Ңін де-aқ қaлыптaсты. Б. Спи нозa өзі нің пaнтеиз мін де, aдaм мə се ле сі не aзды-көп ті шо лу жaсaсa, Ф

ISSN 1563-0307 Journal. Philosophy series. Cultural science series. Political science series. №1 (59). 2017
17
Aбдрaси лов Т.Қ., Қaлдыбaй Қ.Қ.
мейт ін фи ло со фия лық ойлaу мен дү ниетaным-
ның өз ге ше бір тү рі өсіп шық ты деу ге болaды.
Aвгус тин aдaмды бaрлық жaрaты лыс иеле-
рі нің қaсиет те рі бaр мик ро косм деп есеп тейді. 
Оның aйт уын шa: aдaм оргa никaлық емес əлем-
нің тір ші лік иеле рі се кіл ді кү нел те ді, өсім-
дік тер се кіл ді өмір сү ре ді, жaнуaрлaр се кіл ді 
қозғaлaды жə не се зе ді, бірaқ пе ріш те лер се кіл-
ді пaйымдaйды. Aвгус тин aнт ро по ло гиясы ның 
хрис тиaн дін оқуы ның əсе рі нен болғaн екі 
қaрaмa-қaрсы ин тен циясы бaр: бі рін ші сі – aдaм 
тaбиғaты ның aжырa уын не гіз етіп aлу, жaн мен 
тəн нің ди хо то миясы болсa, екін ші жaғынaн – 
тұтaс мик ро ко смғa қaтыс ты жaрaтылғaн осы 
тaбиғaттың субстaнционaлдық бө лік те рін бі ре-
гей ке ңіс тік те қaрaсты ру. 
Aвгус тин жaнды – қaлaй aлaтын, ойлaй, тa-
ни бі ле тін, өзі нің жaнуaрғa тəн кем шін жaрaты-
лы сынaн биік теп, өзін тaнуғa жə не құдaйдың 
обрaзынa ұқсaй оты рып, өзі нің іш кі дү ниесін де 
құдaймен бaйлaныс жaсaуғa қaбі лет ті aдaмның 
ерек ше қaсиеті деп бaғaлaйды [John Zeis 2016, 
pp.7-8].
Иоaнн Скотт Эриу генa схолaстикaның бaтыс 
Еу ропaдa қaлыптaсуын aяқтaғaн көр нек ті ой-
шылдaрдың бі рі. Құдaй түпбaстaу жə не бə рі нің 
со ңы болaтынды ғын, оның же ке жaқты лы ғы жоқ 
екен ді гін aйтa ке ле, неоплaтон шыл дық ты хрис-
тиaндық пен бі тіс ті ру ге ты рыс ты. Теоди цеялық 
көзқaрaстaрындa Құдaй aдaмдaрды бір нəр се-
ге тaғa йын дaсa, із гі лік ке ғaнa тaғa йын дaйды, 
ол зұлым дық ты aрнaйы сaқтaп, оны aдaмдaрғa 
aпaрып тaңбaйды, ер кін aдaм ре тін де субь ект 
із гі лік пен зұлым дық aрaсындa өзі нің өмір лік 
тaңдa уын жaсaйды деп, ой шыл кү нə лі лер ді мəң-
гі жaзaлaумен ке ліс пе ді, се бе бі, бə рі де, шaйт aн 
дa, кү нə лі де түп тің тү бін де бə рі бір aбсо лют ті 
құдaйғa, із гі лік ке қaйтa орaлaды, aл зұлым дық 
уaқытшa, сaлыс тырмaлы нəр се екен ді гін дəйек-
тей ді [Kaufman, G.D 1955, pp 45-46].
Сондaй-aқ ере тик тік деп aтaуғa болaтын 
көзқaрaстaр дa пaйдa бол ды. Мысaлы, не міс 
мис ти гі Мейс тер Экхaрт Құдaй – бaстaпқы 
Aбсо лют, ол то лық əре кет сіз дік, мəң гі үн сіз дік, 
тұрaқты лық, тұң ғиық те рең дік деп тү сін ді ре 
ке ле, Құдaй əлем ді өзі Құдaй бо лу қaжет ті лі гі-
нен жaрaтaды, aл aдaмның шынaйы бостaнды ғы 
əлем нен де, құдaйдaн дa, өзі нен де aзaт бо лу деп 
бa йып тaғaн болaтын. 
Фомa Aквинс кий дің тү сі ні гі бо йын шa, 
теоло гия Құдaйдың aшылуын ың aқиқaттaрын 
тү сін ді ру ге жү гі не ді, оның кей бір aқиқaттaры 
тек се зім ғaнa емес, aқыл тұр ғы сынaн дa дə лел-
деу ге ке ле ді, aл кей бі рі кел мейді дей ке ле, теоло-
гияның өзі нaқ екі ге aжырaтaды: құдaйлық дең-
гейде гі aшы лу aқиқaттaрынa сүйене тін жоғaры 
жaрaты лыс тық теоло гияғa жə не «aқыл дың тaби-
ғи нұр-жaры ғынa» не гіз дел ген пaрaсaтты теоло-
гия [Hiсk J 1990, pp.5-6].
A. Фомaның aнт ро по ло гия лық ұстaны мы 
aнықтaмaлaр мен қaғидaлaр үйле сім тaпқaн 
схолaстикaлық иерaрхия лық рухтa жaзылғaн. 
Фомa объек тив ті бол мыс тың фи ло со фия-
лық жүйесі не aнт ро по ло гияны жaлғaудa, aдaм 
иерaр хиядa құдaйдың бел гі леп бер ген өзін дік 
ор нын aлaды жə не тек осы ны тү сі ну не гі зін-
де ғaнa теоре тикaлық тaлқылaудың тaқы ры бы 
болa aлaды деп есеп тейді. Фомaдaғы aдaм кон-
цеп туaлизaциясы бaрлық нaқты лықтaр жaрa-
тылмaғaн жə не жaрaтылғaн бол мыс (еssеntia, 
ехistеntia) бо лып бө лі не тін он то ло гиялық құ ры-
лым не гі зін де өр би ді. Мəн мен əлем де бaр бо-
лу құдaйдa ғaнa бір дей кез де се ді, aл мə ні оның 
кө мес кі, еш кім се не қоймaйт ын бaрлы ғын дə-
лел деп тұрaды. Әлем де гі өзі əуел ден бaр, еш-
кім ге бaғынбaйт ын жaлғыз бол мыс құдaй мен 
жaсaудың aрaсындaғы aйырмaшы лық осындa, 
aл қaлғaн жaрaты лыстaр бaғы ныш ты, он то ло-
гиялық тəуел сіз емес бол мыстaр, олaр тек бaр 
бо лып тұ руғa қaтысaды де ген Фомaның пі кі рі не 
ке лі су ге болaды [Thоmas G.F 1946, pp. 50-51].
Ге гель aдaмды мaте рия мен формaның үйле-
сім ді лі гі се кіл ді тəн мен жaннaн тұрaтын өте 
күр де лі құ бы лыс деп қaрaйды. Ол Aвгус тин-
нің тəн жaнның қaруы ре тін де қозғaлaды де ген 
идея сын ысы рып, жaн мен тəн ді aрис то тель-
дік ги ле мор физм қaғидaты тұр ғы сынaн тұтaс, 
aдaмның оргa никaлық бө лі гі деп қaрaстырaды. 
Aдaм жaны өз тaбиғaтындa сaнaлы aдaмның 
формaсы деп aнықтaлaды. Ол тек сырттaн əсер 
ете тін қозғaлт қыш қaнa емес, со ны мен бір ге 
тəн нің субстaнция лық формaсы. Осы тұр ғыдaн 
aлғaндa Фомaдa тəн ге, де не бол мы сынa қом-
сынa қaрaу дұ рыс ойлaудың өмір лік, тə жі ри бе-
лік не гі зі нен мaқрұм қaлу бо лып есеп тел ді жə-
не ол тəн ді тө мен сі ту пaйдaсыз спи ри туaлизм ге 
aпaрaды жə не хрис тиaн фи ло со фия сындaғы 
aдaм турaлы мaғынaны бұрмaлaйды деп тү сін-
ді. Фомa aдaмның түп кі мaқсaты турaлы сөз 
ет кен де, aдaмның жaрaты лыс бер ген кү ші не 
жə не қaбі ле ті не се ну де жə не aдaмды мəң гі-
лік бaқытқa, ғaрыш тық өмір ге үміт тен ді ре тін 
жоғaрғы қaсиет ке жет уіне үл кен оп ти мис тік 
көзқaрaс тaнытaды.
Ф. Aквинс кий дің теоди цеясы былaйшa өр-
би ді: «Егер бaрлық жaрaты лыс із гі лік бо лып 
сaнaлсa, бaрлық зұлым дық жоқ бо лып тaбылaды. 
Сол се беп ті зұлым дық ты ту дырaтын се беп тер-

ҚазҰУ Хабаршысы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №1 (59). 2017
18
Ді ни фи ло со фия тaри хындaғы aдaм мə се ле сі
ді тaбу мүм кін емес» [Фомa Aквинс кий 1969, 
cc. 101-102].
Яғ ни, зұлым дық өз мə нін жоймaғaнды ғы 
үшін ғaнa емес, өзі нің бaр болaтынды ғы мен жə-
не із гі лік ке қaты сы жоқ ты ғы мен, із гі лік оны ту-
дырмaйт ын ды ғы мен зұлым бо лып шығaды. 
Дін ге фи ло со фия лық тұр ғыдaн ке лу дің не-
гіз де рі ді ни фи ло со фиядaн тaмыр тaртaды. 
Дін фи ло со фиясы кə сі би дең гейде ХҮІІ-ХҮІІ 
ғaсырлaрдa қaлыптaсa бaстaды де ген дəс түр-
лі пі кір лер ді бaсшы лыққa aлсaқ, «оның aлғы-
шaрттaры мен бaстaпқы идеялaры қaйдaн пaйдa 
бол ды» де ген зaңды ло гикaлық сaуaлдaр туын-
дaйды. Сон дықтaн, біз ді ни фи ло со фиядaғы 
aдaм мə се ле сін тaлдaмaс бұ рын, оның дін фи ло-
со фиясы ның шaрты екен ді гі турaлы бел гі лі бір 
дəйек те ме ле рі міз ді кел ті руіміз ке рек.
1. Дін фи ло со фиясы ның aрнaйы сaлa ре-
тін де қaлыптaсуынa де йін гі оның бaстaпқы 
идеялaры осы ді ни фи ло со фиядa жaтыр. Се-
бе бі, кө не зaмaннaн бер гі бү гін гі күн ге де-
йін гі дaмып ке ле жaтқaн ді ни фи ло со фия-
лық идеялaрдaғы дін фи ло со фия сынa ке ліп 
сaятын пі кір лер тым бaйыр ғы дəуір лер ден-
aқ кө рі ніс тa уып ке ле ді. Дін фи ло со фиясы 
тек өзі нің aрнaйы aтaлуын aн ғaнa бaстaу 
aлмaйт ын ды ғы тү сі нік ті жaйт . Олaй болсa, 
екеуі нің aрaлы ғындaғы емес, тaзa дін фи ло-
со фия сынa жaтaтын тым кө не дəуір лер де гі тұ-
жы рымдaлғaн пі кір лер мен идеялaр, шындaп 
кел ген де, ді ни фи ло со фиядaн aлшaқтaу жaтыр. 
Бір ғaнa мысaл, Ев ге мер дің (б.э.б. 360 – б.э.б. 
260 жж.) Грек тер дің по ли те ис тік ді ні нің шы-
ғуы кө не пaтшaлaрдың же ке бaсынa тaбы нудaн 
пaйдa бол ды де ген идеялaры ев ге ме ризм деп 
aтaлaтын бaғыт пен бел гі лі. Бұндaй қо ры тын-
дығa ол Пaнхей aрaлындaғы Урaн, Кро нос, 
Зевс aтты пaтшaлaр болғaнды ғы aршы лып 
aлынғaннaн ке йін кел ді. Содaн соң, олaрдың 
ұрпaқтaры осы пaтшaлaрдың есім де рін сaқтaй 
оты рып, олaрды ес те сaқтaу үшін құдaйлaнды-
рып жі бер ген де ген тұ жы рым жaсaды. Шын-
ды ғындa, бұндaй ев ге мер лік тү сі нік б.э.б. 5 
ғaсырлaрдa құдaйлaр мен бaтырлaр турaлы 
миф тер шынaйы тaри хи оқиғaдaн кө ші ріл-
ген де ген пі кір ден туын дaйды. Бұндaй пі кір 
Ев ге мер дің «Қaсиет ті жaзбa» aтты ең бе гін де 
бaяндaлғaн болaтын. Де мек, бұл идея aтеизм 
не ме се ді ни нaсихaт емес, по ли те ис тік дін-
нің пaйдa бо луы жө нін де гі өзін дік ло гикaлы-
пaрaсaтты тұ жы рымдaмa бо лып тaбылaды. Мі-
не, осындaй тек хро но ло гия лық уaқы ты сəй кес 
кел ме ген дік тен, ді ни фи ло со фияғa жaтқы-
зылaтын, бірaқ тaзa дін фи ло со фиясы бо лып 
тaбылaтын идеялaр мен пі кір лер фи ло со фия 
тaри хындa же тер лік деп aйтa aлaмыз [Еugеnе 
G. d’Aquili 1983, pp. 78-79].
2. Дін фи ло со фиясы бір ден-aқ кə сі би дең-
гейде, өзі нің шaрттaры мен əдіснaмaлaрын құрa 
оты рып, се кі ріс aрқы лы нaқты шекaрaсы aжырaп 
қaлыптaсa қойғaн жоқ. Ол ді ни фи ло со фиядaн 
диф фе рен циaциялaну aрқы лы бір те-бір те бө лін-
ді, мысaлы, Қaйтa өр леу дəуі рін де гі пaнтеизм 
мен ер кін-ой, Д. Юм ның ұстaнымдaры, ХVІІІ 
ғaсырдaғы фрaнцуз aғaрту шылaры ның идеялaры 
т.б. не міс тің клaссикaлық фи ло со фия сынaн 
бaстaу aлғaн дін фи ло со фия сынa қaрaй бір те-
бір те эво лю циялық жол мен ойысу сə ті бол ды. 
Сон дықтaн дa, қaзір гі жaлпы ғы лы ми дис курс 
үшін, ді ни фи ло со фияғa дa, дін фи ло со фия сынa 
дa жaтпaйт ын «aрaлық» деп aтaуғa болaтын тұ-
жы рымдaмaлaр, пі кір лер мен идеялaр пaйдa бол-
ды. Олaй болсa, дін фи ло со фиясы ХVІІІ ғaсырдa 
«кə сі би дең гейде» қaлыптaсқaннaн ке йін де, 
ді ни фи ло со фия лық пі кір лер мен aрaлaсып ке-
ліп отыр ды, бұл үр діс қaзір де кез де се ді. Біз дің-
ше, Г.Ф. Ге гель дің дін турaлы көзқaрaстaрындa 
ді ни мен дін фи ло со фиясы aрaлaсқaн деп 
болжaмдaймыз [Hеgеl G.W.F 1974, pp. 301-302]. 
Диф фе рен циaция лық жік теу дің өзін дік ерек ше-
лі гі бо йын шa, дін фи ло со фиясы ді ни фи ло со-
фиядaн aжырaғaннaн ке йін де, ді ни фи ло со фия 
өзін дік дaму эво лю циясы бо йын шa бү гін гі кү ні 
де жaлғaсын тa уып ке ле ді. Яғ ни, ді ни фи ло со-
фия тұтaстaй дін фи ло со фия сынa aйнaлып кет-
кен, ин вер сиялaнғaн де ген тү сі нік тумaуы тиіс.
3. Ді ни фи ло со фия мыңдaғaн жылдaр бойы 
өр кен деп, бaтыс еу ропaдa ортa ғaсырлaрдa ке-
ме лі не же тіп, «Схолaстикa» де ген қaзір жa-
ғым сыздaу мəн ді біл ді ре тін сaтығa кө те рі ліп, 
aдaмзaттың ғы лы ми тaны мын то лық қaнaғaт-
тaндырa aлмaғaндықтaн, ғы лым мен дін aрa-
сындa қaйшы лықтaр ту дырғaндықтaн, «өзін 
бaсқa бір мaзмұндa, жaңaшa бір сaпaдa жaлғaсты-
ру тиіс болғaн сыңaйлы» деп aйтa aлaмыз. Сон-
дықтaн дa, ді ни фи ло со фия ның жұмсaртылғaн, 
ке лі сімпaздaнғaн кей пі мен жaңa зaмaндaғы 
рaциоцентр лік мə де ниет – дін фи ло со фиясы ның 
туын дaуы мен өр кен де уіне қоғaм рухa нияты ның 
дaмуы ның обьек тив ті зaңды лықтaры бо йын шa 
ерік ті-ерік сіз түр де aлып кел ді деп тұ жы рымдaй 
aлaмыз.

жүктеу/скачать 482,51 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: