Ііі қорытынды IV пайдаланылған әдебиеттер Кіріспе

Бүкіл қазағымызға тән емес, тек Шымкент аумағындағы өз халқымызға тән мұндай сөздер ауызекі сөйлеу тілінде халқымыз арасында біршама баршылық екендігіне көзім жетті, мен зерттеген азғана уақыт ішінде жоғарыдағыдай сөздермен ұшырасатын осы секілді диалектілерді әлі де іздестіріп табу алдағы уақыттың екіншісінде, әрине.

Мұндай диалектілерді іздестіріп, біліп жүрудегі мақсатым – халқымыздың келешегі болып саналатын жастарды өзі өмір сүретін жергілікті жердегі диалектілерді біле жүргеніме оны ауызекі сөйлегенде қолданбай, таза әдіби тілде сөйлеуді насихаттау, туған тілімізді келешек ғасырларға таза, әдеби қалпында жеткізу.

Жалпы әлемде 5 жарым мыңдай тіл бар екендігінен хабардармыз. Сол тілдердің ішіндегі бірден – бір таза, бай тіл болып саналатын туған тіліміз қазақ тілін өткен ғасырда – ақ әлем зиялылары мойындаған екен.

Ғалым Мешоранский «Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза, әрі бай, тілге жатады», - десе.

Клапрот: «Қазақтардың диалектісіз бір тілде сөйлетіндігіне көзім жетті» - депті.

Әрине туған тіліміздің қасиетті мәртебесі табиғаттың сыйы, әйтпесе, жаңа Гвинея сияқты 2 миллиондай ғана адамы бар арал тұрғындары 400 дей тілде сөйлейді екен, яғни көрші деревня тұрғындары бір – бірін түсінісе алмайды. Бұл, меніңше, қасірет қой.

Құдайға шүкір әлемде өмір сүретін 12 миллиондай қазақ (демограф М. Тәтімов есебі бойынша) бірімен – бір ана тілінде түсінісе алады.

Сондықтан, әр қазақтың абыройлы міндеті – ата – бабамыздың бізге аманаттап тастап кеткен сарқылмайтын да, сатылмайтын да байлығы – туған тілімізді таза, әдеби қалпында келешек ғасырларға жеткізу.

Тілімізді таза сақтауымыз үшін өзіміз өмір сүретін өңірде қандай диалектілер бар екенін біле жүріп, әдеби нормадан ауытқымай сөйлеу. Әрқайсысымыз – үлкеніміз де, кішіміз де тілге ұқыпты болуымыз керек.

2. 
   Құрамы жөнінен алғанда зерттеліп отырған говордың диалектілік лексикасы тіліміздің арғы дәуіріне тән байырғы сөздерді де, сол сияқты көрші түркі тілдерден енген кірме сөздерді де камтиды. Кірме сөздердің ішінде сан жағынан ең көбі — қарақалпақ тілінен енген
   сөздер. Гозорға қарақалпақ тілінен ауысқан сөздердің мол болу жағдайы түсінікті де, өйткені тілдің ең өзгергіш саласы лексиканың өзге тілдің әсеріне бейім келетіні — белгілі жағдай. Қарақалпақстанда тұратын қазақтар болса, бұл өлкені олар көп заманнан қоныстанып келгені тарихтан белгілі.
   
3. 
   Зерттеліп отырған говордағы фонетикалық жергілікті құбылыстардың баршасын дерлік тіліміздегі дыбыс
   алмасуы деп аталатын құбылыстың төңірегіне топтап көрсетуге болады. Мұндағы дыбыс алмасуын дауысты және дауыссыз дыбыстардың алмасуы деп екі жікке беліп, дауысты дыбыстардың алмасуынан говорға ең сипаттысы деп: а/е, о/ұ, е/ы, е/і, ұ]ы, ө/ү, о/а, е/ү, ы/а, е/і, ө/е дыбыстардың алмасуын атар едік; дауыссыздардың ішінен говорда жиірек алмасатыны — с/ш, б/м, л/н, з/с, д/л, д/т, к/г, к/ғ, б/п, б/у, м/п, шіс, д/н, т/л, ғ/к,, г/к_г н/ц, й/г, һ/х дыбыстары.
   
4. 
   Грамматикалық құрылым жөнінен зерттеліп отырған говор әдеби тіліміз бен езге говорларымыздан аса оқшау тұрған жоқ. Бұл өлкеде тұратын қазақтар тілін грамматикалық тұрғыдан ерекшелейтін диалектілік белгі деп мына құбылыстарды атауға болады. Олар — етістіктің н/-ын, -ін/, -сьщыз/-сіңіз, -жақ, -сан/-сен қосымшалы тұлғалары. Бұл тұлғалардың кебі республиканың оңтүстік бәлігі мен батыс бөлігінің де тұрғындарының тіліне тән, мұның бұлай болуы — біраз лексикалық және фоиетикалык өзгешеліктердің аталған аймақтардың тұрғындары тіліне ортақ болуы — қарақалпақ жерінде тұратын қазақтардың этногенездік жағынан жақындықтарымен түсіндірілуге тиіс. Осы жөнінен алғанда Шымкентте тұратын қазақтар говорын аралас говор немесе құранды говор деп атаса да болар еді. Мұнымен қатар, зерттеліп отырған говорда, әсіресе лексика саласында, қарақалпақ тілінің әсері айқын көрінеді. Бұл соңғы жағдай да говорды аралас-ауыспалы говор деп атаудың дұрыстығын қуаттайды. Грамматикалық құбылыстар ішінен Шымкентте тұратын қазақтардың тіліне ғана тән, басқа жерде кездеспейтін, құбылыстар бар ма дегенде, мұндағы етістіктің өткен шақ көсемше түрінің қолданылуындағы ерекшелікті айрықша бөліп айтуға керек. Етістіктің бұл тұлғасы баяндауыш қызметінде келгенде әдеби тілдегідей ежелгі өткен шақ мағынасында қолданылмай, осы шақ мағынасында қолданылады. Мысалы, кино көріп отырмын деудің орнына кино көріп отырыппын деп айту — қарақалпақ қазақтары үшін норма. Бұл өлкеде ең жиі қолданылатын диалектілік форманың бірі.
   
5. 
   Зерттеліп отырған говорда кездесетін жергілікті тілдік құбылыстарды өзге тілдің материалдарымен салыстырып қарағанымызда, олардың бірқатарының өзара ұқсас болып келетінін көреміз. Мұның бәрі сол тілдердің говорға тигізген әсерімен қатар, мүндай ұқсас құбылыстардың біразы оларға ортақ тарихи белгілердің бар екендігін аңғартады, өйткені олар көне түркі жазбаларының мағлұматтарымен сәйкес келіп жатады.
   
6. 
   Біздің зерттеуімізге негіз болған материалдың көпшілігі қарақалпақ АССР-ының солтүстік-шығыс аудандарында (Мойнақ, Тақтакепір, Шымбай, Кегейлі, Қараөзек және салыстыру үшін Қоңырат ауданынан да жиналды) тұрушы қазақтардың тілінен жиналды. Солай болғандықтан, Шымкентте тұратын қазақтар тілі деп жалпылама айтып отырғанымызды көбіне осы аудандарға қатысты деп түсіну керек. Әрине, мұнда шымкентте мекендейтін қазақтардың тілінен де алынған материалдар жоқ емес.
   
7. 
   Сондай-ақ зерттеліп отырған говордың лексикалық материалын үңіле қарауда, біз оның құрамында әдеби тіліміздің қажетін өтерлік, оның лексикалық байлығын арттыруға септігін тигізер едәуір сөздердің бар екендігін байқадық. Мысалы, үшем., ағза, мәдени шертек, аударыспақ, сүзеуік, жүндіхана, жаргазеті, жатыс, қақыра, шөлкем т. б. Сөздерін әдеби тіліміздің игілігіне жаратсақ, терминологиямыздың байи тусуі сөзсіз. Ал бұл секілді сөздердің говорда талайы бар. Бұларды елеп-екшеп, әдеби тілдің кадесіне жарату — алдымызда тұрған практикалық маңызы бар парызымыз деуге болады.
   
8. 
   Жоғарыда біз халық тілінің жергілікті ерекшеліктеріндегі фонетикалық, лексикалык, грамматикалық материалдардың бірқатарының қазақ тілшің оңтүстік говорларының материалымен, ал енді бір тобын республиканың батыс аймағы тұрғындары тілінің материалымен сәйкес келетініи айттық. Мысалы, етістіктің зерттеліп отырған говорда айтылатын диалектілік тұлғалары көбіне батыс қазақтарының тіл ерекшеліктерімен ұштасып жататын болса, фонетикалық құбылыстардың көп жағдайда оңтүстік өлкенің қазақтары тіліндегі фонетикалық құбылыстарға жақын келетінін байқаймыз. Былай болуы, әрине, кездейсоқ нәрсе емес. Оңтүстік Қазақстан жерінде тұратын қазақтардың, тарихи шолуда көрсеткеніміздей, біразы батыс облыстарынан, біразы оңтүстік облыстарынан келгендігі мәлім. Демек, бұл жай говордың диалектілік жүйесін ауыспалы немесе аралас говор .деп тануымызға мүмкіндік береді. Екіншіден, зерттеліп отырған говорға қарақалпақ, өзбек (ішінара түрікмен) тілдерінін күшті әсер еткені бұрын айтылған пікірлерден белгілі. Міне, бұл жағынан да оны ауыспалы деп .айтуға әбден болады.
   

1. 
   Айдаров Т. «Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері». Алматы, 1975; «Лингвистикалық география». Алматы, 1977
   
2. 
   Балақаев С. «Қазақ тілінің мәдениеті». Алматы, 1971
   
3. 
   Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері». Алматы, 1951
   
4. 
   Досқараев Ж. «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері». ІІ бөлім (лексика), Алматы, 1955; «Некоторые вопросы истории и диалектологии казахского языка». «Вопросы языкования», 1954, №2
   
5. 
   Жүнісов Н. И. «Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері». Алматы, 1981.
   
6. 
   Кеңесбаев І. , Мұсабаев Ғ. «Қазіргі қазақ тілі». Лексика / фонетика. Алматы, 1975
   
7. 
   «Қазақ диалектологиясы» 1 – шығуы. Алматы, 1965
   
8. 
   «Қазақ ССР тарихы», 2 том. Алматы, 1983
   
9. 
   «Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі». Алматы, 1969
   
10. 
    «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері». Алматы, 1978
    
11. 
    «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері». 2 – шығуы. Алматы, 1960; 3 – шығуы. Алматы, 1960; 4 – шығуы. Алматы, 1962; 5 – шығуы. Алматы, 1963
    
12. 
    Қалиев Ғ. «Қазақ диалектологиясының мәселелері». Алматы, 1960; «Қазақ говорлары жүйесін зерттеу мәселелері». Алматы, 1977; «Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру». Алматы, 1977; «Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру». Алматы, 1985.
    
13. 
    Мұсабаев Г. Г. «Становление и развитие казахского литературного языка и вопросы казахской диалектологии». Алма – Ата, 1953
    
14. 
    Нақысбеков О. «Қазақ тілінің ауыспалы говоры». Алматы, 1972; «Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы». Алматы 1982
    
15. 
    Нұрмағамбетов Ә. «Түркіменстандағы қазақтардың тілі». Алматы, 1974; «Қазақ тілі говорларының оңтүстік тобы». Алматы, 1978; «Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні». Алматы, 1985; «Қазақ говорларының грамматикасы». Алматы, 1986.
    
16. 
    Омарбеков С., Жүнісов Н. «Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі». Алматы, 1985
    
17. 
    Радлов В. В. «Образцы народной литературы тюрских племен». Ч. ІІІ., СПб. 1870
    
18. 
    Сарықбаев Ш., Нақысбеков О. «Қазақ тілінің аймақтық лексикасы». Алматы, 1989