрыс жоспарлаған. Ғылыми кадрлар дайындау ісіне үлкен жауапкершілікпен қараған.

Ғылыми зерттеулердің өзекті мәселелерін халық шаруашылығының мүддесіне бағыттап, шаруашылық және мәдени құрылыстың басты мәселелерін шешуге белсене қатысқан. Жезқазған кен-металлургия комбинатын, Қарағанды мен Балқаш металлургия зауыттарын, Ертіс-Қарағанды арнасын салу, Маңғыстау, Мұғалжар, Торғай өңірлерінің табиғи байлықтарын анықтау жөнінде зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, республикамыздың ірі минералдық шикізат қорларын Кенді Алтайды, Қаратау фосфоритін Қостанай мен Жезқазған Ұлытау өңірлеріндегі темір, марганец, т.б. көптеген кен орындарын игеру Сәтбаев есімімен тығыз байланысты.

3.Cақ тайпалары 3 топқа бөлінеді: тиграхауда (шошақ бөріктілер), парадарайа (теңіздің арғы жағындағылар), хаумаварга (хаома сусынын дайындайтындар). 

Парадарайа (теңіздің арғы жағындағылар ) тайпалары Арал бойы мен Сырдарияның төменгі ағысын мекендеген. Олардың оңтүстігінде хаумаваргалар қоныстанған.

Тиграхауда сақтары (шошақ бөріктілер) Жетісу, Тянь-Шань таулары, Сырдарияның орта ағысын мекендеген. Жетісу алқабы олардың жиі қоныстанған орталығы болған. Шошақ бөрікті сақтар осы күнгі Ташкент аймағында, Солтүстік Қырғызстан, Оңтүстік Қазақстан және Жетісу жерінде өмір сүрген. 

Сақтар – б.з.б.1 мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан жерін мекен еткен ежелгі тайпа.

Үйсін мәдениеті деп аталатын ескерткіштер Жетісуда шоғырланған.

Қаңлылардың негізгі атамекені – Сырдарияның орта ағысы. Жазба деректерде қаңлылардың Арыс, Талас және Сырдарияның төменгі ағысында өмір сүргені айтылады. Қаңлы мемлекетінің шекарасы осы күнгі Ташкент қаласы тұрған жерден асып, Қаратау бөктерлерінен басталып, Талас өзеніне дейін созылған. 

Қаңлылар оңтүстігінде Қытаймен және Үйсіндермен көршілес жатты. Ал солтүстігіндегі көршілері сарматтар мен аландар болды. 

Сарматтар қазіргі Батыс, Солтүстік және Шығыс Қазақстан аумағында өмір сүрді. Оларды тарихи деректерде алғашқы кезеңде, б.з.б. 8 ғасырда савроматтар деп атаған.

XVI ғасырдың 90-жылдарынан XVII ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандығының тарихы Шығайдың Абдаллахқа өтіп кетуі, Тәуекелдің одан қалуы, қазақ сұлтандары қатысқан 1588-жылғы Ташкент көтерілісі, 1594-1595 жылдардағы Тәуекел Түркістанды, Ташкентті, Ферғананы, Самарқандты басып алған кездегі соғыс оқиғалары сияқты деректермен белгілі. Бұл аймақтардың Қазақ хандығы құрамына қосылуының тарихи маңызы зор болды, бір тарихи кезеңнің екіншісімен алмасуын көрсетті. Бұл оқиғалар тек қазақ хандығына ғана емес, шайбанилік мемлекеттерге де елеулі ықпал жасады, өйткені Орта Азиядағы әулеттер ауысуының солармен тікелей байланысы болды.

1582 жылы Шығай хан өлгеннен кейін Тәуекел хан болды. Абдаллахқа вассалдық тәуелділік оның кезінде де сақталып қалды. Бірақ 1582 жылдың бас кезінде-ақ «Әндіжан мен Ферғанаға жорықтан қайтып келе жатқанда Тәуекел өзіне ханның теріс ниетінен күдіктеніп, оны тастап, өзінің Дешті Қыпшағына кетіп қалды» делінген дерек те бар.

Тәуекелді осындай қадам жасауға итермелеген себептер деректемелерде түсіндірілгенімен бірсыпыра пікір айтуға болады.

Тәуекел Сыр өңірінің қалалары үшін күресті бастап, 1586 жылы Ташкентті алуға әрекет жасайды. Абдаллах ханның әскерлері оңтүстікте шоғырланғанын біліп, Тәуекел Мауараннахрдың солтүстік аймақтарына шабуылдайды. Оның шабуылы Түркістан, Ташкент, тіпті Самарқанд сияқты қалаларды талқандады, Тәуекел шайқасқа түспей, асығыс шегініп кетті. Сөйтіп, Тәуекелдің Ташкентті алуға жасаған алғашқы әрекеті сәтсіз аяқталды.

Ташкент өңірінде болған 1588 жылғы көтеріліс сол кезіндегі қазақ халқы тарихындағы маңызды оқиғалар қатарына жатады. Ол жөнінде Хафиз Тыныштың «Шараф-наме – ий шахи» және Мукимидің «Зафар - наме» деген еңбектерінде қызықты мәліметтер мен жағдаяттар келтірілген. Ташкент көтерілісіне зерттеушілер осы кезге дейін назар аудармай келді, ал ол Орта Азия – Қазақстан аймағындағы тарихтың дамуына едәуір дәрежеде ықпал еткен еді.

Сол кезде қазақ сұлтандары Сауран билеушісі Ишанкелді аутаршы мен Наурыз би құсшының өздеріне қакүнемдік жасауға дайындалып жатқанын біліп, өзбек әскеріне қарсы аттанды. Алайда бұл күресте Ишанкелді би жеңіп, қазақ сұлтандары мен бүлікші әмірлері жеңіліс тапты. Үш айға жуық уақытқа созылып, әскери бүлік сипатында болған көтеріліс осылай аяқталды. Көтеріліске бүлікші әмірлермен және қазақ сұлтандарымен қатар көшпелі тайпалар да қатысты. 1588 жылғы оқиғалар содан кейінгі 1598-1599 жылдардағы оқиғалардың, атап айтқанда, Шайбани әулетін Аштархани әулетінің алмастыруы сияқты елеулі оқиғаның алғы шарты болды.

2.ҚазАКСР құрылуы

1919 жылы 19 қыркүйекте Орынбордың Қазақ өлкесіне қосылуы туралы шешім қабылданды, 1920 жылы 7 шілдеде Орынбор республика құрамына кірді, 1920 жылы 20 тамызда Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік республикасын құру туралы декрет шықты, Астанасы: Тұңғыш астана Орынбор қаласы 1920-1924, содан кейін Ақмешіт (Қызылорда), 1929-1997 жылдарда Алматы, Аумағы - Семей, Ақмола, Торғай, Орал облыстары, Манғышлақ уезі, Красноводск уезінің бір бөлігі, Астрахань губерниясының бір бөлігі, 1920 жылы 4 қазанда Орынборда Қырғыз (Қазақ) АКСР Кеңестерінің Құрылтай сьезі өткізілді, Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы жарияланды, Жоғарғы Атқару Комитеті, төрағасы - Меңдешев, Халық Комиссарлары Кеңесі, төрағасы - Радус-Зенькович, Қырғыз (Қазақ) АКСР-нің құрылуының тарихи маңызы - Қазақ халқының ғасырлық арманы орындалуының көрінісі, Отаршылдыққа қарсы күрестің нәтижесі, Ұлттық қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадам

3.1867-1868 жж.Уақытша ереже бойынша Қазақ жеріндегі

басқару жүйесін көрсетілген кесте бойынша толтырыңыз


Генерал-губернаторлық

Уезд

Ауыл

Болыс

Облыс


8-билет

1. Хақназар хан тұсындағы Қазақ хандығы.

2. Ұлы Отан соғысының басталауына байланысты республика

өмірін соғыс жағдайына бейімдеу шараларын талдаңыз.

3. ХІХ ғ. Қазақ жерінде ашылған жәрмеңкелердің (Талды-Қоянды,

Қарқара, Ойыл) орналасқан жерін карта бойынша белгілеңіз.

1.Хақназар хан (1538-1580ж.ж. билік құрған)

Қасым ханның баласы Хақназар (Ақназар) хан тұсында қазақ хандығы қайта бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі. Қазақ хандығының 300 жылдық тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан болған емес. Ол ел басқару, қиын-қыстау, әскери-саяси істері жағында қажырлы да қабілетті қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі сыртқы жағдайларда дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін көрсетті.

Хақназар хан таққа отырған соң хандық үкіметтің билігін нығайтуға және күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрынғы Тапир хан және Бұйдаш хан тұсында бытыраңқы жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді. 1523-1524 жылдары жарыққа шыққан қазақ-қырғыз одағын үздіксіз нығайтты, тіпті сол заманның тарихи деректерінде Хақназар хан "қазақтар мен қырғыздардың патшасы" деп аталды. Ол осы қазақ-қырғыз одағына сүйене отырып, Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді.

Хақназар хандық құрған дәуірде қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиғалар туды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай ірге кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань хандығын Россияға бағындырды. Осы жағдайға байланысты, Еділ мен Жайық арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай ордасы ыдырай бастады. Ноғай ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында үкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс үдей түсті, бұл қырқыстар халық бұқарасын қатты күйзелтіп, жаппай наразылық тудырды, Ноғай одағы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды. Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі және халық өмірінің оңалуы, Ноғай ордасына қарасты қазақ тайпаларын қызықтырып өзіне тартты. Ноғай одағына қарасты көшпелі тайпалардың бір бөлігі қаңлылар, қыпшақтар тағы басқалар Қазақ хандығына келіп қосылып жатты.

Жәрмеңке (нем. Jahrmarkt - жыл базары) — жылдың белгілі бір мерзімдерінде сауда-саттық ұйымдастырылып отыратын орын. Жәрмеңке сөзі неміс тіліндегі Jahrmarkt (Ярмаркт) сөзінен туындаған.

Андронов мәдениетін зерттеуге байланысты күрделі сауалдардың бірі хронологиясын, оның біртұтас дамуындағы уақыт шеңберін анықтау, сондай-ақ қазба жүргізілген ескерткіштер мерзімін айқындау болып келеді.

Қазір зерттеушілердің көпшілігі андронов мәдениетінің уақытын үш кезеңге бөледі: ерте қола - б.з.б. ХVШ-ХVІ ғғ.; орта - б.з.б. XV-XII ғғ; соңғы - б.з.б. XII - VIII ғ. бас кезі. Ескерткіштердің аталуына байланысты, ерте кезі - федоров; орта - алакөл, соңғысы - замараев аталады. Күні көшеге дейін бұлардан андронов мәдениетінің дамуындағы түрлі кезеңдер көрініс тапты деп есептеліп келді. Соңынан, федоров ескерткіштері ерте емес, орта қоламен мерзімделінетіндігі анықталды және де андронов мәдениетінің үйлесімді даму суреті бұзылған еді. Кейіннен федоров ескерткіштері – ерте және соңғы болып белінетіндігін анықтаудың сәті түсті. Бірінші топ б.з.б. ХV-ХІV ғасырларға, екіншісі - б.з.б. ХIII-ХІІ ғасырларға жатады. Егер ерте уақыттағы ескерткіштер Орталық Қазақстан мен Оралдан белгіленсе, кейінгілері - өте кең аумақтан: Батыс Сібірден, Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысынан, Орта Азиядан жиі 9шырасқан. Федоров тайпаларының қоныстанған негізгі орталығы Қазақстан болған сияқты. Бұл жерден оларды Орталық Қазақстанға батыстан келген алакөл тайпалары ығыстырға

2.1930 жылдарда елдің барлық жерінде социалистік қатынастар орнады. Социализмнің тоталитарлық, казармалық сипатының көрінісі:

· Жер, фабрикалар мен зауыттар, ұжымшарлар мен кеңшарлар мемлекет меншігіне өтті.

· Республикалар іс жүзінде толық егемендік алмады.

· Республикаларға заң шығару құқығы берілмеді.

1936 жылы сталиндік КСРО Конститіциясы жарияланған бюрократиялық орталықтандыру орнықты.

Сталиннің «социализм жолымен ілгерілеген сайын тап күресі шиеленісе түседі» деген теориясы үстемдік етті.

· Жазалау органдарының қызметі күшейтілді.

· Мемлекеттік билік органы ретіндегі Кеңестер қызметі шектелді.

Одақ Ішкі істер халық комиссариаты құрамында ерекше кеңес құрылып, жазалау шаралары:

Жеке адамды, халықтарды жер аудару

Еңбекпен түзеу лагерьлеріне қамау

КСРО-дан тыс жерлерге қудалау

Ату жазасына кесу

Жазалау шараларының құрбандары:

· Қазақ тілі білімінің негізін салушы – А.Байтұрсынұлы;

· Тілтанушы ғалым, профессор – Қ.Жұбанов,

· Қазақтың тарихи білімінің негізін салушы – С.Асфендияров,

· КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалы басшыларының бірі – М.Төлепов т.б.

Қазақстанда лагерьлер жүйесі

Степлаг – Далалық лагерь

Қарлаг – ерекше режимді Қарағанды еңбекпен түзету лагері.

ЧСИР – Отанға опасыздық жасағандар отбасыларының мүшелеріне арналған лагерь.

Алжир – Отанға опасыздық жасағандар әйелдерінің Ақмола лагері.

ГУЛАГ – Лагерьлер Бас Басқармасы.

БМСБ (ОГПУ) – Біріккен мемлекеттік саяси басқарма

3.Екібастұз - Павлодар облысының оңтүстік-батысында орналасқан қала. 1898 жылы негізі қаланып, қала дәрежесін 1957 жылы алды.

Қазақстанда энеолит дәуірінің ашылған ескерткіштері әзірге көп емес. Олардың бір тобы қазіргі Қостанай, Ақмола облыстарындағы Торғай, Тобыл өзендерінің бойында. Осылардың ішіндегі ең жақсы зерттелгені және тарихи құнды материал бергені — Ботай қонысы. Сондықтан Қазақстанның осы аталған аймағындағы энеолиттік мәдениетті "Ботай мәдениеті" деп атайды.

Ботай энеолиттік конысы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысындағы Ботай елді мекені жанында, Иманбұрлык өзенінің оң жағалауында орналасқан. Қоныс шамамен б. з. д. XXIV—XXII ғасырлар арасында, 200 жылдай уақыт өмір сүрген. Қоныстан 160-ка жуық жекелеген үй орындары ашылды. Үйлер кәдімгідей көше-көше болып салынған. Үйлердің көпшілігі жертөле ретінде қабырғасының жартысына жуығы жер астына үңгіп салынған. Үйдің кабырғасының бір метрге жуығы кәдімгі жер. Одан жоғары тұсы қазылған жерден шығарылған топырақпен дуал етіп шегендеген қабырға. Осылайша салынған қабырғаларға төбесіне қарай тарыла беретін бөрене-сырғауылдар қаланған. Күмбез түрінде жасалған төбеге ағаш бұтақтары тасталып, оның үстіне шым жапқан. Үйдің төбесінің дәл ортасында түтін шығатын тесік қалдырған. Сыртқы есік қабырғадан ойылып шығарылған, оның сыртында кішкене дәліз болған. Ошақ үйдің ортасында орналасқан. Одан төр жақта адамдардың жататын жері болған. Қоныстан тас, сүйек, сазбалшыктан жасалған заттар мен құралдар көп табылды. Мысалы, тас пышақтар, қанжарлар, жебенің, найзаның ұштары. Әр түрлі ағаш өңдейтін құралдар: шот, балта, қашау, тері өңдейтін қырғыштар тастан жасалса, біздер, инелер сүйектен жасалған.

Өлген адамдарын қоныстың маңындағы ескі тұрақтарға жерлеген. Жерленгендердің айналасына, қабір үстіне жылқының бас сүйегін айналдыра тізіп қойған. Ботайлықтар бүкіл еуразия даласындағы ең алғашқы жылқы өсірушілер болған. Ботай қонысынан 70 мың жылқының сүйек қалдықтары табылды. Бұл тек зерттелген аумақтардан шыққандары ғана, әлі ашылмағандары қаншама?! Ботайлықтар, негізінен, жылқы өсірген алғашқы бақташы тайпалар. Ботайлықтардың ерекше атауға тұратын ғұрыптарының ішінен адамның бас сүйегін балшықпен мумиялауды білгендігін, итті кие тұтып үйдің табалдырығының астына көмгендігін атауға болады.

Қазақстан аумағындағы энеолит дәуірі мәдениетінің екінші аймағы — Маңғыстау өңірі. Энеолит мәдениеті Бұл өңірге екі жақтан келді деген тұспал бар. Бірі — Еділ-Жайық бойында өмір сүрген хвалын тайпалары. Екінішісі — б. з. д. 3—2-мыңжылдықтарда Орталық Азиядан белгілі бір бөлігі Маңғыстауға қоныс аударған келтеминар мәдениетінің өкілдері. Маңғыстау түбегіндегі белгілі энеолит тұрақтары Шебер, Жыңғылды, Қошқарата, т. б.

Бұл тұрақтардан ірі шақпақтас құралдар, оның ішінде тері өңдеуге көп пайдаланылған бүйірлі қырғыштар, қашау тәрізді құралдар, бір жүзді пышақтар, иінді бұрғылар табылды. Қыш ыдыстары саз балшыктан қолдан жасалған. Ыдыстардың көбінің түбі дөңгелек конус тәріздес, тұрқы жұмырткаға ұксас келеді. Ыдыстардың ернеуіне жаға тәріздес қалың жиекпен қатар тарақ жүзді өрнек салынған. Шебер тұрағынан кішкене металл біз табылды. Мұндай жекелеген металл заттар хвалын мәдениетіне жататын зираттардан да табылған.

1. 
   VI-IXғғ Қазақстанда өмір сүрген мемлекеттерді атап көрсетіңіздер
   

• 
  Түрік қағанаты (552-603 жж)
  
• 
  Батыс түрік қағанаты (603-704 жж)
  
• 
  Түргеш қағанаты (704-756 жж)
  
• 
  Қарлұқ қағанаты (756-940 жж)
  
• 
  Оғыз мемлекеті (ІХ ғ соңы ХІ ғ басы)
  
• 
  Қимақ мемлекеті (ІХ ғ соңы ХІ ғ басы
  

Шығыс Азияда IX ғасырдың ортасында көшпелі дала хандығы Жужан мемлекеті  құрылды. Жужандар Халха мен Хинганға дейінгі жерлерді қоныстанып, хан ордасы Хангайда орналасты. Жужандар монғол тілінің бір диалектісі сяньби тілінде сөйлеген. Олар Ордос өзенінен батысқа қарайғы далаларда көшіп жүрген теле тайпаларын бағындырған.

X ғасырдың басында Хинганнан Алтайға дейінгі далаларда Жужан ханы Шелун билік етіп,  телелерді өзіне бағындырды. 418-419 жылдары жужандар Тарбағатайға еніп,  Жужан империясы күшейді.

XI ғасырдың ортасынан XII ғасырдың ортасына дейін Орталық және Ішкі Азияда үстем тайпа, жоғарыда аталған теле тайпаларын бағындырған қытай деректерінде тюцзюелер (тужюе), руникалық ескерткіштер тілінде, түркологияда  türk, türük, türkü аталған тайпалар болды.

X ғасырдың ортасында Алтай тауларының оңтүстігіне оңтүстік-шығыстан Ашын бастаған 500 жан ұя (500-көп емес деген ұғымды білдіреді) қоныс аударған. Олар жужандықтарға тәуелділікке түсіп, темір өндірумен айналысады. Мұнда олар жергілікті тайпаларды топтастырып Алтай тауларының жергілікті атауымен «түріктер» атанды. 

460 жылы жужандардың Турфан мен Шығыс Түркістанға басып кіруімен Алтай түріктері жужандықтарға тәуелді болды.

Өздерін түрік деп атаған (қытайша «тужюе») халық  XI ғасырдың басында монғолдық Алтайда қалыптасты.

Түріктерге қатысты олардың ата-тегінің аналық қасқырдан бастау алатындығы туралы Қытай дерегі «Жоунамада» берілген екі тарихи аңыз бар.

Түрік тайпалары өз иеліктерін Алтайдан Хуанхэге дейін жеткізіп, 542 жылы қытай деректерінде алғаш рет кездесті. Бұл оқиғалар осы «Жоунамада» көрініс тапқан: «...Кейінгінің аты Тамын. Оның заманында ұлысы біраз күшейіп, шекара аймақтарымызға келіп әр түрлі жібек маталар сатып алып, Кіндік қағанатпен қарым- қатынас жасау ниеттерін байқатты». Осы кезде қытай патшалығы - Батыс Вэй өзіне жужандарға қарсы әскери одақтас іздеді. Осы мақсатпен Батыс Вэй билеушісі Тайцзу түріктерге елшілік аттандырды. 545 жылы Соғдылық Альнопанто елшілігі Бумын ордасына келді. Бұл кездегі түріктер көсемі Бумын еді. Елшілікті «Ордада бәрі бір-бірін құттықтап, бүгін бізге Ұлы державаның өкілі келіп отыр, көп ұзамай біз де сондай дәрежеге жетеміз» деп жорыды. Бумын Батыс Вэйге өз елшісі Чаньонды жіберді. Сөйтіп өз сюзерені жужан ханының қас жауымен одақтасты. Бұл одақ өте құпия жағдайда өтті. 551 жылдың жазында Бумын қытай қызы Чан Леге үйленді. Оқиға Монғолияның оңтүстік, орталық аудандарын мекендеуші жужан езгісінде отырған теле (тирек) тайпаларының көтерілуімен сәйкес келді. Оларды Бумын қабылдап, өз сюзереніне қарсы екінші «сатқындыққа» жол берді. Түріктер күшейді. Жужандарға қарсы үлкен күш пайда болды. Сюзеренімен қақтығысты бастау үшін Бумын сылтау іздей бастады. Жужан ханы Анағұйдан «қызыңды маған әйелдікке бер» деп талап етті. Бұл даланың дәстүрі  бойынша өзін ханмен тең қою деген сөз еді. Хан «маған бас иетін- вассал. Бұлай деуге қайтіп дәтің барды?» деп ашуға басады. Түріктердің күткені де осы болатын. Түріктер жужанға қарсы соғысын бастады. Жужан ханы Анағұй өзіне қол жұмсап, өзін - өзі өлтіреді, билікке баласы Ян Лочен келеді. 552 жылы жужандар толық талқандалды.  Бумын түріктердің тәуелсіздігін жариялап, жаңа мемлекет - Түрік қағанатын құрды. Өзі «Ел-хан», әйелі «хатун» лауазымын алды. Ұлы жеңісінен кейін, Бумын ұзақ өмір сүрген жоқ. Кейбір деректердің айтуынша,  сол 552 жылы, ал «Билік ғибратнамасының» (165 бумасы) мәлімдеуінше,  553 жылдың басында қайтыс болған. Билік інісі Қара Ескеге өтеді, бірақ, ол да көп отырмаған. 553 жылдың соңында оның орнына інісі Мұқан қаған келді. Мұқан қаған (553-572 жж.) мен Таспар қағандар (572-581 жж.) тұсында түрік елінің билігі Орталық Азия, Оңтүстік Сібір, оңтүстік-батыс Маньчжурия, Енисей қырғыздары елі, монғол тайпасы қидандар еліне тарады. 

Батыста билік Бумынның басқа бір інісі Истемидің (553-576 жж.) қолында болды. Ол түріктердің батыс тармағында дәстүрге айналған ябғу лауазымын иеленіп, 554 жылы батысқа жорығын бастады. Фирдоуси Истеми державасының шекараларын «От Чина (Китая) до берегов Джейхуна (Амударьи) и до Гульзариуна»(Сырдарьи) по ту сторону Чача (Ташкента)» деп көрсетеді. Зерттеушілер Фирдоуси тек өзіне таныс жерлерді ғана атап, Солтүстік-батыс шекараларды көрсетпеген деп есептейді. 555 жылы түріктер Шығыс Түркістан, Жетісу, Орта Азия, Сырдария, Арал маңына жетіп, мұндағы жергілікті тайпалар қағанат құрамына кіреді немесе аварлармен батысқа жылжиды. 558 жылы Истеми Поволжьені бағындырып, Еділге шығады. Одан оңтүстікке бет бұрып, Эфталит, Ауғанстан, солтүстік Үндістан, Кавказ, Батыс Қырым, Батыс Босфорға дейін жетті. 576 жылы Истеми қайтыс болды.

XI ғасырдың 80-жылдары Суй әулетінің (581-618 жж.) қол астына біріккен Қытай күшейіп, империяның әскери-экономикалық өрлеуі басталды. Бұл түріктердің өзара ішкі тартыстарының күшеюімен, 582-583 жылдардағы жұтпен сәйкес келді. Осы жылдары басталған әлеуметтік - саяси дағдарыс 603 жылы қағанаттың Батыс және Шығыс болып екіге бөлінуімен аяқталды. Орталығы Монғолияда болған Шығыс Түрік қағанаты және  Орта Азия мен Батыс Жоңғария, Жетісуда құрылған Батыс Түрік қағанаттары тарих сахнасына шықты.

БАТЫС ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ

Батыс Түрік қағанаты Шығыс Түріктен мүлдем ерекшеленді. Егер шығыста көшпелі мәдениет үстемдік құрса, керісінше, батыста отырықшы- егіншілік шаруашылық дамып, сауда мен қолөнер гүлденді. Оған Жетісудың табиғи географиялық орналасуы қолайлылық туғызды. Оған қоса Орта Азияда Ферған соғыстарының басталуы себепті Ұлы Жібек жолының басты бағыттары Жетісуға ауысқан еді. XI-XIII ғасырларда тек Шу аңғарында ғана 18 ірі қалалар мен қала қоныстары болған екен. Батыс Түрік қағанатының астанасы Шу аңғарындағы Суяб қаласы.

Батыс Түрік қағанаты ортағасырлық деректерде «он тайпа елі» («он оқ будун») ретінде мәлім. Қағанат екі ірі тайпалық конфедерация - дулу мен нушибиден тұрды. Әр одақ бес тайпаны біріктірген. Батыс Түрік қағанатының тарихы осы екі конфедерация арасындағы билік үшін күреске толы. Дулу - Жетісу мен батыс Жоңғарияны қоныстанса, Нушиби - батыс Тянь Шань мен Ыстықкөл маңын мекендеген.

Батыс Түрік қағанатының гүлденген мезгілі Жегуй қаған (610-618 жж.) мен Тон жабғу (618-630 жж.) билігі тұсы болды. Жегуй Алтайды қағанаттың шығыс шекарасы етсе, кейін Тон жабғу батыста Амударияның жоғарғы ағысына дейін жетті. Бұлар нушиби тайпасының өкілдері.

Тон жабғу тұсында түріктер Ауғанстан арқылы солтүстік - батыс Үндістанға жетті. Византия императорымен байланыс орнатып, Ираклийдің Закавказьеге үшінші жорығына қатынасты. Тбилисиде Ираклиймен кездесіп Тон жабғуға император өз тәжін кигізіп, қызы Евдокияны беруге уәде етеді. Тон жабғу өзіне тәуелді жерлерге, яғни солтүстікте Испиджаб, Шаштан, оңтүстікте Ауғанстанның оңтүстігі мен солтүстік - батыс Пакистанға дейінгі аумаққа өз өкілдерін - тұдындарды жіберді. Қытай дерегі «Көне Таңнама» авторлары Тон жабғу саясаты туралы «батыс варварлар мұндай күшті болып көрген емес» деп жазды.

Мемлекеттің жоғарғы билеушісі қаған (хакан) лауазымын иеленіп, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына басшылық етті. Қағаннан кейінгі екінші адам ұлық еді. Сонымен қатар қаған руынан шыққан ябғу, тегін, шад, бек, бұйрық, елтебер сияқты вассал тайпаларды билейтін жоғарғы лауазымдар болған.

Қытай деректері Батыс Түрік қағанатында 28 дәрежелі лауазым иелері болды деп көрсетеді. Дегенмен, бұл қағанат аумағының үлкейіп-кішірейіп отыруына байланысты бірде көбейсе, ал енді бірде азайып отырған.

Халық бұқарасы, ерікті ұсақ қауым мүшелері «қара бұдұндар» (budun -халық) аталған.

Түрік иеліктері туралы будда монахтары көп мәліметтер қалдырды. Солардың бірі 630 жылдың басында Жетісуда болған будда монахы - қытайлық Сюань Цзан. Сюань Цзан Тоқмақ жанында аң аулап  жүрген Тон жабғуды кездестіреді. Будда монахын жылқылардың көптігі таңқалдырады: «Қаған жасыл жібек желбегей киген. Оның қасына ерген екі жүзден астам тарханы бар, олар қалқа желбегейлер киген, шаштарын бұрымдап өрген. Аттары өңшең сәйгүлік. Түйе, ат мінген адамдардың көптігіне көз сүрінеді. Қаған үйінің алтынмен сәнделгені соншалық, тіпті көз қаратпайды». Үзінді Батыс Түрік қағанатының байлығы мен молшылығын бейнелейді. Бұл 630 жылдың басы болатын. Ал жыл соңында қағанат үшін нағыз апат басталды. Бірақ, мұны Сюань Цзан  көре алған жоқ. Тайпа ақсүйектерінің басқыншылық соғыстардағы жеңісі нәтижесінде әбден баюы қағанаттағы сепаратизмді күшейтті. Билік үшін күрес өршіді. Нәтижесінде Тон жабғу өлтірілді. Бұл оқиғалар «Көне Таңнамада» баяндалған.

Деректер осыдан кейін батыс түріктерде тыныштық болмағанын жазады. Қағанат Сырдарияның батысындағы ортаазиялық иеліктерінен айырылды. Елде саяси дағдарыс басталды. 659 жылы қағанатқа қытай әскерлері басып кірді. Тан империясы Батыс Түрік тайпаларын қаған руынан тағайындаған сенімді адамдары арқылы басқаруға әрекет жасады. Бірақ түріктердің өз тәуелсіздіктері жолындағы толастамаған күресі жеңіспен аяқталды. «Дулу» бірлестігіне кіретін түркеш тайпасының көсемі Үшелік Батыс Түрік қағанатын қалпына келтіріп, Түркеш мемлекетінің негізін қалады.

Осы кезде Орталық Азияда саяси жағдай өзгерді. Шығыста Шығыс Түрік қағанаты күшейіп, оңтүстікте арабтардың жаулаушылық соғыстары басталды.

ТҮРГЕШТЕР ҚАҒАНАТЫ

Қытай басқыншыларына қарсы түріктердің өз тәуелсіздіктері жолындағы толастамаған күресі жеңіспен аяқталды. 704 жылы түркеш тайпасының көсемі Үшелік Батыс Түрік қағанатын қалпына келтіріп, Түркеш мемлекетінің негізін қалады. Түркеш – Батыс Түрік қағанатының сол қанатындағы дулу тайпалық бірлестігінің ішіндегі төртінші тайпа. Қағанаттың негізгі жер аумағы – Жетісу болды. Жалпы қағанат аумағы Орта Азияның оңтүстік –шығысында Шаш (Ташкент) қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрфан қалаларына дейінгі аралықты қамтыды. Орталығы- Шу аңғарындағы Суяб қаласы.

707 жылы Үшеліктің қайтыс болуымен билік басына оның мұрагері Сақал (Саға) келді. Егер Үшелік билік басына келгенде  жүз қырық мың әскері болса, Сақал тұсында оның саны үш жүз мың адамға жетеді. Сақал билігі тұсында ішкі талас–тартыс күшейді. 710 жылы ағасы Сақалдың  берген жер үлесіне көңілі толмаған Чжен (Жану) өкпелеп, Шығыс Түрікке қашып барып шағымданды. Ағасына қарсы көмек сұрады.  Шығыс Түрік қағаны Қапаған жиырма мың атты әскерді батысқа аттандырды. Әскер басына кіші ұлы Инелді, оған кеңесші басшы етіп Тоныкөкті тағайындады. Сақал қолға түсті. 711 жылы Қапаған қаған сатқын Чженге «Сен өзіңнің туған ағаңмен отаса алмағанда, маған қайтіп опа қыласың?», - деп екі ағайынды өлтіріледі.

Түркештердің қалған әскерін әскери қолбасшы Сұлық бастап Сырдария арқылы  оңтүстікке жылжиды. 712-713 жылдары Елтеріс қаған балалары Білге мен Күлтегін және Тоныкөк бастаған Шығыс Түрік әскері өз жеңістерін әрі жалғастыру мақсатында Сұлықтың соңынан ерді. Шығыс Түрік әскерінің ары қарай жылжуын оңтүстіктен  Орта Азияға жылжып келе жатқан  арабтар тоқтатты. 714 жылы Шығыс Түрік әскері кейін шегінуге мәжбүр болды. Сұлық та өз әскерімен Жетісуға қайтты.

Сұлық- қара түркеш өкілі. 717 жылы  Сұлық өзін қаған деп жариялап, Түркеш мемлекетін қалпына келтірді. Қағанат орталығын Талас (Тараз) қаласына көшіреді. Ол ең алдымен Шығыстағы қауіпті сейілтуге тырысты. Ол мұнда өзінің үш қауіпті жауымен некеге отырды. Ашын руының қызына үйленіп, өз билігін заңдастырды. Өз  ұлын Шығыс Түрік қағаны Білге қағанның қызына үйлендірді. Тибет патшасының қызын әйелдікке алды. «Көне Таңнама» Сұлықтың ерекше құрметке ие болғандығын мәлімдейді: «Сүлік әділ, ұқыпты адам еді, әр жолғы соғыс олжаларын қолбасылар мен жауынгерлерге, жамағатқа тұтас таратып, қол астындағы қауымның ықыласына бөленді. Жұрттың бәрі оған аянбай қызмет етті».

717 жылы түркеш билеушісі Қытаймен достық байланыс орнатты. Егер Түркеш билеушісіне батыстан төнген араб қауіпіне қарсы одақтас қажет болса, Тан империясы өзіне ерікті одақтастарды жақындата отырып, солардың  көмегімен Тибетті талқандап, шығыстан әскер қозғамай-ақ, арабтарды қууды көздеді. Осы оқиғаға байланысты болса керек кейбір араб құжаттарында Сұлық «Қытай императорының туысқаны» ретінде көрсетіледі. Осы уақыттан бастап Түркештер арабтармен белсенді күреске көшті. Ендігі басты жау батыстан төнген қауіп- арабтар еді. Түркеш көсемі Самарқанд, Бұқара тұрғындарымен күш біріктіріп, бұл қалаларды арабтардан босатады. 737 жылы қарлұқтармен бірлесіп Тоқарстандағы арабтарды талқандайды. Сұлық қаған шайқастарға өзі қатынасып, онда үнемі жеңіске жетіп отыруынан болса керек, ол «Сүзеген» деген лақап атқа ие болды.

Арабтар да түркештерді өз жағына тартуға тырысты. Халиф Хишам  Сұлыққа өз өкілін жіберіп мұсылман дінін қабылдауды ұсынды. Елшілерді Сұлық қаған салтанатты түрде қарсы алып, сый–сияпат көрсетті. Олардың Ислам діні туралы айтқан мәліметтерін жақсылап тыңдап, ұғынысқан қаған, келген елшілер тобын ренжітпей, риза етіп қайтарады. Қаған мұсылмандықты қабылдау туралы ұсынысқа сыпайы түрде былай деп жауап береді (атқа мінген, қолында қылыш, найзалы, сауытты жауынгерлерін көрсете тұрып): “Мыналардың ешқайсысы да етікші, не тігінші, не емші емес! Жауынгерлік олардың күнкөріс кәсібі. Ендеше, олар мұсылман болып, Исламның шарттарын орындаса қайтіп күн көретұғын болмақ». Осылайша Сұлық бұл ұсыныстан бас тартады.

737 жылы Сұлық өз шатырында қастандықпен өлтіріледі. Сұлықтың орнына оның баласы Тұқарсан Құтшар қаған болды. Оның билігі бір-екі жылға ғана созылды.

Сұлықтан кейін сары және қара түркештер арасында жағдай шиеленісіп, Түркеш қағанаты әлсіреп, ішкі бірлігінен айырылды. Қытай империясы Куш қаласындағы  (Шығыс Түркістан) әскерлерін Жетісуға аттандырып, 748жылы Суябты басып алады.

751 жылы шілде айында Таласқа жақын Атлах қаласы түбінде арабтар мен Тан әскері кездесті. Бұл шайқас тарихта «Талас шайқасы» деген атпен қалды. Атлах қаласы туралы араб тарихшысы әл-Макдиси «Атлах үлкен қала, көлемі жағынан орталық қалаға жақын, айналасы биік дуалмен қоршалған. Бау-бақшасы көп, жүзім мол өседі...», - деп жазады.

Түркеш мемлекетінде билік мұрагерлік жүйеге негізделді. Билік әкеден балаға немесе ағадан ініге мұрагерлік жолмен қалып отырды.

Түркеш тайпалары қолайлы географиялық орналасуы, табиғи климат жағдайларына байланысты отырықшы, қала мәдениеті дамыған, көп салалы шаруашылықпен шұғылданды. Мал шаруашылығының жартылай көшпелі түрі, егіншілік, қолөнер, саудамен айналысты. Археологиялық қазба жұмыстары барысында Тараз қаласынан «Түргеш қағанының теңгесі» немесе «түріктің көк ханының теңгесі» деген соғды жазуымен жазылған теңгелер табылған.

756 жылы түркештер тәуелсіздігінен біржола айырылып, Жетісудағы билік қарлұқтар қолына өтті.

Жазба деректерде қарлұқтар  біздің заманымыздың V ғасырындағы тирек тайпаларының құрамында кездеседі. Қарлұқтар туралы алғашқы мәліметтер кездесетін қытай деректерінде V ғасырдың орта шенінде қарлұқтар өздерінің басты руының атымен Бұлақ деп кездеседі. Олар Алтай баурайларын мекендеген.

Қарлұқтар Алтай тауларының  батысын Зайсан, Алакөл, Урунгу көлдері аралығын,  Қара Ертіс бойы мен Тарбағатайды мекендеді. Бұл кезде олар «Үш Қарлық» (Қарлұқтардың үш тайпасы) елі ретінде белгілі болды. Олар бірде Батыс Түрік қағанатына, бірде Шығыс Түрік қағанатына бағынған.

VII ғасырдың соңында қарлұқтар бір-бірімен күрескен үш күштің ортасында қалды. Олар Шығыс Түрік қағанаты, Қытай империясы және Түркештер еді. 714 жылы қарлұқтар Түркештер мен Шығыс Түрікке қарсы Қытаймен одақтасты. Оған бір жағынан, батыста күшейіп келе жатқан Түркештерден гегемондықты, яғни қозғаушы, басқарушы күшті, тартып алу, екінші жағынан, Шығыс Түрік қағанатының басқыншылық, тонаушылық жорықтарынан қорғану себеп болды. Жазба деректер («Үлкен Күлтегін жазуы») Шығыс Түріктің қарлұқтармен шайқасын  былайша хабарласа «жиырма жеті жасымда еркіндік пен тәуелсіздікте болған қарлұқ халқы дұшпан болды», Білге қаған жазуы мұны тағы да растайды «Отыз бір жасымда қайғысыз, еркін және тәуелсіз болған қарлұқтар дұшпан болды. Тамағ ыдуғ басында шайқастық. Қарлық елін өлтірдім. Ол жерді қол астыма қараттым.». Тамағ ыдуғ (Тамыр бұлағы) Хангай тауларынан бастау алып Орхон өзеніне құятын өзен саласы. VIII ғасырдың ортасында Орталық Азиядағы шешуші саяси күш - ұйғыр мемлекеті болды. Көне түркілер мұрасы Солтүстік Монғолия үшін ұйғырлармен болған күресте сәтсіздікке  ұшыраған, екінші жағынан батыста Түргеш қағанатының әлсіреуімен қарлұқтар батысқа бет бұрды. Қарлұқтардың батысқа жылжуы бұдан ертеректе-ақ басталған болатын.       Ұйғырлардың Терхин жазуларында қарлұқтардың ит жылы (746 ж.) «Он оқ еліне» кеткендігі хабарланады. Бірақ, Жетісуда қарлұқтар билігінің орнығуына 740 - 751 жылдар аралығындағы империя әскерінің бұл өңірге жорықтары кедергі жасады. 740 жылы Тараз, 748 жылы Суяб, 749 жылы Шаш қалаларын  қытай әскерлері ойрандады. 751 жылғы  Талас шайқасында жоғарыда аталған себептерге байланысты империя әскері кейін шегінуге мәжбүр болды. Арабтар да кейін шегініп Жетісуда қарлұқтар билігі нығайды. Жетісуда қарлұқтардың орнығуына жергілікті оғыздар да қарсылық көрсетті. Дегенмен, қарлұқтардың қысымымен оғыздар батысқа, Сырдарияның төменгі ағысына, жылжуға мәжбүр болды. 756 жылы қарлұқтар Тараз және Суябты алып Жетісуда өз биліктерін түпкілікті орнатты.

756 жылы құрылған Қарлұқ мемлекетінің билеушісі ябғу лауазымына ие болды. 840 жылы Білге Күл Қадыр өзін қаған деп жариялады. 

Қарлұқтар құрамына үш ірі рулық бірлестіктер- Бұлақ, Жікіл және Ташлықтар кірді. Араб, парсы деректеріне  сүйенсек, Жетісуда құрылған қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай көшпелі түрлі тайпалар өкілдер- бұлақтар, тухсилер, аргулер, барысхандар, оғыздардың қалған топтары кірген.

Қалыптасқан тарихи және географиялық жағдайларға байланысты, қарлұқтар Қазақстан мен Орта Азияда орналасқан түріктердің ішіндегі отырықшылдыққа ерте бой ұрған тайпалық бірлестік. Оған ,біріншіден, оңтүстік, оңтүстік-батыстағы отырықшы-егіншілікпен, саудамен айналысқан  Соғды мемлекетімен  байланыстары, екіншіден, Ұлы Жібек жолының қарлұқтар мекенімен  өтуі себеп болды. Қарлұқ қоғамында шаруашылықтың бірнеше типі қалыптасты. Олар көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы шаруашылықтар. Егер осы қарастырып отырған кезеңде қыпшақтар мен оғыздарда негізінен көшпелілік басым болса, қарлұқтарда жартылай көшпелі шаруашылық үстемдік етті. Аң аулау кәсібімен де шұғылданды.         Қағанаттағы ішкі талас тартыстар мен билік үшін күрес күшті болды. Бұл қағанатты әлсіретпей қоймады. Мұны пайдаланған Қашғардың түрік билеушілері 940 жылы Баласағұн қаласын басып алып, Қарлұқ қағанатын талқандайды.

Оғыз тайпасының бастапқы мекендеген аумағы Жетісудың  батысы болды. Түркештер мұрасы үшін болған қарлұқтар мен оғыз тайпаларының арасындағы  күрес нәтижесінде Жетісуда билікке қарлұқтар келіп (756 жылы), оғыз тайпалары батысқа Сырдарияға қарай қоныс аударды. Бұл кезде Сырдарияның орта, төменгі ағыстары мен Арал теңізі аралығында араб деректеріндегі  Сырдарияның  Кангар атауымен аталған кангар тайпалары мекендеген еді. VIII ғасырда кангар атауының орнына жаңа печенег деген атау қалыптасты. VIII ғасырдың  басында Сырдария алқабы  печенег - кангар тайпаларының басшылығымен біріккен саяси конфедерацияға енді. Саяси орталығы Отырар қаласы болды. VIII ғасырдың 2- жартысында печенег- кангарлар Жетісудан ығысқан оғыз тайпаларымен кездесіп Сырдария алқабы үшін күрес басталды. Нәтижесінде, оғыз тайпалары печенег - кангарларды талқандап Сырдарияның орта, төменгі ағыстарын Арал өңірін тұтастай иеленді.

Янгикент өте қолайлы жерде орналасқан қала еді. Қала Хорезм, Мәуереннахрмен шектесіп, Кимектер даласы арқылы Сарысу, Кеңгір, Есіл, Нұра бойларына баратын маңызды керуен жолының үстінде орналасты.

Оғыз мемлекетінің билеушісі «жабғу» лауазымына ие болды. Жабғу билігі мұрагерлік жүйеге негізделді. Жабғу мұрагерлері «Инал» атағына ие болған. Жабғудың «Күл-еркін» лауазымына ие орынбасарлары және «Сюбашы» аталған әскер басшылары сарай өмірінде үлкен роль атқарды. Сонымен қатар, оғыз мемлекетінің  бір ерекшелігі жабғудың әйелі – «хатун» билікке араласты.

Мүліктік теңсіздік малға жеке меншікке негізделді. Ибн Фадлан «бай оғыз он мың бас жылқысы бар оғыз»,- деп көрсетеді. Деректерде мұндай бай топтар бай, бек, әмірлер деп аталады. Кедей  топ  М.Қашғаридің «Диуани лұғат –ат түрікінде» ерлер деп аталған. Олар малға қарау, киім тігу, тамақ даярлау сияқты  үй жұмыстарымен айналысқан. Махмұд Қашғари «Оғыз кедейлері ятуктер соғыстарға қатыстырылмаған», - деп жазады. Кедей ауырып қалған жағдайда, оларды құлдар сияқты қараусыз далада қалдырған. М. Қашғари оларды йоксул, джиған  деп атайды.

Оғыздардың  Хорезммен, Хорасанмен экономикалық байланыстары интенсивті,яғни қарқынды түрде жүріп, олардың малдары Хорасанда үлкен сұранысқа ие болды. Ірі сауда орталығы- Сырдарияның орта ағысындағы Сауран қаласы.. Хорасаннан оғыздар еліне лазуритке ұқсас малахит пен азурит әкелінген.

 КИмақ МЕМЛЕКЕТІ

VII ғасырдың басында Монғолияның солтүстік батысын мекендеген кимектер VII ғасырдың ортасына таман Алтайдың солтүстік аудандары мен Ертіс өңіріне көшеді. VIII ғасырдың екінші жартысы мен IX ғасырдың басында кимектер Қазақстан жеріне қоныс тебе бастады. 766-840 жылдары кимектер Батыс Алтай, Тарбағатай мен Алакөл ойпаты аумағына қоныстанды. Ортағасырлық парсы тарихшысы Гардизи кимектер құрамында жеті тайпа болды деп көрсетеді. Олар эймур, байандур, татар, ланиқаз, ажларлар, имек, қыпшақ тайпалары. Кейбір деректерде кимектер атауы «қимақтар», «кемектер» деп те кездеседі.

Деректердің көрсетуінше, Кимек мемлекетінің құрылған мерзімі IX ғасырдың соңы. Қағанат Қазақстанның солтүстік-шығыс, орталық аймақтарын алып жатты. Қағанаттық орталығы Имақия қаласы болды.

Мемлекет билеушісінің лауазымы «қаған» деп аталған. Билік атадан балаға мұрагерлікке қалдырылып отырған. Өкіметтің барлық билігі қаған қолында болды. Қағаннан кейінгі билік тайпалар бірлестігін  басқарған «ябғулардың»  қолында еді. Олардаң кейінгі жеке ру-тайпаларды  «шад-түріктер» билеген.

Кимектер орталығы  болған Ертіс өңірінде олардың 16 қаласы болыпты. Олардың ішінде Имақия, Қарантия, Дамурия, Шнария, Сараус, Дахлан, Банджар, Астур, т.б. бар.

Х ғасырдың екінші жартысында кимектер жеріне Қарахан мемлекеті шабуыл жасай бастайды. Деректер оларды Ертіске дейін жетті деп жазады. XI ғасырда  бұл шабуылдар күшейе түсті. Осындай жорықтардың әсерінен Кимек мемлекеті де әлсірей бастайды. Екінші жағынан, ішкі билік үшін күрес те өрши түсті. Билік үшін күреске қыпшақ тайпалары да араласты.

Кимектерде мал шаруашылығы басым болды. Парсы тарихшысы Гардизи былай деп жазды: «шаруалар өз мырзаларының малын бақты... Қысқа арнап олар әрқайсысы өздерінің шама- шарқына қарай, қой, жылқы немесе сиыр етін сүрлеп алады». Сонымен қатар, кимектер қолөнер, балық аулау, егіншілікпен де айналысқан. Зираттардан табылған садақ жебелері кимектердің темір қорытудың шеберлері болғандығын көрсетеді.

Кимектер мен қыпшақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жазуын пайдаланып, қамыс қаламмен жазған.

Кимектер табиғаттың әртүрлі күштері мен құбылыстарын пір тұтқан, көкке, Тәңірге  сиынған.  Олар күнге, жұлдыздарға, аруақтарға  да табынған. Ертіс өзенін қасиет тұтып, «өзен – адамның тәңірі» деген. Өлгендерді өртеп жерлеген. Оларға тас сымбат (мүсін) қойып, оған табыну салты кеңінен тараған.

X ғасырда Орталық Азиядан шыққан  көшпелі тайпалардың бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Кимек мемлекетін әлсіретті. Сондықтан Кимек мемлекеті құрамындағы қыпшақ тайпалары өзінің қоныстанған жерлерін тастап, Сырдария өзенінің бойындағы, Аралдың батысы мен Каспийдің солтүстік өңіріндегі оғыздарды орындарынан қозғап, оларды оңтүстікке және Қара теңіз далаларына қарай қозғайды. Оғыз жерін басып алғаннан кейін, қыпшақтар кимек мемлекетінің орнын басты. Қыпшақтар мекендеген жерлерді «Дешті Қыпшақ», яғни «Қыпшақ даласы» деп атады.

Осы оқиғалардың барысында кимектер саяси үстемдігінен айырылып қана қойған жоқ, сонымен қатар, қыпшақтарға тәуелді болып шықты. Кимектердің  бір бөлігі Ертісте қалып, екінші бөлігі Түркістан және Орта Азия аймағына қоныс аударды, енді біразы  қыпшақ тайпаларымен батысқа, оңтүстік орыс далаларына  қарай қозғалды. Сөйтіп, қыпшақтар кимек мемлекетінің орнын басты.

      Кимек атауы туралы «Қазақстан тарихының (Көне заманнан бүгінге дейін)» 5 томдық. 1том, 322-бетті қараңыз.

2. 
   Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Мәскеу түбіндегі шайқастағы қазақстандықтардың көрсеткен ерліктері
   

Төрт жылға созылған Ұлы Отан соғысы Кеңес Одағы үшін бұрын соңды бастан кешкен барлық соғыстардың ішіндегі ең ауыры болды.

“Барбаросса” жоспарын жасаған кезде фашистік Германияның билеушілері КСРО - ны көп ұлттық жасанды және тұрақсыз бірлестігін ішкі бірліктен жұрдай этностық конгломерат (құранды) деп есептеді.

Фашистер басып алынған Кеңес аумағында Остланд (Беларусь пен Балтық жағалауы), Украина, Мәскеу (Ресей) және Кавказ, елдің шығыс шет аймақтарында Түркістан және Еділ - Орал рейхкомиссариатын құруды жоспарлады. “Ғылыми - зерттеу институты” деп аталған “Арбайтегемайншафт Түркістан” атты жоғары барлау мектебі құрылып, болашақтағы “Үлкен Түркістан” картасын әзірледі. Оған Қазақстан, Орта Азия, Татарстан, Башқұрыстан, Әзірбайжан, Солтүстік Кавказ, Қырым, Шыңжан, Ауғанстанның бір бөлігі енгізілді. Қуыршақ мемлекет құру идеясы экономикалық және саяси мақсаттардан туындады. Бұл өңірде ұлы Герман империясы үшін қуатты шикізат және азық - түлік базасын құру белгіленді.

Кеңес елін отарға айналдыру, ал оның халқын құлдыққа түсіру гитлершілердің дүние жүзіне үстемдік орнату жолындағы басты нысаналарының бірі болды.

Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап - ақ қатарында мыңдаған қазақстандықтар шайқасқан кеңес жауынгерлері барлық майдандарда фашистік басқыншыларға қарсы кескілескен ұрыс жүргізді.

Мәскеу түбінде генерал - майор И.В. Панфилов қолбасшылық еткен даңқты 316 - атқыштар дивизиясы ерлікпен шайқасты. 1941 жылы қарашада Дубосекова түбінде ұрыс болған 1075 атқыштар полкінің танк жоюшылар тобының ерлігі елге мәлім болды. Осы топта болған ротаның саяси жетекшісі В.Г. Клочковтың: “Ресей кең - байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ, артымызда - Мәскеу”, - деген жалынды сөзі бүкіл майданды шарпыған ұранға айналып кетті. Мәскеу үшін шайқаста И.В. Карпов қолбасшылық еткен атқыштар полкі мен аға лейтенант Б. Момышұлы басқарған батальонның жауынгерлері ерекше табандылық көрсетті. Дивизия жаудың төрт есе басым күшіне қарсы кескілескен ұрыстар жүргізді.

Мәскеу үшін болған шайқастарды еске ала келіп, Ұлы Отан соғысының аты аңызға айналған қаһарманы, Кеңес Одағының Батыры, белгілі жазушы Б. Момышұлы былай деп жазды: “Біздің жүрегіміз темір емес, бірақ біздің кек отымыз қандай темірді болса да ерітіп, күйдіріп жібере алды...біздің үрейді жеңетін ең күшті қаруымыз бар, ол - Отанға деген сүйіспеншілік”.

Мәскеу түбіндегі шайқаста көрсеткен ерлігі үшін 316 - атқыштар дивизиясы 8 - гвардиялық дивизия болып қайта құрылып, Қызыл ту орденімен марапатталды. Жауынгерлердің өтініші бойынша дивизия И.В. Панфиловтың есімімен аталатын болды.

Ротаның саяси жетекшісі Мәлік Ғабдуллин басқарған автоматшылар тобы жау танкілерін жойып, өз бөлімшелерін қоршаудан алып шықты.

Мәлік Ғабдуллинге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді Бородино селосында неміс бөлімінің штабына басып кіріп, 5 неміс офицерінің көзін жойды. Қаза тапқаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Ұзақ жылдар соғыстың алғашқы күндерінде бірінші болып таран жасап, жанған жау тобына ұшағын бағыттаған адам, авиация капитаны Николай Гастелло саналып келді. Кейін зерттеушілер мұндай ерлікті алғаш жасаған А. Масловтың экипажы екендігін дәлелдеді. Оның құрамында жерлесіміз Бақтыораз Бейсекбаев бар еді. А. Маслов экипажының мүшелеріне Ресейдің батыры атағы берілді. 1998 ж Қ.Р. Президенті Н.Ә. Назарбаевтың өкімімен Б. Бейсекбаевқа Халық Қаһарманы атағы берілді.

3. 
   Қазақ жеріндегі ұлт-азаттық көтерілістердің болған уақытын дұрыс реттік жүйемен кестеге толтырыңыз. (Маңғыстау түбегіндегі көтеріліс, К.Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс, Ж.Нұрмұхамедұлы бастаған азаттық күрес, С.Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі, Бөкей Ордасындағы көтеріліс)
   

Саяси–әкімшілік реформа жүргізу және жаңа басқару элитаның саясатының даму барысы қазақ даласында қауырт экономикалық тәуелділіктің күшеюіне әкелді. Көшпенділердің құнарлы жерлері тартылып алынды. Орыстардың бекіністеріне және казак станицаларына деп жер алынды; салықтық төлемдер өсе берді және одан басқа да заң бұзушылықтарға жаңадан келген басшылар тарапынан жол берілді. Осындай теріс көріністер қарапайым халықтың наразылығын тудырды. Сол наразылық ақырында С. Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісіне айналды. Көтеріліс 1783 жылдан 1797 жылға дейін созылды. Негізгі себеп: Ресейдің отаршылдық саясаты, қазақ жерлерін тартып алу, қазақтардың тарихи қалыптасқан көшпенділік өміріне бөгет қою. Сонымен қатар тонау, отаршылдықты жақтайтын шенеуліктердің әрекеті және жергілікті басшылықтың қыспағы.

1785ж. Сырым Датұлы отряды Сахарная бекінісін шабуылдады. Бірақ артиллерия қысымына шыдамай кейін шегінуге мәжбүр болды. 1790 жылдардың басынан бұл қозғалыс нағыз көтеріліске айналды. Өзінің Екатерина ІІ – ге жазған хатында Сырым Датов былай деген: “Орал казактарының атаманы 1500 әскерімен жайбарақат жатқан қазақ ауылдарын тонады, дүние – мүлкін иемденіп, 150 адамды өлтіріп, 57 адамды тұтқындап, сансыз жылқы, түйе, сиыр, қой айдап әкетті.” Осыған байланысты қазақтар да Орал бекінісінің бөлімдеріне шабуыл жасады. Орынбор әкімшілігінің жаңадан тағайындалған басшысы Пеутлинг қатаң әрекет қолданды: үнемі қазақ даласына жазалау отрядтарын жіберіп отырды.

Осы оқиғаларға байланысты старшындар патша үкіметінен Нұралы ханды орнынан алуды талап етіп, өлкені Орынбор генерал–губернаторы Игельстромның құрған жүйесі бойынша басқаруды талап етті. Осы жүйенің мағынасы бойынша Кіші жүзді Орынбор шекаралық сот басқаруға тиіс болатын. Жүз үш бөлікке бөліну қажет: Әлімұлы, Байұлы және Жетіру. Осылар негізгі жазалау соттың бұйрығын орындап, олардың басында төраға және оның екі орынбасары жергілікті старшындар болу керек.

Бұл Игельстром реформасын бүкіл Жүз үшін іске асыру мүмкін болмады. Өйткені бүкіл саяси билік старшындар қолында болатын және хан билігін жою патша үкіметіне кері әсерін тигізуі мүмкін. 90 жылдардың ортасында қозғалыс жаңа сатыға көтерілді. 1796 жылдың көктемінде Есім хан өлтірілді, бірнеше қамалдарға шабуыл жасалды. Жазалау отрядтарының қуғындау барысында өзінің жақтаушыларының көбінен айрылған С.Датұлы Хиуа хандығына көшуге мәжбүр болды. Сол жерде 1802 ж. дүние салды.

Осылайша қазақ тарихындағы ең ірі қозғалыстардың бірі аяқталды. Бұл қозғалыс ұлттың бостандық үшін күресі болып табылады. Оның тарихи маңызы өте зор болатын. Осы көтеріліс нәтижесінде Ресейдің Батыс Қазақстанға енуі уақытша тоқтатылды. Екіншіден, қазақтар Орал мен Жайық аралығын мекендейтін болып, Орал казактарының қазақ даласына шабуылдары тоқтатылды.
Бөкей ордасындағы ұлт-азаттық көтеріліс (1836-1837) — әлеуметтік-әділетсіздік пен патша үкіметінің езгісіне, отарлаушылық саясатына қарсы қазақ шаруаларының көтерілісі.

Көтеріліс басшылары - Исатай  Тайманұлы. Махамбет Өтемісұлы. XIX ғасырдың екінші ширегінде Бөкей ордасында халықтың экономикалық жағдайы ауырлай түсті. Халықтың азаттық қозғалысы бастапқыда хандықтың Каспий теңізі жағалауына жапсарлас жатқан оңтүстік аудандарын қамтыды. Бұл қолайлы, жайылымдық алқаптар орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың, хан туыстарымен басқа да ақсүйек топтардың иеліктері еді. Бұл жерлерде халық тығыз орналасты. Старшын мен билердің  озбырлығы, патшаның және Астрахань губернаторының қолдауына арқа сүйеген Жәңгір билігінің бұқара мүддесіне қайшы келуі – жалпы хандық басқару жүйесін шайқалтты. Сонымен қоса іргелес орыс бекіністерінің салына бастауы, орыс помещиктері, чиновниктері және қазақ байларының қазақ шаруаларын екі жақты бұрынғыдан бетер қанауы, көтеріліске тағы бір себеп болды. Ресей императоры бұл жерлердегі қазақ билеушілерін орыс үкіметінің сойылын соғатын қолшоқпар ретінде пайдаланғысы келіп, осындай түсінік қалыптастырды. Осы тұста Ішкі орда ханы орданың басқару жүйесінде біршама өзгнр»стерді енгізді. Бұлар: Патша үкіметінің қаражатына Жасқұс деген жерде хан сарайы салынды. 1827 жылы Орда әкімшілігінің басты құрамды бөлігі 12 биден тұрған «Хандық кеңес» құрылды. Орда ішінде баж салығының жиналуын қадағалайтын 12 старшын сайланды. Осы өзгерістер, хандық билеу саясатының күшеюі , алым-салықтың көбеюі, қазақтардың дәстүрлі құқтарының әлсіреуіне, жергілікті билеушілердің халықты қанауының тамыры тереңдей түсуіне әкелді.  Көтеріліс Ресей империясының отаршылдық саясатына да қарсы бағытта болды. Көтеріліске 1833 жылы Жәңгір ханның қайын атасы Қарауыл қожа Бабажан ұлын Каспий теңізі өңірінде көшіп жүрген қазақ руларына билеуші етіп тағайындауы түрткі болды. Қарауыл қожаның үстінен түскен бұқараның шағымдарына  Жәңгір мән бермей жауып тастап отырды. Сонымен қоса ауылдық жерлерді орыс помещиктері,  хан туыстары мен ақсүйектердің иеленуі. Хан билігінің бұқара мұддесіне қайшы келуі, алым-салық ауыртпалығы. Сұлтандар, бай-топтардың және қарапайым халықтың арасындағы әлеуметтік және экономикалық қайшылықтар көтеріліске алып келді.

Қозғалыстың басты мақсаты: – Хан озбырлығына шек қою, шаруалар    жағдайын біршама жақсарту, жер мәселелеріндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту. 

Жәңгір хан Орынбор губернаторынан Исатай Тайманов пен Махаммбет Өтемісов және олардың кейбір серіктерін бұқараны ресми тәртіп пен патша үкіметінің даладағы саясатына қарсы «бүлікшілікке бастаушылар» етіп көрсетіп, оларды ұстау үшін жедел шаралар қолдануды сұрайды. 1836 ж. 17 наруызда сенімді билерге жолдаған хатында хан былай деп жазады: Исатай мен Махамбет «халықты жоғарғы билікке бағынбауға шақырып жүр. Олар старшындар Қарабекен мен Жоланның ауылдарын шапты. Сендерге оларды ұстап алып хан ордасына жеткізуге әмір етемін». Азаттық қозғалысының бастапқы кезеңіне тән белгілері: Халық хан билігіне ру басшыларына күрт наразылық білдіріп, оларды орындарынан алуды талап етті, екіншіден хан және бай сұлтандардың саясатына қарсы бағытталған қозғалысқа жаңадан ауылдарды тарту жөнінде белсенді жұмыс жүргізілді, қарулы жасақтар құрылып жатты. Сонымен қатар сұлтандар, билердің ауылдарына шабуыл жасалып, малдарын тартып алып, қоныстарын талқандау жиілей түсті. Көптеген ауылдар Исатай мен Махамбетті қолдап, Исатайдың қол астына келеді. Исатай мен Махамбеттің серіктері, көтеріліс басшылары: Сарт Еділұлы, Тінәлі Тайсойғанұлы, Иса Төлегенұлы, Имантай Қондыбайұлы т.б. ерлікпен күресті. Жәңгір ханның қарулы топтары Исатай туы астына топталған старшындардың ауылдарын жиі тонады. Бұл жағдай Орынбор генерал-губернаторы атына Исатай Тайманұлы Иманбай Қалдыбайұлы, Досхан Дағанбекұлы, Елжан Тұманбекұлы т.б. белгілі старшындар қол қойған шағымның түсуіне себепші болды.

Көтерілістің негізгі ошақтары. Жәңгір хан Орынбор әкімшілігінен көмек сұрайды. Орынбор губернаторына түскен мәліметтерде : 1837 жылғы 11 маусымдағы деректе, Исатай Тайманов пен Жүніс Жантемин Құлай мен Көктөбе алқабында «өздерінің қаруланған 500-дей руластарын жинаған», бір айдан сәл асатын уақытта Исатайдың ауылына «1000-ға жуық шаңырақ пен қаруланған 600 қазақ шоғырланғандығы» көрсетілген.  Бұған қатысқан көтерісшілердің саны 2000 –ға  жуық.

1837 жылы тамыз айының басында Орынбор губернаторы көтеріліс басшылары Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовты ұстауға үкім шығарады. Патша үкіметі Исатайды ұстап беру үшін мың сомдық  сый мөлшерін ұсынады. Көтерілісшілер топтары бірнеше ұсақ топтарға бөлініп, үнемі орын ауыстыра отырып хан ордасына жақындай түседі. Жол жөнекей хан шенеуніктері мен шонжарларының ауылдарын қиратып, олардың жерлерін тартып алады.

16 қыркүйекте 1837 жылы көтерілісшілер тобы Қарауылқожа Бабажановтың ауылын күл талқан етті. 15-20 қазанда көтерілісшілер хан ордасынан 60-70 шақырым жердегі Теректіқұм алқабына келеді, Жәңгірдің сыбайласы Балқы би Құдайбергеновтың сарбаздарының шағын тобы қалды. Жазалаушы ұлының ауылын ойрандады. Қазанның 27-і күні 1500 жігітпен хан ордасына жетіп келіп, қос тігеді. Қоршау екі аптаға созылады. Сол уақытта Орынбор губернаторы көтерілісшілерді қоршауға алып, оларды жойып жіберу жөніндегі операцияны жүзеге асырды. Операцияны үйлестіру және басшылық ету үшін Орынбордан подполковник Геке келді. Жақсы қаруланған тұрақты бөлімдер мен казак бөлімдері, Кулагин, Горск бекіністерінен, Зеленов форпостынан Орал мен Астраханнан әкелінген жекелеген әскери бөлімдер шабуылға шықты. Хан жағынан 600-700 адамнан тұратын қарулы топ ұйымдастырылды. Исатай тобы күші басым, жақсы қаруланған жазалау отрядтарының қоршап алуын және олармен кездесуді болғызбау үшін орданы қоршауды тоқтатты.

Қараша айының 15 күні 1837 ж. саны 3000-3500 адамнан тұратын көтерілісшілер жазалаушылардың біріккен қолымен Тастөбе деген жерде кездесті.

Исатай жоспары кенеттен шабуыл жасап, жазалаушыларды шегіндіру еді. Геке көтерілісшілерге қарсы зеңбіректі қолданды, бұл көтерілісшілердің жеңілуіне тікелей себепші болды. Қысқа уақытқа созылған, бірақ кескілескен шайқас болып, онда көтерілісшілер 100-ге жуық адамынан айырылды. Ұсақ топтарға бөлініп, әр түрлі бағыттарға бытырап кетті, Исатай мен Махамбет бастаған негізгі шағын топ, жауға қарсы ұсақ қақтығыстар жасай отырып, жалтарып кетті.

Исатай тобының Тастөбе түбіндегі жеңілісі көтерілістің кейінгі барысына да әсер етті. Көтерілісшілер қатары азайып, Исатайдың төңірегінде ең табанды сарбаздарының шағын тобы қалды. Жазалаушы отрядтар қорғансыз қалған қазақ ауылдарын тонап, малдарын айдап алып кетті, барлық күшті Исатайды ұстап алуға жұмылдырды, оны ұстағандар 500 сом күміс ақша алатындығына уәде берілді.

1837 ж. желтоқсанның 13-не қараған түні Исатай жасағы Жаманқала күзет орнынан жоғары қарай отыз шақырым жерден Жайық өзенінен өтіп кетті. Осы жерде Исатай мен Махамбет бытырап кеткен күштерді біріктіреді. 1838 жылдың көктемінде біршама ірі отряд құрылады. Көтерілістің ауқымын түсінген Орынбор губернаторы оны басу үшін далаға жаңа отрядтар жібере бастады. Әскери губернатор кеңсесінде жинақталған және Перовскийдің өзінің қолына түскен Исатай көтерілісі туралы материалдар бұл көтеріліс үшін дәлелді негіздердің болғандығына оның көзін жеткізеді. Бірақ ол көтерілісшілерді қуғындауды тоқтатпады. Қудалауды Орал сыртындағы  сұлтан Баймұхамед Айшуақовтың басқаруындағы жергілікті феодалдардан құралған топ пен казак отрядтары жүргізеді. Ол Исатайдан ажыраған көтерілісшілердің бір тобының ізіне түсіп тұтқындайды, олардың ішінде Исатайдың жұбайы, қызы Бағлан, ұлы Досмамбет, М.Өтемісұлының інісі Сүлеймен және бассқалары барлығы 12 адам болды.

Исатай алға қойған мақсатынан қайтпай көтерілісті жалғастыра берді. Кіші жүздегі көтерілістің ұлғаюы патша үкіметін тез шаралар қоллданып, Исатай тобын тез арада талқандау болды. Генерал-губернатор В.А.Перовский полковник Геке басқарған әскери күш жібереді. Оған Айшуақ сұлтанның жасағы, Жайық қазақтарының бір жарым жүздігі, не батальонның екі зеңбірегі бар елу солдаты кірді. 1838 ж. 12 шілдеде көтерілісшілердің жалпы саны 500 жігітті құрайтын негізгі тобы Ақбұлақ және Қиыл өзендерінің арасындағы ауданда жазалаушылармен шайқас болады. Зеңбірек снарядтарының жарылысы, мылтықтың бораған оғына төтеп бере алмаған көтерілісшілер шегінеді. Осы Ақбұлақ шайқасында Исатай Тайманов қайтыс болады.

Тарихи маңызы: Хан сарайындағылардың іс-әрекетіне біршама шек койылды. Хан билігінің әлсірегенің көрсетті. Патша үкіметіне көтерілісті қолдаған старшындармен санасуына тура келді.Хандық билеу жүйесінің жойылатындығын көрсетті. Сипаты жағынан ұлт-азаттық бұл тартыс – отаршылдыққа және әлеуметтік езгіге қарсы бағытталды.

Көтерілістің тарихи маңызы зор. Ол отаршылыққа қарсы, азаттық үшін, әлеуметтік езгіні жоюға бағытталған күрес болды.Бұл ұлт-азаттық көтеріліс тек жер үшін күреспен шектелген жоқ, ең негізгісі елдің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге ұмтылды.

Кенесары хан бастаған қазақ халқының ұлт – азаттық көтерілісі

ХІХ ғ. І жартысында патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының ұлттық тәуелсіздікті сақтап қалуға бағытталған күресін Абылай ханның немересі Кенесары Қасымұлы басқарды. Бұл көтеріліс толығымен зерттелмеген. Көптеген қайшылықтарға толы болғандықтан әлі де болса бағаланбады. Нағыз шын тарихын ХХ ғ. 40 жылдарында тарихшы – ғалым Е.Бекмаханов нақты зерттегені үшін 25 жыл түрмеге отырған. Кенесарының қойған басты талаптары: тартып алынған қазақ жерлерін қайтару, бекіністерді жою, түрлі алымдар мен салықтарды тоқтату, Қоқан және Хиуа хандықтарымен күрес арқылы Оңтүстік өңірлерді азат етуі халық талабынан шықты.

Кенесары хан басқарған қазақтардың көтерілісі алғашынан жаппай сипатқа ие болды. Бұл көтеріліске ХVIII – XIX ғ. барлық дерлік қазақ халқының, Кіші және Орта жүздің жаппай ат салысқан тұңғыш көтеріліс болды.

Негізгі қозғаушы күші–шаруалар, старшындар, 80-нен астам сұлтандар. Бірақ, өкінішке орай, бір бөлігі күресті жалғастырудан бас тартты.

Қазақтардың казак отрядтарымен алғашқы қақтығыстары 1837 жылы қараша айында орта жүз территориясында болды. 1838 жылдың мамырында көтерілісшілер Ақмола бекінісін өртеп жіберді. Кенесары өз жасақтарымен Кіші жүзге жақындау Торғай даласына қоныс тепті. Осы жерде көтеріліске Жоламан Тіленшұлының жасақтары қосылды. Нәтижесінде көтерілісшілер саны көбейіп, бекініп алды. Кенесары соғыс қимылдарын екі бағытта жүргізді: Солтүстікте патшаның жазалау отрядтарымен, ал Оңтүстікте қазақтарды ығыстырған Қоқан хандығымен.

1841 жылдың тамыз айында Кенесары қоқандықтардың қол астындағы Созақ, Ақмешіт, Жүлек бекіністерін қоршап алуы көтерілісшілерді рухтандырды. Осы жылдың қыркүйек айындағы құрылтайда қазақ жүздері бірауыздан Кенесарыны хан сайлады.

7 жыл көтерілісшілермен нәтижесіз күрестен соң 1845 жылы Орынбордан Домов пен Берн өкілдігі келді. Көтерілісшілер отарланған жерлерді қайтаруды талап етті. Бірақ патша үкіметі келісім бермегендіктен, келіссөз нәтижесіз қалды.

1846 жылы Ырғыз және Торғай бекіністерінің салынуы көтерілісшілерді Ұлы жүз аймағына көшуге мәжбүрледі. Сол жаққа патша едәуір жазалау отрядтарын жіберді.

Асқын күштің қысымына шыдамаған Кенесары хан қырғыз жеріне еніп, патша үкіметі мен Қоқан хандығына бірлесіп күресуді ұсынды. Бірақ қолдау таппаған Кенесары 1847 жылы шайқаста жеңіліс тапты. 32 сұлтанмен бірге тұтқынға алынып, қаза табады. Кенесары ханның бастаған ұлт – азаттық қозғалысы осылайша аяқталады. Көтерілістің басылуынан кейін патша әскері Ұлы жүз жерін отарлайды. Қазақ мемлекетін құрған Кене хан халық мүддесін ойлайды. Хандықта салық жүйесі, әскери кеңес, билер соты құрылып, дипломатия дұрыс жолға қойылды. Кенесары құлдыққа, барымта мен ру аралық жанжалға тыйым салады. Әскери қатаң тәртіп болып, сатқындарға өлім жазасы кесіледі.

Көтеріліске Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Қарқаралы, Баянауыл округтерінен қатысқан сұлтан, би, старшындар саны – 80-нен астам.

Кенесары әскеріндегі белгілі батырлар: Ағыбай, Иман. Жоламан, Бұқарбай, Бұғыбай, Аңғал, Жеке, Байсейіт, Сұраншы т.б. болған.

Кенесары әскерінің соңынан ермегенЖетісу жеріндегі белді тұлғалардың аылдарын ойрандауы – олардың Ресейден көмек сұрауына себеп болды.

1846 жылы шекаралық комиссиясының төрағасы генерал майор Н.Ф.Вишневский Жетісу мен Орта жүзге әскери сапарының мақсаты: Біріншіден Ресей билігін мойындаған ру басшыларымен кездесу, екіншіден Кенесарымен күреске Жетісу қазақтарын тартып көтерілісшілерді әзірлеу. Кенесапының Қоқан бектеріне қарсы күресін қолдаған Ұлы жүздің батырлары Тайшыбек, Саурық, Сұраншы, Байзақ, Медеу би т.б. 1847 жылы Майтөбеде қазақ әскері жасағының жеңілісіне Рүстем сұлтан мен Сыпатай бидің ұрыс қарсаңында жауынгерлерімен бөлініп кетуі де себеп болды.

1837-1847 жж. Көтеріліс үш жүзді қамтыған, патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған ірі көтеріліс болды. Қозғалыс ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Ресейдегі азаттық көтерілісінің бір құрамдас бөлігі болды, көтеріліс патша үкіметінің Орталық Азияны жаулап алуын тездетті.

Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Кенесары Қасымовтың ұмытылған есімін халқына қайта оралтты. Оған егемендіҚазақстанның елордасы Астана қаласында ескерткіш орнатылған. Ол туралы кітаптар жазылуда, ғылыми форумдар өткізіледі. Республиканың барлық түкпірінде оның есімі құрметпен аталады. Мұның бәрі Кенесары ханның арманы – Қазақстанның егеменді және тәуелсіз мемлекет болуының арқасында жүзеге асты.
ЖАНҚОЖА НҰРМҰХАМЕДОВ БАСТАҒАН  СЫРДАРИЯ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ КӨТЕРІЛІСІ

Көтерілістің себептері, барысы. Орыс әскерлерінің Хиуаға жорығы.Қоқан хандығы ұстаған бағыт. ХІХ ғасырдың ортасында Қазақстанның бірсыпыра аудандарында экономиканың өскендігі байқалды. Бұл жалпыресейлік рынокқа кірумен байланысты болатын. Бұл кезде Қазақстандағы саяси жағдай тұрақсыз болды. Сыр бойында өмір сүріп жатқан қазақтардың жағдайы ауыр болумен қатар, Ресейдің Сырдарияның оңтүстігін және Оңтүстік Қазақстанды отарлай бастауы, Сыр өңіріндегі Хиуа хандықтарының өктемдігі олардың өздерінің саяси ықпалын күшейтуге тырысты. Бұл жағдай осы өңірдегі қазақтардың наразылығын туғызып, Жанқожа Нұрмұхамедұлы бастаған көтерілістің шығуына әкелді. Өйткені Хиуа ханының ұлы Мұхамед-Рақым Аллахұлдың Жаңадария мен Қуандария аудандарында көптеген қамалдар тұрғызуына орай, 1843 ж. өзінде-ак Жанқожа Нұрмұхамедов Қуандарядағы Хиуа бекінісін қиратып, 1845 ж. көктемінде киратылған бекіністі қалпына келтіруге жіберілген 2000 адамға жуық хиуалық отрядты талқандады. Хиуалықтарға қарсы күресте Жанқожа өзгеше стратегия қолданып, қамалға шабуыл жасап, оны қиратты. Оның әскерімен Жаңақала бекінісі алынды. 1847 және 1848 жылдары ол Райым бекінісі маңындағы хиуалықтарға тойтарыс беруде орыс әскерлеріне бірнеше рет жәрдем берді. Жанқожа Кенесары көтерілісіне де қатысты. (кейін, шынында бүл қозғалыстан кетеді) және Кенесарымен бірге Созақтағы хиуалықтар бекінісін талқандады.

1849 ж. Райым қамалына Орынбор казактарының алғашқы отбасылары қоныс аударды. 1857 ж. таман 3000-ға жуық қазақ отбасылары өздері тұрған орындардан жүретін жері жөне егін суаратын суы жоқ жерлерге қуылды. Бір жағынан хиуалықтардың езгісі, екінші жағынан — жерсіз қалу кішкентай шекті руының егінші қазақтарын ашық көтеріліске алып келді. Көтерілісшілер өздерінің апатына басты себепші Қазалы форты деп ойлады. Отаршылдық езгіге қарсы Жанқожа Нұрмұахмедовтың көшбасшылығымен Арал өңірінің қазақтары көтерілді. Олар: улкен шекті жөне кішкене шекті  болыпекіге бөлінетін шекті руынан шыққандар еді. Бірінші басшы Жанқожа Нұрмұхамедов, ал екінші  Есет Көтібаров. Сөйтіп, көтерілістің басшысы Жанқожа Нұрмұхамедов (1770—1860 жж.) болды. Ол қарапайым еңбекшілер арасында беделді және мақсатты батыр деген даңқты иеленді. Жанқожа, болашақ шекті руының басшысы егінші қазақтардың күшті отарлық езгіге тап болғанын байқады. Сондықтан көтерілістің  басты мәселелерінің бірі жер туралы болды.

1856 ж. патша әскерлері мен көтерілісшілер арасында тікелей әскери әрекеттер басталды. Бұрын Жанқожа Хиуалықтармен күрескен орыс әскери командованиясымен одақтас болса, ал қазіргі орыстардың Сырдария мен оның салаларындағы аудандарды отарлауына қарсы шыққан белсенді күрескерге айналды.

Көтерілісшілерге қарсы форттағы Михайлов отряды әрекет жасады. Майор Булатовтың көшбасшылығымен патша әскерінің тағы бір отряды көтеріліске қатысушылардың лагерін атқылады. Күрес ауыспалы басымдылықпен жүрді. Ақмешіттен портқа генерал-майор Фитингофтың отряды жіберілді.

1857      ж. 9 қаңтарда Арықбалық  шатқалындағы көтеріліске қатысушылар мен Фитингоф отрядының арасында шешуші шайқас болып өтті. Нәижесінде Жанқожаның 5000-ға тарта қарулы салт аттылары болғанымен, көтерілісшіер жеңіліс тапты. Шайқастан соң Фитингоф көтерілісшілердің ізіне түсіп, оларды Хиуа хандығы Сырдарияның оң жағалауына өтуге өтуге мәжбүрледі. Жанқожа өзіне Хиуаханы Бұхардан немесе Қоқаннан одақтастар табуға тырысты, бірақ ол мұны жасай алмады. Жанқожа отряды ауыл-ауылды аралып, тұрғындардың малдарын тартып алды. Қазақтар арасында аштық басталып, көптеген адамдар өлді.

Арал өңірі қазақтарының көтерілісі шамалы жерлерді қамтыған халық қимылы болды. Оған әр түрлі руларға жататын, қазақтардың едәуір бөлігі катысты.

Патша үкіметінің әскери әкімшілігі Жанқожа Нұрмұхамедұлының көзін жою үшін арнаулы жазалаушы әскер жіберді. 1860 жылы жазалаушы әскер Қызылқұмның ішіндегі Жанқара көлінің басында отырған Жанқожа батырдың ауылын қоршауға алды. Қанды шайқастың барысында 80 – нен асқан Жанқожа батыр  жазалаушылардың оғынан қаза болды.

Көтеріліс патша өкіметі 1868 жылы қабылдаған “Уақытша ережеге” (“Далалық облыстарды басқару жөніндегі Ереже”) сай туындады. Ресей империясы адай руларын 19 ғасырдың 30-жылдарынан бағындыра бастады. 1866 — 67 жылы адай руларынан Жоғарғы адай (Баймәмбет Маяев басқарды) және Төменгі адай (Ғафур Қалбин басқарды) дистанциялары құрылды. Екі билеуші Орал облысы басқармасына шақырылып, жаңа ережелермен танысты. Жаңа реформа бойынша салықтың мөлшері 1 сом 30 тиыннан 3 сом 50 тиынға дейін өсті және билеушілерден үй санын дәл есепке алуды, жерді мемлекеттік меншік деп тануды, болыстар мен ауылдарға бөлінуді талап етті. Ел арасында толқу басталды. Халық бұқарасын Досан Тәжіұлы, Алғи Жалмағамбетұлы, Ержан Құлұлы және Ерменбет Құлұлылар басқарды. Оған қоса Маңғыстау приставы полк. Рукин би-шонжарлардың көмегімен салықты екі жылға (1869 — 70) бір-ақ жинамақшы болды. Рукин 1870 жылы 15 наурызда Б.Маяевтың жол көрсетуімен төрт зеңбірегі бар 35 казак, тілмаш Бекметов, 60-тай билер мен старшындар құрамымен адай руларынан салық жинауға аттанды. Рукиннің қарулы жасақпен келуі көтерілістің басталуына түрткі болды. Көтерілісшілер Рукин отрядымен 22 наурызда кездесті. Көтерілісшілерге “Ұсақ” құдығы маңында Бозащы тобы қосылды. Рукин отряды біржола талқандалып, Б.Маяев өлтірілді, Рукин көтерілісшілердің қолына түспес үшін өзін-өзі атып өлтірді.

Ережені Маңғыстауға ендіру 1870 жылға дейін кейін қалдырылған болатын. Отарлық үкімет осындағы адай руы Орал және Торғайдағы көтеріліске қолдау көрсетеді деп қорықты. Тек 1870 жылы ғана орыс өкіметі Маңғыстауға реформа жүргізбек болды. 1869 жылдың қазанында реформаны ендіруге дайындық жүргізу үшін дала бекіністеріндегі гарнизондар күшейтілді. Адайлардың жазғы көшу территорияларының барлығын орыс әскерлері бөліп алды, олар бүл үшін «зерттеу жүргіземіз» деген сылтау айтты.

1869 жылдың қарашасында Кавказ әскерлері Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағалауын жайлап алды. Тек 1870 жылдың басында ғана орыс өкіметі Маңғышлақты (Маңғыстауда) бекініс жасауға шешім қабылдады. 1869 жылдың қазан айында реформа ережелерін ендіруге дайындық үшін дала бекіністері гарнизондары күшейтілді. Адайлардың жазғы көшу жерлерінің барлық территориялары орыс әскерлері жайлаған әскери бекеттер арасында бөлініске салынды, олар аумақты «зерттеуді» сылтау етіп, қазақтарды толық бақылауға алды.

1869 жылдың қарашасында Кавказ әскерлері Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағалауына орнығып, келесі жылы олар Хиуа шекарасында пайда болды. 1870 жылдың 2 ақпанында Маңғышлақ (Маңғыстау) Орынбор генерал-губернаторлығынан бөлініп, Кавказ әскери басшысы қарамағына өткізілді. Сөйтіп, адай руының бүкіл көшпелі территориясы орыс әскерлерімен қоршалды.

Әкімшілік шекаралардың өзгеруі арқылы адай руы қазақтарына Орал облысы аумағында көшіп жүруге тыйым салынды. Жазғы жайылымдарды пайдалануға ережені қабылдаған жағдайда ғана рұқсат етілді. Сонымен қатар әкімшілік өткен жылғы салықтар мен жер салығын төлеуді талап етті. Мұның өзі әр шаруашылықтан 8 күміс рубльді құрады. Мұндай ақша кедей қазақтар түгілі ауқатты қазақтардың көпшілігінде болмады.

Көтеріліс бүкіл түбекті қамтып, көтерілісшілер саны 10 мыңға жетті. 1870 жылы 5 сәуірде көтерілісшілер Форт-Александровск мен Николаевск станицасына шабуыл жасады. Шабуылшылар теңіз бағдарларын өртеді, саудагерлердің үйлерін, дүние-мүлкін, гарнизон қорлары сақталған Нижнее бекінісін талқандады. Алайда зеңбіректерден жауған оқ көтерілісшілерді шегінуге мәжбүр етті. Көтерілісті басып-жаншу Кавказ уәкіл-әкіміне жүктелді. Мамыр айының соңында Маңғыстауға Кавказдан Апшерон полкінің батальоны, екі атқыштар ротасы, желілік батальонның екі ротасы, Дағыстан полкінің 4 ротасы, 4 зеңбірекпен қаруланған Терек казактарының екі жүздігі жеткізілді. Көтерілісшілер “Ұсақ” құдығында, Үшауыз шығанағында, Александровск фортында жазалаушыларға қатты қарсылық көрсеткенімен, күшті қаруланған тұрақты әскер бөлімдерінен жеңіліс тапты. Көтерілісшілер үстірттен солтүстікке қарай ығысып, көше бастады. Бірақ Орынбордан шыққан жазалаушы отрядпен (Н.А. Крыжановский мен гененерал-майор Биязнов бастаған) қақтығыста көп шығынға ұшырап, қайта шегінуге мәжбүр болды. Патша әскерлері Маңғыстауда үш ай болып, көтерілісшілерді қатал жазалап, қудалай бастады. Көтеріліс басшылары И.Тіленбаев, Тәжіұлы, Құлов патша жендеттерінің қудалауынан қауіптеніп, 1870 жылы желтоқсанда өз жақтастарымен бірге Хиуа хандығына өтіп кетті. Сөйтіп, жазалаушылар халықты “Уақытша Ережеге” күшпен көндірді.

12 билет

1. 
   Сақ, сармат дәуіріндегі әйелдердің қоғамдағы орнын сипаттаңыз.
   

Cарматтарда әйелдердің қоғамдағы орны басқа көшпелі тайпаларға қарағанда жоғары тұрды. Cармат әйелдері ерлермен бірге жасақ құрамына кірген. Оған әйелдердің қабірлерінен қару-жарақтың көп табылуы дәлел болады.

Қазба жұмыстары кезінде табылған археологиялық ескерткіштер сармат қоғамында әлеуметтік теңсіздік орын алғанын көрсетеді. Мәселен, біздің жерімізде зерттелген сармат обаларының кейбіреуінде сол кезде өте бағалы саналған заттар бірге көмілген. Ал, енді біріндегі заттар өте жұпыны болып келеді. Әлеуметтік теңсіздікті біз обалардың сыртқы пішінінен де байқаймыз. Қоғамда ерекше орын алған бай, беделді адамдар қайтыс болғанда оларға үлкен ескерткіштер қойып, кейде сол атақты кісінің жанына қатардағы туыстарын жерлеген. Сарматтардың ру басылары өзерінің үстемдік жағдайын мәңгілікке паш етуге талпынған. Осы мақсатта олар орасан зор ескерткіш – оба соқтырды. Сарматтардың қоғамдағы әлеуметтік жағдайын олардың оба үйінділерінің көлемінен байқауға болады. Егер үлкен обаларда тайпа көсемдері жерленсе, орташа көлемдегі обаларда белгілі жауынгерлер ал, шағын обаларда қатардағы қауым мүшелері жерленді.

2. 
   Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Кеңес Одағының батыры атағын алған қазақстандықтардың ерліктері. (С. Баймағамбетов, Б.Момышұлы, Т. Бигелдиев)
   

Мәскеу үшін болған шайқастарды еске ала келіп, Ұлы Отан соғысының аты аңызға айналған қаһарманы, Кеңес Одағының Батыры, белгілі жазушы Б. Момышұлы былай деп жазды: “Біздің жүрегіміз темір емес, бірақ біздің кек отымыз қандай темірді болса да ерітіп, күйдіріп жібере алды...біздің үрейді жеңетін ең күшті қаруымыз бар, ол - Отанға деген сүйіспеншілік”.

Мәскеу түбіндегі шайқаста көрсеткен ерлігі үшін 316 - атқыштар дивизиясы 8 - гвардиялық дивизия болып қайта құрылып, Қызыл ту орденімен марапатталды. Жауынгерлердің өтініші бойынша дивизия И.В. Панфиловтың есімімен аталатын болды.

Ротаның саяси жетекшісі Мәлік Ғабдуллин басқарған автоматшылар тобы жау танкілерін жойып, өз бөлімшелерін қоршаудан алып шықты.

Мәлік Ғабдуллинге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді Бородино селосында неміс бөлімінің штабына басып кіріп, 5 неміс офицерінің көзін жойды. Қаза тапқаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Ұзақ жылдар соғыстың алғашқы күндерінде бірінші болып таран жасап, жанған жау тобына ұшағын бағыттаған адам, авиация капитаны Николай Гастелло саналып келді. Кейін зерттеушілер мұндай ерлікті алғаш жасаған А. Масловтың экипажы екендігін дәлелдеді. Оның құрамында жерлесіміз Бақтыораз Бейсекбаев бар еді. А. Маслов экипажының мүшелеріне Ресейдің батыры атағы берілді. 1998 ж Қ.Р. Президенті Н.Ә. Назарбаевтың өкімімен Б. Бейсекбаевқа Халық Қаһарманы атағы берілді.

Ленинград үшін шайқастың ауыр күндерінде Сұлтан Баймағамбетов жаудың арнайы салынған қорғаныс ұясының оқ жаудырып тұрған аузын кеудесімен жауып, қаза тапты. Сол үшін оған қаза тапқаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ориенбаум алғы шебінде 48-атқыштар дивизиясының атақты мергені Дүйсенбай Шыныбеков шайқасты.

1941 жылы қыркүйектің ауыр күндерінде қазақтың халық ақыны Жамбыл Жабаев Ленинградтықтарға “Ленинградтық өренім!” деген жырын арнап, онда көпұлтты еліміздің бүкіл еңбекшілерінің сезімі мен алаңдаушылығын білдірді.
Қазақстан - Сталинград майданының ең жақын тылы болды.

1942 жылдың күзінде Сталинград түбінде кескілескен ұрыстар жүріп жатты.

Қазақстан Сталинград облысымен 500 шақырым бойынша шекаралас жатқан еді. Соған орай Батыс Қазақстан соғыс қимылдарына кең ауқымда тартылды. 1942 жылдың күзінде Каспий өңіріне соғыс жағдайы енгізілді. Қазақстандықтардың Еділ бойындағы қаһарман қаланы қорғаушыларға жолдаған үндеуіне “Сталинград - Шығыстың кілті” деп атап көрсетті. Ұшқыш Нүркен Әбдіров 1942 жылғы 19 - желтоқсанда Боковская - Пономаревка ауданында болған әуе айқасында өз ұшағын жау танкілерінің шоғарына құлатып, серіктерімен бірге ерлікпен қаза тапты. Сол сияқты жауынгер Толыбай Мырзаев, минометші Қарсыбай Сыпатаев өшпес ерлік жасады.

Әрқайсысы 200-ден астам жауынгерлік ұшу сапарына шығып, әуе мен жерге оннан астам ұшақтарды, көптеген танкілерді жүздеген фашистерді жойған шабуылшы ұшқыштар Талғат Бигелдиновке, Леонид Бедаға және Иван Павловқа, жеке өзі 37 ұшақты атып түсірген Сергей Луганскийге екі мәрте Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Кеңестік шығыс әйелдері арасынан алғашқылардың бірі ретінде танымалы Кеңес Одағының Батыры атағына ие болған қазақ қыздары 100 - ші Қазақ Ұлттық атқыштар бригадасының пулеметшісі Мәншүк Мәметова және 54 атқыштар бригадасының мергені Әлия Молдағұлова болды. Екеуі де 100 ден астам жауды жойып, шайқас үстінде қаза тапты.

Қатарында қазақстандықтар болған кеңестік жауынгерлер Ұлы Отан соғысының тарихына каһармандық ерлік көрсетті. 500 - ге жуық адам - солдаттар мен сержанттар, офицерлерге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ондаған мың адамға жоғары әскери атақтар беріліп, әр түрлі марапаттарға ие болды.

Сөйтіп, Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысында қайтпас ерлік істерімен өшпестей із қалдырды.

3. 
   Кестені салыстыра отырып, толтырыңыз.
   

Жетісуды бағындырғаннан кейін, Шыңғысханның Мәуереннахрға, сол кезде бүкіл Орта Азияны билеп отырған Хорезм мемлекетіне,, қарсы жорыққа жол ашылды. Көп кешікпей, оған сылтау да  табылды. 1218 жылы көктемде Шыңғысхан Орта Азияға сауда керуенін жіберді. 500 түйеден тұратын керуенінде  монғол жансыздарын қосып есептегенде барлығы 450 адам болатын. Керуен  1218 жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі Қайырхан Иналшық көпестерді тыңшылық жасады деп күдіктеніп, оларды өлтіруге бұйырды. Керуен тоналып ,адамдары өлтірілді. Мұны естіген Шыңғысхан өз елшілері арқылы Хорезм шахынан Қайырханды ұстап беруді талап етті. Бірақ, Хорезм шахы бұл талапты орындамақ түгілі, Шыңғысханның жіберген елшілерін өлтіруге әмір берді. Елшілер өлтіріліп, олардың жанына ерген мұсылман көпесінің сақалын кесіп кері қайтарды. Бұл сол кездің дипломатиясында «мен соғысқа әзірмін» дегенді білдірген. Әрине, Хорезм шахы соғысқа дайын емес еді, тек ол Қайырханды ұстап берсе де, ұстап бермесе де, Шыңғысханмен соғыстың сөзсіз екендігін түсінді. Екінші жағынан, Қайырхан Иналшық Мұхаммед шахтың тегі қыпшақ шешесінің жақын туысқаны болып келетін. «Отырар апаты» деп аталған бұл тарихи оқиға Шыңғысханның  Хорезмге қарсы соғысын жеделдетті.

Орта Азияны бағындыру үшін Шыңғысхан өзіне тәуелді елдерден алған жасақтармен қоса жалпы саны 120-150 мыңға дейін адамы бар қалың қол жіберді. Монғол әскері Отырарға таяп келгенде Шыңғысхан  Шағатай мен Үгедей бастаған бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып, әскерлердің Жошы бастаған екінші  тобын Сыр бойымен төмен бағыттады. Үшінші топқа Сырдарияның жоғарғы ағысы бойындағы қалаларды бағындыру міндетін жүктеді. Шыңғысхан өзі кіші ұлы Төлемен негізгі күшпен Бұхараға беттеді.

Хорезм шахы Мұхаммед монғолдарға қарсы тұруға әзір емес болатын. Өзін онша жақсы көрмейтін жергілікті феодалдардың күш біріктіріп өзіне қарсы шығуынан күдіктенген ол әскери күштерді әр қалаға бөліп ұстап отырды. Мұның өзі Шыңғысханға қалаларда тұрған шағын-шағын топтарды үлкен қарсылықсыз -ақ құртып жіберуге мүмкіндік берді.

Оңтүстік Қазақстанның жергілікті халқы монғол басқыншыларына қатты қарсылық көрсетті. Мұнда монғол әскерлері Отырар қаласына келіп, оны қоршауға алды. Қалада 80 мыңдай әскер бар еді. Отырар қорғанысы Қазақстан мен Орта Азияның халық бұқарасының монғол басқыншыларына қарсы жүргізген ерлік күресінің айқын көрінісі болды. Қарамағында қамал бұзатын техникасы, оның ішінде жанып кететін күбішектер, ататын машиналары болса да монғолдар бұл қаланы алты ай бойы ала алмады.

Қаланың құлауына опасыздық себеп болғандығы белгілі. Әскер басыларының бірі Қараджа қажып түн жамыла «Сопы хан» қақпасы арқылы шығып, монғолдарға өтіп, қаланы қоршап тұрған монғол әскерлері осы қақпа арқылы қалаға лап берді. Отырар қамалын жермен-жексен етіп, Шағатай мен Үгедей бастаған монғол әскері Шыңғысханға келіп қосылды. Бұл кезде Шыңғысхан Бұхара мен Самарқанд арасындағы жолда болатын. Қайырхан мен сатқын Қараджа қажып өлтірілді.

Сыр бойындағы қалалардың тұрғындары да ерлікпен қорғанды, соның бірі Сығанақ қаласы. Бұл жақсы бекінген, халқы көп, ірі сауда орталығы  болатын. Жошы бастаған монғолдар қаланы ұрыссыз беруді талап етіп, Сығанаққа Хасан қожа көпесті жіберді. Сығанақ халқы келіссөзге көнбеді, сатқын есебінде Хасан қожаны өлтірді. Қала қорғанысы жеті күн, жеті түнге созылды. Ақыры қала жау қолына өтіп, монғолдар қаланы тонап, халқын аяусыз қырды. Бұдан кейін Үзгент және Баршынкент қалалары алынды. 1220 жылы 4 сәуірде монғол әскерлері Жент қаласын бағындырды.

Араб және парсы деректерінде (Жувейни, Ибн әл-Асыр, Жүзжани, еңбектерінде) «монғол атының тұяғы жетіп жермен -жексен етілген» отыз қаланың аты аталады. Солардың ішінде оңтүстік Қазақстанның үш қаласы Отырар, Сығанақ, Ашнас та бар. XIIIғ. парсы тарихшысы Жувейни «Тарих–и джахангуша» еңбегінде Жошы ханның Сырдарияның бойымен жүріп басып алған қалаларын тізіп беріп, Сығанақ қаласын қалай алғанын сипаттайды. Қалаға екі жергілікті көпестер Хасан-қожа мен Али-қожаны жібергенін, бірақ қала тұрғындарының Хасан-қожаны өлтіріп, қатты қарсылық көрсеткенін, қаланың тек жеті күн, жеті түн дегенде берілгенін.... жазады. («Тарих–и джахангуша» құнды дерек көзі болып табылады)

Шоқан мен Абайдың қазақ тарихы туралы толғамдары өткеннің тәжірибесін қорыту, халықтың сенімді болашағы үшін жол іздеу талабынан туған. Шоқан секілді Абай да шығыс пен батыстың тарихи шежірелерімен жақсы таныс болған, тарихи құбылыстарды бірі ғалым сипатында, екіншісі суреткер кезімен бағалап отырғанымен, бұрынғы замандардың қалдырған сабақтарымен мүддесіне тарату мұраттары жақын, халықты ғасырлар бойында тұмшалап келген қараңғылық тұманынан арылтып, өркениеттің даңғыл жолына түсіру қажеттіктері мәселелерінде екеуінің ойлары өте орайлас шығады. Шоқан өзінің тарихи-этнографиялық, фольклорлық еңбектерінде қазақ халқын көркейтудің амалы оқу-білім жүйесін жақсартуда деп көрсетсе, бұл аң бар Абай шығармаларының өзекті жемісіне айналған. Түрік халықтарының генетикалық, мәдени бірлігін, тарихи тағдырластығын айтқанда ұлы ойшылдар үні бірдей шығады. Мұның бәрін Шоқан мен Абай өмір кешкен дәуірдің тарихи-әлеуметтік мұқтаждары мен сауаптарының сабақтастығынан туындаған құбылыстар деп те қарауға болады.

Қазақ халқының тәуелсіздіктен айрылып, Ресейге бағынышты, кіріптар күн кешкен заманында қоғам көкжиегінде жарқырап шыққан қайраткерлердің қалдырған мұрасы өзінің тақырып кеңдігі, талдау тереңдігі, ойларының биіктігі жағынан 19 ғасырдағы әлемдік озық ескерткіштер қатарына қосылады

Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыс географиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Николай Иванович Веселовский:

• 
  мүлік заңы (жер дауы, мал-мүлік дауы);
  
• 
  қылмыс заңы (кісі өлтіру, талау, шапқыншылық жасау, ұрлық қылу);
  
• 
  әскери заң (қосын жасақтау, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар ат, ердің құны т.б.).
  
• 
  елшілік жоралары (майталман шешендік, халықаралық қарым-қатынастағы сыпайылық, әдептілік, ибалылық);
  
• 
  жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке, думан үстіндегі ережелер, ат жарыс, бәйге ережелері, жасауыл, бекеуіл, тұтқауыл міндеттері).
  

Ол — көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы үйі.

Көшпенділердің киіз үйі — тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен бұзылмайды. Қазақстан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге шатырдың орнына киіз үйлер апарып жүр.

Толығырақ... Киіз үй-көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй.Оның қабырғасы торлап көктелген керегеден тұрғызылады.Кереге әдетте екі түрлі болады.Оның бірі кең көзді кереге « желкөз» деп аталады.Бұл артуға жеңіл, бірақ сәнсіз, сүйегі жеңіл болғандықтан желге төзімсіздеу болып келеді.Екінші түрі тар көзді кереге – «торкөз» деп аталады, ол артуға ауырлау болғанымен , желге өте төзімді.Кереге жиналмалы бөлек-бөлек қанаттардан жасалады.Ал керегеден жоғары сидам, жіңішке ағаштан жұмырлап жасалып, қарны иілген уықтардан қаусырыла күмбез шығарылады.Уықтардың басы дөңгелене жайылған керегенің аша басына айқастырыла байланып, ұшы (қаламы) шаңырақтың көзіне шаншылады.Шаңырақ-үй күмбезінің төбесі әрі терезесі. Керегенің сыртынан әр алуан бояулы жүн оралып, өрнек түсіріліп тоқылған шымши немесе жалаңаш шиден тоқылған ши ұсталады.Кереге мен уықтар уықбау, кермебау, басқұр, құр және басқа да бау-шулармен бекітіледі.Үйдің ағаштан жасалғандарын «сүйегі» деп атайды.Үй ағашының сыртынан арнаулы үй киіздері-қабырғасына туырлық, үстіне үзік, төбесіне түндік жабылады. Бұл үй киіздері бау-шулар арқылы ұштастырылады.Киіз үйдің есігінің биіктігі бір жарым метр,ені 0,8 метр келеді.Оған ағаштан оюлап жасалған «сықырлауық»деп аталатын жарма есік орнатылады.Сықырлауық сыртынан ораулы шиден тоқып, оюлы киіз қаптаған жаппа есік түсіріледі.Үйдің ортасында тамақ пісіретін ошағы болады.Үйдің оң жағында төсек, оның тұсына тұскиіз ұсталып, төсекті қоршап шымылдық тартылады.Үйдің төріне жұқаяқ қойылып,оның үстіне абдыра, көрпе-жастық т.б жүктер жиналады.Үйдің сол жағына кебеже , қазанаяқ, саба сияқты ыдыстар қойылып, шыптамен қоршалады. Талай ғасырлық көшпелі тұрмыс тәжірибесінен туған қазақтың киіз үйі – күннің аптабы мен түннің дым-сызынан , жауын-шашын мен аңызақтан, бораннан сақтануға ыңғайлы, әрі ауалы, әрі жарық болудың үстіне көші-қонға қлоайлы, оны жарты сағат ішінде жығып-артуға да, жарты сағат ішінде көліктен түсіріп, тігіп алуға да болады.

XVIIІ ғасырдың басында патшалық Россия қазақ даласында әскери бекіністерді салу арқылы өзінің әскери – отаршылдық әрекеттерін бастады. Қазақ даласы Россияны шығыс мемлекеттерімен жалғастыратын көпір іспетті еді. Қазақ даласы арқылы Европа елдерінен шығыстағы едердерге және одан кері қарай құрлықпен және сумен ең төте ежелгі сауда жолдары өтетін. Осы жолдармен Россиядан Орта Азияға, Ауғанистанға, Персияға, Қытайға, Үндістанға және басқа Шығыс елдеріне баруға болатын еді.

Орыс патшасы I Петр бұл елдермен экономикалық және саяси байланыс орнатып, оны дамыту үшін алдымен Қазақстан және Орта Азия елдерін Россияға қосып алу керек деп есептеді. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше экспедиция жіберілді.

Швед флотымен теңізге шайқасқа әзірленіп жатқан корабльдермен Кронштадта жүрген I Петр 1714 жылғы 22 мамырда «Святая Наталья» галерасында Иван Дмитриевич басқаруындағы экспедицияны жабдықтау туралы жарлыққа жеке өзі қол қойды. 1715 жылдың шілдесінде, өз құрамында 2797 адамнан тұратын И.Д. Бухгольц отряды жорыққа шықты.

1715 жылғы бірінші қазанда И.Д. Бухгольцтің экспедициясы Ямышев көліне жетті, сол жерде Ямышевск деп аталатын бекініс салды.

Жоңғарлар қоршау кезінде (3-ай) қиратып тастаған Ямышевск бекінісінен қайтып келе жатып, Бухцольцтің отряды Ом өзенінің сағасына жетті және көптен күткен қосымша күшін алып, 1716 жылғы 20 мамырда Омбы бекінісінің негізін қалады.

Бухгольц Петербурге кеткеннен кейін толық қожайын болып алып, енді өз қалауы бойынша әрекет етуге уәкілдік алған Сібірдің бірінші губернаторы М.П. Гагарин Ертіс бойында жаңа бекіністер тұрғызу үшін воевода Павел Северский мен Василий Чередовты жібереді. 1717 жылдың жазында П. Северскийдің отряды – Железинск, В. Чередовтың отряды – Қолбасин бекіністерін салды. В.Чередов одан әрі жүріп, жаңа бекініс- Семипалатинск (Семей) бекінісін 1718 жылы салды.

Көп кешікпей патшаның өз өкімімен майор И.М.Лихарев басқаратын тағы бір әскери команда дайындалды, оған көлді (Зайсан) толығырақ зерттеу, сондай-ақ оған И.Д.Бухгольңтің экспедициясының сәтсіздікке ұшырауының егыжей-тегжейін білу тапсырылды.

Экспедицияның келе жатқан жолын үздіксіз қадағалап отырған жоңғарлар И.М.Лихаревтің солдаттарына оқ атып, оларды шегінуге, мәжбүр етті, сөйтіп шегінуге мәжбүр болған И.М.Лихарев қайтар жолында 1720 жылы Өскемен бекінісін салды. Нақты сол жылы тағы да бірнеше бекініс - Черноморецк, Черноярск, Верблюжск, Осморыжск, Убинск, Семиярск форттарын салып, 3 әскери- саяси шеп-Сібір, Ертіс және Колыван шептері үшін негіз қалады.

XVIII ғасырдың орта шенінде патша үкіметі бүкіл елде, оның ішінде Еділ бойы, Орал, Сібір мен Қазақстан өңірінде әскери бекіністердің ескі шептерінің жарақталуын жақсартуға және жаңа шептер салуға кірісті. Осы кезде оң жағалауда Жайық казактарының күшімен 14 қамал: Переволоцк, Чернорегенск, Татищев, Нижнеозерная, Расыпная, Елек қалашығы, Жайық, Сахарная, Калмыкова, Көш-Жайық, Кулагина, Тополев, Бақсай, Гурьев қамалдары салынды. 1769 жылдың қарсаңында Жайық шебі бойында гарнизон әскерлері бар, семьяларымен қоса қазақтар мен қоныс аударған шаруалар бар 15000-ға жуық адам тұрды.

1734 жылы Жоғарғы Жайық шебінің негізі қаланды. XVIII ғ. 30-40-шы жылдары Жоғарғы Жайық қамалынан Звериноголовск қамалына дейін 770 шақырымға созылған үй шебін құру аяқталды.

1752 жылы 9 қамал мен 53 редуттан тұратын әскери бекіністердің Ново-Ишим шебін салу аяқталды. Бұл шеп 540 шақырымға созылған Уйск шебін Ертіс шебімен жалғастырды. Ново-Ишим шебінде 2518 башқұрт, 2 драгун полкі, 800 казак, тұрақты әскерлердің, эскадроны болды.

XVIII ғ. 50-ші жылдарында ұзындығы 930 шақырым Ертіс шебін (Семей, Омбы, Железинск, Петропавл, Өскемен, Ямышев қалалары) салу аяқталды.

Сөйтіп, қазақ даласы әскери бекіністер шебімен біртендеп қамту патша үкіметінің отарлауына кең мүмкіндіктер ашты. Әскери бекіністер шебінің бойында орыс, қалмақ, башқұрт халқы тез көбейді, казак станицалары мен шаруа слободалары пайда болды.

Қазақ хандығында басқарудың ұлттық жүйесі қалыптасты.Басқару жүйесінде бұрыннан келе жатқан ру-тайпалық тәртіп берік сақталды.Қазақ хандығының құрылымы жеті сатыдан қаланды:

1.Ауыл- қазақ халқының ең бірінші қоғамдық ұйымы.Ол туыстас, қандас жақын адамдардан немесе бірнеше отбасынан құралды.Әрбір жеке ауылды басқаратын адамды ауылбасы деп атады.

2.Ата аймақ- жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан құралды.Ата аймақты басқаратын адамды ақсақал деп атады.Ата аймақтағы ауыл адамдары ақсақалдың ақыл – кеңестерін тыңдап, оның шешімін мүлтіксіз орындап отырған.

3.Ру – негізінен он немесе он бес аймақтан құралатын болған.Руды басқаратын аймақты рубасы деп атады.Рубасы көпті көрген,мол тәжірибелі, өте білікті, білгір адам болған.

4.Арыс – бірнеше рудан құралды.Осы бірнеше рудан құралған арысты басқаратын адамды би деп атаған.Бүкіл қауым бидің шешімін, оның билігін орындауға міндетті болды.

5.Ұлыс – бірнеше арыстаг құралды.Ұлыстың билеушісін сұлтан деп атады.Сұлтандар әдетте хандар мен ақсүйектердің әулетінен  шыққандар болды.

6.Жүз – бірнеше ұлыстан құралды.Қазақ жүздері ХY – XYI ғасырларда тайпалар одағы негізінде қалыптасты.Жүздің билеушісін хан деп атады.Әрбір жүз өзінің ханын сайлайтын.Ұлы жүз құрамына жалайыр,албан, суан, дулат, сарыүйсін, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, шанышқылы және қаңлы тайпалары кіреді. Орта жүз руларына арғын, найман, уақ, керей, қыпшақ, және қоңырат тайпалары кіреді. Кіші жүз құрамына 12 ата Байұлы (адай,алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, масқар, таз, есен-темір, ысық, қызылқұрт, шеркес;),жетіру (табын,тама, кердері, керей, жағалбайлы, телеу, рамадан;),Әлімұлы (қаракесек, қарасақал, төртқара, кете, шөмекей,шекті:)

7.Хандық – үш жүзден құралды.Хандықтың ең үлкен әміршісі қаған деп аталды.Хандарды ақсүйек шонжарлардан сайлау қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан ежелгі ата дәстүріне айналған.

(Тәуелсіз Қазақстан Республикасының басқару жүйесімен салыстыра отырып түсіндіру)

Қазақ ханы. XYI ғасырдағы қазақ хандары жалпы қазақ халқының қоғамдық әдет - салтына байланысты  сайланып қойылатын болған.Қазақтың ханын сайлауға барлық рудың атақты, сыйлы шонжарлары қатынасты.Ру басшылары хан болып сайланатын адамды ақ киізге отырғызып көтереді.Осыдан соң хан отырған киізді, ханның хан сайланғанға дейін киген киімдерін жапырақтап кесіп, хан сайлауға қатынасқандықтарының белгісі ретінде үлестіріп алады.Жиналғандар ханның бүкіл малын бөлісіп алып үйлеріне тарайды.Мұндай дәстүр «ханталай»  деп аталады....

Қазақ хандығының әлеуметтік құрамы.XYI – XYII ғасырларда Қазақ хандығында халықтың әлеуметтік құрамы феодалдық қоғамның таптық құрылымын бейнеледі.Қазақ хандығы негізгі екі топқа – феодалдар тобы мен қарашаға – қарапайым халыққа бөлінді....

Билер кеңесі.Қазақ хандығында жазалау құқығы ханның және билер мен ру тайпа басшыларының қолында болды.Кейбір істі таларкер мен жауапкер тұратын ауылдың билеушілері шешкен.Куәгерлер болмаған жағдайда ант беру талап етілген

15-билет

1. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы экономикадағы қиындықтар.

Қазақстан 1991 жылы Тәуелсіздік алып, түбегейлі әлеуметтік реформалар жасауға, демократиялық қоғам мен ашық экономика орнатуға кірісті. Осыдан бері еліміз жеке меншік және еркін бәсекелесттікке негізделген нарықтық экономика құру жолына түсті.

Нарықтық экономика (рыночная экономика) – нарықтағы тауар-ақша қатынастары аясында қалыптасатын экономиканың ұдайы өндірістік қатынастардың жиынтығы. Нарықпен қатар тауарлармен көрсетілетін қызметтерді өндіру, тұтыну, бөлу, оны бағдарламалау және реттеу саласын білдіретін экономика.

Нарық өзінің субьектілері: тауар өндірушілер, және сатып алушылар арасындағы аса маңызды байланыстырушы буын ретінде әрекет етеді. Нарықтық экономика қоғамдық еңбек бөлінісінің, тауар өндірісінің және айырбастың дамуына негізделеді. Нарықта бәсеке барысында баға, сұраныс пен ұсыныс қалыптасып, қозғалысқа түседі яғни мұнда ресурстарды пайдалану туралы шешімді нарық қабылдайды. Әрбір жекеше тауар өндіруші өзінің тауарын ақшаға айырбастау үдерісінде өз еңбегінің қоғамға қаншалықты қажет екенін, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіне кіргені, қоғамдық сипат алғанын біледі.

Нарықтық экономика құрылымы күрделі болып келеді. Ол нарықтың мынандай түрлерін қамтиды: тауарлар нарығы мен қызметтер көрсету нарығы; өндіріс факторларының нарығы; қаржы немесе ақша нарығы.

Нарықтың алуан түрлілігіне қарамастан, қазіргі заманға нарық экономикасына тән сипат: көпжүйелілік, дамыған инфрақұрылым, мемлекеттің белсенді реттеушілік рөлі, ресурстар қарқынды түрде үнемделетін экономикалық өсу шарттары ретіндегі жоғары деңгейде дамыған технологияның пайдаланылуы.

Нарықтық қайта құруды жүргізудің бірінші кезеңі 1992 жылдан -1997 жылға дейін анықтауға болады. Бұл кезеңде қоғамдық қатынастар жүйесінің үлестіруші әкімшіл-әміршіл түрінен жеке меншіктік пен бәсекелестікке негізделген нарықтың түріне өту процесі жүрді.

Қазақстан экономикасы дамуының екінші кезеңі 1998 жылдан немесе «Қазақстан-2030» Даму стратегиясы қабылданғаннан кейін басталды. Осы құжаттың қабылдануымен тұрақты дамитын ел экономикасын құрудағы ұзақ мерзімді мақсаттар мен басымдылықтарға жету бойынша жасампаз процесс басталды.

Қазақстан экономикасы тауар-ақша құрылымының бұзылуымен бәсекеге қабілеттіліктің төмен болуынан біршама дағдарыстарға ұшырады. Бұл ретте нарыққа көшудегі жүйелілікті қамтамасыз ету қиын болды. Қазақстанның нарық экономикасы бар тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы өмір сүру ойлау және іс-әрекетті түпкілікті өзгерту есебінен жүрді.

КСРО ыдырағаннан кейін қоғамда шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайына кезең бойынша өткізуге мүмкіндігі болмаған Қазақстан үшін батыл қадам болды.

1993 жылы Дағдарысқа қарсы қауырт шаралар және әлеуметтік-экономикалық реформаны тереңдету бағдарламасы қабылданды.

Нарықтық қатынастар жүйесіне өту экономикалық дағдарыстың тереңдету аясында жүрді. Бұл дағдарыстың бастауы өткен ғасырдың сексенінші жылдарының ортасында басқарудың әкімшілік жүйесі жағдайында еді.

Бұл экономика салаларының өндірістік –қаржы жағдайына және халықтың едәуір бөлігінің өмір сүру деңгейіне 1990 жылдардың басында-ақ кері әсерін тигізді.

Бұл КСРО-ның ыдырауының басты факторы болды. Соған орай, республикалар арасындағы өнідірістік-шаруашылық байланыстардың үзілуіне және мемлекеттің бір тұтас қаржы жүйесінің күйреуіне әкелді. Сонымен қоса, нарықтық реформаны тездету кезінде тұрғындардың тұрмыс деңгейі шұғыл төмендеді. Зейнетақының нақты мөлшерінің құлдырауын әлсірету бойынша жасалған Үкімет шараларының тиімділігі экономикалық дағдарыстың тереңдетілуіне байланысты жеткіліксіз болды.

Ұлттық армияны құрудың, шекараны және кедендік аумақты орналастырудың, дипломатиялық корпусты қалыптастырудың қажеттілігіне байланысты, мемлекеттік бюджет табыстары деңгейінің кемуінен, әлеуметтік сала шығындарын қаржыландыру үрдісі қысқаруға мәжбүр болды.

1995 жылдан 1997 жылға дейінгі кезеңде реформаның басты бағыты макроэкономикалық тұрақтандыруды қамтамасыз ету, заңдық базаны, қаржы жүйесін, әлеуметтік саланы және өнідірстік секторды жетілдіру болды.

Макроэкономика –экономиканы тұтас алып зерттейтін экономикалық теория бөлімі (оның тағы бір бөлімі-микроэкономика), сондай-ақ оның үй қожалығы (шаруашылығы, бизнес, мемлекеттік сектор т.б.) сияқты аса маңызды құрамдас жиынтықтары.

Макроэкономика –экономикалық өрлеу, жұмыспен қамту, инфляция проблемаларын, жалпы экономика ауқымындағы басқа да мәселелерді, сондай-ақ ұлттық экономикалардың ықпалдастығын зерттейді.

Қазақстанның макроэкономикалық тұрақтандыру сатысында экономикалық реформалардың негізгі бағыттары мыналар болды:

1995 жылы ҚР Конституциясының қбылдануы;

Кәсіпорын меншігіндегі жер учаскелерін қолдану құқығын сатуға рұқсат берілуі;

Қазақстан, Ресей, Белорусь және Қырғызстан Кеден Одағының құрылуы;

Монополияға қарсы әреттер туралы, жекешелендіру туралы, бағалы қағаздар рыногы туралы т.б заңдардың қабылдануы.

1992 жылы Ресей бағаны еркіне жібергендіктен Қазақстан күрделі шаралар қабылдауға мәжбүр болды. Экономикалық дағдарыс күшейе түсті.

Бюджет – (ағылш budget қоржын қалта) экономикалық мәні бойынша –мемлекеттік билік және өзін-өзі басқару органдарында заңды және жеке тұлғаларымен, қоғаммен оның азаматтарының экономикалық, әлеуметтік және саяси мүдделерін қанағаттандыру қажеттігіне байланысты ұлттық табысты бөлуге орай қалыптасатын ақша қатынастары.

2. 
   Жәңгір Бөкейұлының қазақ тарихындағы алатын орны мен рөлі.
   

1824 жылы Жәңгір хан Орал қаласында хан болып жарияланады. 1827 жылы ол Нарын құмының батыс бөлігіне хан ордасын салғызады. Елді басқару осы жерден жүргізіледі. Хан ордасында хан үлгісімен билер, сұлтандар, старшындар да үй салғыза бастайды. Жәңгір хан саяси-экономикалық дамуға бірқатар өзгерістер енгізді. Барлық жерде іс-қағаздарын енгізу тәртібін енгізді. Денсаулық сақтау саласында жұқпалы ауруларға қарсы егу тәжрибесін енгізді. Қару-жарақ палатасын ашу жөнінде бастама көтерді. Оны толық қалыпқа келтіру біршама уақытқа созылды. Хан ордасы жанынан мектептер ашып, оқушылардан өзі емтихан қабылдаған кездері де болған. Мал шаруашылығы саласына, әсіресе мал тұқымын асылдандыруға ерекше көңіл бөлді. Ағаш өсіру, шөп шабу мәселелеріне қатты көңіл аударды. Оның дәлелі бір кездердегі құм басқан даланы гүлденген алқапқа айналдырды. Міне, осы жасаған еңбегі, прогресшіл мемлекет қайраткері ретінде І-дәрежелі Қасиетті Анна орденімен марапатталды. Билікті дербес басқарды, қолында әкімшілік және сот билігі болды.

Бөкей хандығының Қазақстан тарихындағы алатын орны ерекше.Кіші жүз қазақтарының күш-жігер жұмсауымен қазақтар Жайық өзенінің оң жақ бетіндегі өздерінің ежелгі атамекеніне қайта оралып, қоныстануы, кейінірек дәстүрлі қазақ жерінің бір бөлігін біржола иемденуге мүмкіндік тудырды. Жәңгір ханның ағартушылық және реформаторлық қызметінің арқасында Еділ-Жайық арасындағы қазақтар өздерінің әлеуметтік-экономикалық және мәдени ағарту салаларында ерекше табыстарға қол жеткізе алды. Ал жер мәселесінің шиеленісуі И.Тайманов, М.Өтемісов бастаған ұлт-азаттық көтеріліске ұласты.

2. 
   VІ –ІХ ғасырларда салынған архитектуралық ескерткіштер жайлы кестені толтырыңыз.
   

Ежелгі адам өз дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше кезеңдерден өтті. Археологияда қабылданған кезеңдерге сәйкес адамзат тарихы тас, қола және темір дәуірлеріне бөлінеді.

Тас дәуірінің кезеңдері:

1. Палеолит (ежелгі тас дәуірі) 

Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы ең ұзаққа созылған және аса маңызды кезеңдердің бірі болып табылады.

Ежелгі тас ғасыры-адам мен оның шаруашылығының қалыптасуының бастапқы уақыты. Алғашқы адам жабайы өсетін дәндерді жеміс – жидектерді жинап жануарларды аулаған. Ежелгі тас дәуіріндегі адамдардың қоғамдық ұйымы күрделі де ұзақ даму жолынан өтті. Оның бастапқы кезеңі алғашқы төбыр-бірлесіп қорғану және шабуыл жасау, аң аулау және жиын терін үшіп бірлесу болды.

Ежелгі палеолит – ірі-ірі үш кезеңге:

Олдувэй (б.з.б. 2,6 млн жыл-800 мың жыл);

Ашель (б.з.б. 800-140 мың жыл);

Мустье (40-35 мың жыл) кезеңдерге бөлінеді.

Адам баласынының ең алғашқы еңбек құралдары тастан жасалған. Осыған байланысты алғашқы тарихи кезең тас ғасыры деп аталған.

Табиғаты. Оңтүстіктегі Үнді мухиты жағынан жылы ауа Қазақстан жеріне келіп турған. Сондықтан Казақстанда субтропиктік ормандар болған.

Осы кездегі Қазақстан жерін мекендеген жануарлар: өзен, көлдердің жағасында пілдер, шалғында жылқылар, таулы жерлерде аюлар, мамонттар, бұғылар, бизондар, тауларда арқарлар, тауешкілер т.с.с. Б.з.б. 100-80 мың жыл бұрын ауа райы құрт өзгерген. Осы кезде Қазақстанда ұзаққа созылған ауа райының суытуы басталған. Барлық тауларды мұз басқан. Бұл суық мерзім б.з.б. 12-5 мың жылдарға дейін созылған.

Адамдары. Қазақстан жерін ежелгі адамдар б.з.б. 800-140 мың жылдықтардан бастап мекендеген. Алғашқы адамдар Қаратау жотасы мен Қарасу тұрағында мекендеген.

Алғашқы адамдардың айналысқан істері: аң аулау, терімшілік.

Алғашқы адамдар баспанасы: табиғи үңгірлер, үңгіме қуыс, тау шатқалдары т.б.

Адамдар табиғаттың дүлей күшіне қарсы тұру үшін, бірігіп аң аулап тіршілік етіп қиындықты жеңу ұшін топпен өмір сүрді.

Еңбек құралдары. Ауыр салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақ тастар ең ежелгі еңбек құралдарына жатқызылады. Жамбыл облысындағы Бөріқазған, Тәңірқазған, Шабақты мекендерінен (5000-ға жауық тас құрал), Қазанғап шатқалы (тастан жасалған 300-ге жуық құрал), Қарасу тұрағы (тастан жасалған 1500-ға жуық құрал), Сарыарқа тұрақтары, Балқаштың Солтүстік жағалауы (ежелгі адамдардың тұрақтары) т.с.с. жерлерден тастан жасалған құралдар табылған.

Орта палеолит. (б.з.б. 140-40 мың жылдықтар).

Орта палеолит дәуірі ертедегі адамның дамуымен, мәдениеті дамуының жаңакезеңі болуымен ерекшенеледі.

Орта палеолитте Қазақ даласындағы жер құрылымында күшті тектоникалық (құрылу, өзгеру процестері–грек сөзі) қозғалыстар болып өтті. Соның нәтежесінде таулар, төбелер пайда болып, жерді екі рет топан суы басты. Солтүстік Мұзды мұхиттың суы көтеріліп, ол Қазақстан жеріне дейін келді. Орталық Қазақстанда жер деңгейі 500 метрге дейін көтерілді. Бірнеше мың жылдардан кейін Оңтүстікте басталған мұздардың еруіне байланысты Қазақстан жерінде құмды, шөлді, суы тапшы жерлер пайда болды. Өзеңдердің қазіргі арналары қалыптаса бастады.

Қазақстандағы жазық жерлер (Ертіс пен Балқаш маңы) орманды далалы, оңтүстігі көбіне жусанды, шөлді болып қалыптасты. Тянь-Шаньда және басқа да таулы жерлерде қаптал қарағай, шырша, жөке, қызыл қайың, қандыағаш өсетін болды.

Қазақ даласында бірнеше хайуанаттардың түрлері болды: пілдер, жүні сирек мамонттар, жазық далада түйе, қарақұйрық, бөкендер т.б. болды.

Адамдар және олардың тіршілігі.

Орта палеолит дәуірінің адамдары– неандертальдықтар. Антропологиялық келбеті: қысқа мойынды, аса ірі тісі бар, сөйлеу қабілеті дұрыс қалыптаспаған.

Негізгі кәсібі: аң аулау, терімшілік. Аңды қауым болып бірігіп, топпен аулаған.

Басты ерекшеліктерінің бірі шақпақ тастарды бір – біріне үйкелеу арқылы отты шығаруды үйренді. Осы кезде алғашқы діни наным қалыптаса бастады. Ең алғашқы дін магия. Бұл арқылы өлікті бір қырына қарай жатқызып, аяғын бүгіп жерлеген.

Еңбек құралдары және археологиялық ескерткіштер.

Тасты өңдеу әдісі жетілді. Еңбек құралдары негізінен, нуклеуістен (тастан) жасалды. Пышақ, қару ретінде үшкір тас, ағаш, тері өңдеу үшін қырғыш тас пайдаланылды.

Археологиялық ескерткіштер Оңтүстік Қазақстандағы Топалы шатқалы мен Қызылрысбек тұрағынан таблыған заттар: үшкір тас, қырғыш т.б.

Соңғы палеолит.

Соңғы палеолит б.з.б. 40-35 мың жалдан басталып, 12-10 мың жылмен аяқталады. Бұл жер шарының барлық климаттық аймақтарына адамның кеңінен тарай қоныстаған және нәсілдер мен нәсілдік топтардың қалыптасу уақыты. Бұл тұста адамдардың рулық қауымы мен топтық ұжымдары қалыптаса бастады.

Рулық қауымдар барлық жерлерде алдымен отбасының қамқоршысы, бала өсіруші ана төңірігінде топтасты, осыған байланысты әйелдер алғашқы қауымда үстемдік жасады, мұның өзі аналық – матриархаттық дәуір деп аталды. Сонымен, аналық ру өзара қандас туыстығы арқылы біріккен және шешелері жағынан шыққан тегі бір адамдардың экзогамиялық тобы болды.

Соңғы палеолитте ірі хайуанаттардың азайюы адамдардың тұрмыс жағдайларын едәуір өзгертті. Енді орташа және ұсақ аңдарды аулау үшін жетілдірілген жаңа құралдар қажет болды. Аңшылар қолдарына қару алып, тамақ іздеп, ұсақ сапар шекті. Әр түрлі іске қолданылатын еңбек құралдары пайда болды. Соңғы палеолитте Қазақстан жерінде адамзат қоғамының үздіксіз ілгері дамып отырғаннын көрсетеді.

Мезолит дәуірі (б.з.б. 12-5 мың жылдықтар).

Кейінгі палеолит дәуірінен кейін орта тас дәуірі (грекше «мезос» - орта деген сөзден шыққын) мезолит дәуірі келді. Бұл дәуір тарих ғылымында өте аз зерттелгендіктен, осы дәуірдің ескерткіштері Қазақстан жерінен аз табылған.

Табиғаты. Қазақстанның ауа райы қүрт жылынып, мұздар еріді. Шөбі, өсімдігі мол далалар сиреп кетті. Бірқатар жануарлар (мүйізтұмсықтар, мамонттар) құрып кетті, енді аңшылардың аулайтын көбінесе бизон мен жылқы, жабайы ешкі мен киік, койы, үйрек болды.

Мезолит дәуірінің ең маңызды өнертабысы- садақ пен жебе. Садақ пен жебенің ойлап табылуы өндіргіш күштер дамуында шын мәнінде революция еді. Сайып келгенде бұл ежелгі адамның шаруашылық өміріндегі түбірлі өзгерістерге жеткізді. Садақ пен жебеден басқа осы кезде микролиттер- ұшбұрыш, ромб, трапеция, сегмент тәрізді ұсақ қалақтар пайда болды.

Дәуірдің ерекшеліктері: жануарларды қолға үйрету, дәнді дақылдар өсіру.

Неолит дәуірі: (б.з.б. 5-3 мың жылдықтар).

Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін иемдену яғни терімшіліктің орнына келген өндіруші шаруашылыққа негіз болған мал шаруашылы мен егіншіліктің шығуы болып табылады. Шаруашылықтың жаңа түрлері шығуының адамзат қоғамының дамыу үшін орасан зор маңызды болды, адамның еңбек кәсібінің саласын кеңейтті, сонымен қатар оның сипатын сапасы жағынан өзгертті. Өндіруші шаруашылықтың шығыу «неолиттік революция» деп аталды. Тамақ өндіруге, жеуге жарайтын өсімдіктерді саналы түрде өсіруге, жануарларды қолға үйретуге, өсіруге және іріктеуге көшу адамзат тарихында адамның от жағу өнерін меңгергенінен кейінгі асқан зор экономикалық революция болды.

Неолит дәуірінде еңбек құралдары жетілдіріліп, жаңадан бұрғылау, тастарды тегістеу ағашты арамен кесу сияқты жаңа технологиялық әдістері шықты, бірте-бірте қиын өнделетін тастар тұрмысқа, шаруашылыққа пайдаланылды, тас балталар, кетпендер, дән үккіштер, келілер, келсаптар жасала бастады. Неолит дәуірінде Қазақстан жерінде кен кәсібі мен тоқымашылықтың бастамалары шықты. Сонымен бірге керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады.

Әлеуметтік жағынан алғанда неолит дәуірі рулық қауым дәуірі болды: онда ұжымдық еңбек және өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болды. Осы кезде тайпа бірлестіктері құрылды. Тайпалар тұқымдас жағынан және шаруашылықтың түріне қарай біріккен бірнеше рулық қауымдардан тұрды. Ежелгі Қазақ жеріндегі тайпалар ақшылықпен, балық аулаумен, өсімдектерді жинаумен шұғылданды. Кейінректе (неолитте) олар мал өсіру, егіншілік және кен. өнеркәсібімен шұгылдана бастады. Адамдар мата тоқып, киім тігуді уйренді. Керамикалық заттарға геометриялық өрнектер сала білген.

2. 
   С.Датұлы мен К.Қасымұлы бастаған ұлт- азаттық көтерілістерге салыстырмалы талдау жасаңыз
   

   	С.Датұлы бастаған көтеріліс	К.Қасымұлы бастаған көтеріліс
   Жылдары	1783-1797	1837-1847 жылдар
   Көтеріліс себептері	- Патша үкіметінің қазақ жерін отарлауы - Сұлтандардың патша үкіметіне қарсылығы - 1782 ж. патша Жарлығы бойынша: 1. Қазақ жерінің қазақтарға берілуіне тиым салу. 2. Жалға алынған жер үшін ақы төлеумен қатар аманат қалдыруға тиіс болды - Кіші Жүздегі хандық биліктің әлсіреуі.	Азаттық үшін күрескен әкесі, ағалары, туыстарының ерлікпен қаза болуы, қоқандықтардың езгісінен қазақтарды азат ету, Ресейдің озбырлығын тежеу.
   Негізгі оқиғалар	- 1783 ж. көтерілісшілер мен Орал казак әскерінің арасындағы күрес - 1785 ж. Смирнов, Колпаков, Назаров басқарған әскерлер қазақ ауылдарын тонады - 1785 ж. Кіші Жүз старшындарының Нұралы ханды тақтан түсіру туралы шешім қабылдауы. - 1797 ж. Қаратайдың қуғынынан құтылу үшін Сырым Датұлы Хиуа жағына өтіп кетті. - 1802 ж. Хиуа жерінде қаза тапты	1841 жылдың қыркүйек айында үш жүздің  өкілдері бас қосқан жиында Кенесары Қасымұлы хан сайланды. Патша үкіметі бұл жайсыз хабарды өте өкініш сезімімен естіп-білді. Ендігі жерде Кенесары бастаған көтеріліс ұйымдасқан сипат ала бастады. Ұлт-азаттық күресті табысты жүргізу үшін Кенесары хан бір орталықтан басқарылатын мемлекет құрды. Оны ханның өзі басқарды.
   Жеңілу себептері	- С. Датұлы бірден екі күшке қарсы күрес жүргізгені. - Көтерілістің нашар ұйымдастырылуы - Көтерілісшілердің әр кезеңде мақсаттарының өзгеруі Руаралық қайшылықтар. - Қару жарақтың аздығы.	Кенесары ханның жасақтары Ресейдің жақсы қаруланған әрі күшті әзірліктен өткен тұрақты әскеріне қарсы тұра алмады. Оның үстіне, Кенесары бірнеше бағытта – патша үкіметіне, қырғыз манаптарына және Қоқан хандығына қарсы соғыс жүргізді. Мұның өзі оның негізгі күштерін едәуір шашыратты. Сұлтандар мен рубасыларының арасында ауызбірлік болмады.
   мақсаты	- Бұрыннан қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру. - Орал казак әскерлерінің қазақтың жерлерін тартып алуын тоқтату. - Нұралы ханның патша үкіметін ашық түрде қолдауға көшуі.	Қазақстанның Абылай хан кезіндегі аумақтық тұтастығын қалпына келтіру әрі Ресейдің құрамына кірмеген жерлерді сақтап қалу.
   маңызы	Қазақ жеріндегі ең ұзаққа, 14жылға созылған отарлық езгіге қарсы көтеріліс. - Патша үкіметін қазақтармен санасуға мәжбүр етті. - 1801 ж. Патша үкіметі қазақ руларына Жайықтың оң жағасына өтуге. мал жаюға рұқсат етті.	Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс – ХІХ ғасырдағы барлық Қазақстан жерін қамтыған аса ірі отаршылдыққа қарсы бағытталған азаттық көтеріліс. Патша үкіметінің Қазақстан жерінде отарлау саясатын жүргізіп отырғанын дәлелдеді. Патша үкіметінің Қазақстанның оңтүстік өңірінің отарлауын біраз уақытқа кешеуілдете түсті.

3. 
   ХІІІ –ХV ғғ. жер иелену түрлерінің мағынасын кестеге толтырыңыз
   

1. 
   Сақ тайпалары туралы жазба деректер (грек, рим, парсы)
   

Парсы жазбаларында – құдіретті еркектер, иран жазбаларында – жүйрік атты турлар, грек жазбаларында – азиялық скифтер деп аталады.

Грек деректерінде сақтарды “дайлар” деп атау кездеседі. Арал теңізінің солтүстік-шығысын мекендеген сақ тайпаларын жазба деректерде дайлар, исседондар, аргиппейлер деп атайды. Бұл тайпалар Қазақстанның Орал тауының оңтүстігін, солтүстік және орталық аймақтарын қоныстанған.

Геродот өз жазбаларында сақтардың парсылармен соғысы туралы баяндайды:

“Басында әскерлер садақпен атысады. Садақ оғы біткеннен кейін жекпе-жекке шығып, қылыш және найзамен соғысады. Нәтижесінде массагеттер жеңіп шығады. Парсы жауынгерлерінің көбі қырылып, Кир өлтіріледі.”

Кир қайтыс болғаннан кейін 11 жыл өткен соң, парсылар сақтарға қайта шабуылдады. Бұл жорықты Дарий патша басқарған. “Мен әскеріммен сақ жеріне жорыққа шықтым” - деген Дарийдің сөздері Бехистун жазбаларында жазылған.

Б.з.б. 519 жылы Дарий бастаған парсылар сақ жеріне шабуылдады. Cақтардың көсемі Скунха жеңіліп, парсы әскері Сырдариядан өтеді.

Грек тарихшысы Полиэн: “Шырақ есімді сақ денесін өзі жаралап, парсыларға қашып барып, өзін сақ көсемдерінен жәбір көрген етіп көрсетеді. Парсы әскерлерін алдап, шөлге апарып қырады” - деп жазған.

Дарий көп әскерінен айырылып, Персияға қайтуға мәжбүр болды. Шырақтың ерлігі арқасында сақтар өз тәуелсіздігін сақтап қалды.

Парсы патшасы Кирмен келіссөз жүргізуден бас тартқан Томирис (б.з.б. 570-520 ж.ж.) парсылармен соғысады. “Әйел болса да, жау шапқыншылығынан қорыққан жоқ. Томирис көп әскермен Кирге қарсы аттанып, 200 мың парсыны жойып жібереді” - деп жазды Помпей Трог.

Б.з.б. IV ғасырда Александр Македонский (Ескендір Зұлқарнайын) бастаған гректер Орта Азияға басып кіріп, Сырдарияға аттанды. Ежелгі грек тарихшысы Арриан А.Македонскийдің Сырдариядан жүзіп өтіп, сақтармен соғысқанын жазған.

Сақ батыры Cпитамен 3 жыл бойы партизан соғысын жүргізіп, грек гарнизоны орналасқан Маракананы (Самарқан) қоршауға алды. Сақтар А.Македонскийдің ірі әскери бөлімін қоршауға алып, түгел қырып салды. “Скифтер мен Спитаменнің атты әскері оларды қоршауға алды да, садақпен атып, түгел қырып салды” - деп жазады Арриан. Кейбір деректерде осы соғыста Александрға сақ сарбазының жебесі тиіп, санынан жараланды деп көрсетеді. Cақтар гректердің Шығысқа жүретін жолын бөгеп тастады.

2. 
   Ресейдің І және ІІ Мемлекеттік думасындағы қазақ депутаттары көтерген маңызды мәселелер.
   

VI –IX ғ.Қазақстанда дами бастаған архитектуралық құрылыстың бір сипаты діни сенімге байланысты.Ислам дініне дейінгі қазақ жеріндегі сәулет құрлысының бір түрі – құрылыс жүйесі киіз үйге ұқсас Дың ескерткіштері.Дың ескерткіші қаза болған адамды жерлеген жерге тұрғызылған. Оның қабырғасы берік тастан қаланады.

«Сардоба»- парсыша құдықтың үстіне салынған құрылыс дегенді білдіреді.

1.Бір күмбезді және көп күмбезді Мырзарабат сардобасы.
2.Сардоба ғимараты. Якка сардоба ғимаратының күмбездері бір – біріне жалғастырылып жасалған.

3. Көшпелі мал шаруашылығының шығуына әсер еткен негізгі себептерді кесте бойынша толтырыңыз.


Көшпелі мал шаруашылығы

себептері

Табиғатта құрғақшылық бел алып, жауын шашын азайды. Егіншілікпен шұғылдану қиындады

Ат әбзелдерін жетілдіру жылқыны көлік ретінде пайдалануға мүмкіндік берді

Мал басының көбеюі жаңа жайылымдарды қажет етті



19-билет 1. Қожа Ахмет Йасауи кесенесі.
Түркістан қаласындағы Ахмет Йасауи ғимараты – орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген бүкіл Шығысқа аты әйгілі көне түркі ақыны, софизмді уағыздаушы Ахмет Йасауидің (Яссы-дан шыққан деген мағынада) бейітінің басына орнатылған.   

Халық аңыздарында Түркістандағы әулиенің аруағын атақты қолбасшы, бүкіл Шығысты тітіренткен Ақсақ Темірдің айрықша сыйлап өткені айтылады. Оның әмірімен Ахмет Йасауи қайтыс болғаннан екі жүз жыл кейін қирап бітуге таянған кішкене ғана мазардың орнына, дүние жүзілік сәулет өнерінің белгілі ескерткіші орнатылды.

 «Жеңістер кітабында» Темір, сол жылы Яссыда болған кезінде, мұнда өзіне қарайтын елдердің тегінде Ахмет Йасауидің атына лайық зәулім ғимарат салу жайлы жарлық берген еді делінеді. Ол ислам дінінің даңқын асыруда, оның кең таралуына, аса үлкен өлкені басқаруды жеңілдетуге тиіс болған.
ХІV ғасырдың аяғында бұл күмбез біткен соң Әмір Темір көреген Әзірет Сұлтанның қорын ұйымдастырып, өзі арнайы қол қойып бекіткен.

Қожа Ахмет Йасауи кесенесі талай ғасырдан бері мұсылманшылықтың алтын бесігі болып келеді. Оны бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қасиет тұтады.Қожа Ахмет ЙасауИкесенесі – түркі әлемінің рухани орталығы.

Әйгілі қола қазан – Тай қазан Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің басты көрнектілігі болып табылады. 1935- жылы Кеңес одағы кезінде ол Ресейдегі Эрмитажға алынған. Содан 1989- жылы қыркүйек айына дейін сақталған. 

Көтерілістің себептері:

Ерте кезден бабаларымыз үшін ауылшаруашылық кәсібін түлеткен қалашықтарға Бәбіш-Молла, Баланды, Шірік-рабат жатады

Сыр өңірі ертеден жерөңдеушілер мәдениеті тұрғысынан дамыған өлке. Бұл жерде көне дәуірден қалыптасқан ескі қала орындары мен жерөңдеушілік орталықтарын көруге болады. Солардың бірі «Шірік-рабат» мәдениетіне жататын қалашықтар. Ерте кезден бабаларымыз үшін ауылшаруашылық кәсібін түлеткен қалашықтарға Бәбіш-Молла, Баланды, Шірік-рабат жатады.

Шірік-рабат мәдениетінің ескерткіштері қатарына Бәбіш-мола, Баланды ескерткіштер кешені, Шірік-рабат қала қорымы, Іңкәрқала, Сеңгірқала ескерткіштері жатады. Шірік-рабат мәдениетінің ескерткіштері 1946, 1848, 1851, 1957, 1958, 1960 жылдары ХАЭЭ тарапынан зерттелген. 2004 жылдан бастап Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты мен Қорқыт Ата атындағы ҚМУ мамандарынан жасақталған Шірік-рабат археологиялық экспедициясы қазба жұмыстарын жүргізіп келеді.

Сырдың бойы ертеден сулы да нулы жер болды. Олай дейтініміз Арал көлі және оған құятын қос өзен Әмудария мен Сырдария бойы суармалы егіншіліктің, ауылшаруашылық кәсібінің ордасы. Бұл жерді ертеден мекен еткен бабаларымыз отырықшылық мәдениетке байланысты өздерінің ғұрыптық салттарын, қала орталықтарын сыр өлкесінде салып, өзіндік өркениет тоғысымен дамып отырды. Мәселен Арал маңындағы Сырдарияның орта ағысындағы аңғардан табылған сақ ескерткіштерін зерттеу нәтижелері, олардың б.з.б. Ү ғасыр соңы мен б.з.б. V-ІV ғасырлар шебінен б.з.б. ІІ ғасырға дейінгі уақытты қамтитындығын дәлелдеп отыр. Олардың барлығы көне Шірік-Рабат қаласының орнынан табылды. Соған байланысты Шірік-Рабат қаласының атауынан келіп шыққан шірік-рабат мәдениетінің ғылымда пайда болуына мүмкіндік берді.  

Шірік-рабат мәдениеті ескерткіштерінің топографиясы тайпалардың ирригациялық жүйелер аймағындағы жазираларды қоныстанғандығын байқатады. Ол дегеніміз суармалы егіншілікпен айналысқан бабаларымыз канал арқылы ірі суландыру жүйелерін қолға алған. Сол су каналдарының ірі орталықтарына қалашықтар салған. Мәселен, ең үлкені – Бәбіш-Молда 10 мың гектар, ал Баланды 150-200 гектар шамасында. 

Шірік-рабат мәдениетіне жататын көне қалаларда топырақтан тұрғызылған обалар, бекіністер, қалашық орындары салынған. Олардың барлығы археологиялық қазба жұмыстары кезінде дәлелденген. Алғашқыда Шірік-Рабат бекіністі қала-қамал болған сияқты, оның аумағына бастапқыда обаға, кейіннен кесенелерге тайпа көсемдері жерленді.

Шірік-Рабат қаласы мен оның төңірегіндегі ескерткіштерді Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында  Шірік-Рабат археологиялық экспедициясы (жетекшісі Ж.Құрманқұлов) зерттеу жүргізді. Мұнда бірнеше ескерткіштер аршылып, тұрмыстық-шаруашылық заттар, қару-жарақтар, қыш ыдыстар алынған. Енді сыр бойындағы көне қалалардың біразына тоқталып өтсек: