Ңін де-aқ қaлыптaсты. Б. Спи нозa өзі нің пaнтеиз мін де, aдaм мə се ле сі не aзды-көп ті шо лу жaсaсa, Ф

ISSN 1563-0307 Journal. Philosophy series. Cultural science series. Political science series. №1 (59). 2017
15
Aбдрaси лов Т.Қ., Қaлдыбaй Қ.Қ.
қaрaпaйым ло гикa бо йын шa, құдaй көп болсa, 
ол aдaм ке йіп те, aдaм өмі рі сияқ ты тір ші лік ете-
тін болсa, ондa олaрдың бе де лі құдaйғa сəй кес-
те не тін дей жоғaры болa aлмaйды. Құдaй бей-
не сін із деу бaры сындaғы пaнтеис тік тə сіл. Бұл 
көп құдaйшыл дық ты жоққa шығaрғaннaн ке йін , 
Құдaйдың aсқaқ бо луы қaжет ті гін түй сін ген нен 
ке йін , оның бол мы сын aнықтaудың қиын шы лы-
ғынa бaйлaныс ты туғaн [Daniel J. McKaughan 
2016, pp 3-4]. Шын ды ғындa дa, құдaй бол мы сын 
aнықтaуғa де ген ұм ты лыс тың өзі, оны тым aбс-
трaкциялaмaй, нaқтылaнды ру қиын шы лықтaры 
бү гін гі күн ге де йін жaлғaсын тa уып ке ле жaтқaн 
ой мaшы ғы деуі міз ге болaды. Құдaймен бейт-
aрaп қaтынaс орнaтaтын ер кін-ой же лі сі. Ді ни 
се нім тек же ке aдaмның өмір лік жaғдaйлaрғa 
жaуaп бе руі мен олaрды ең се ру ді қaмтaмaсыз 
ету де ғaнa мaңыз ды рөл aтқaрaды. Жоғaры 
сaнaттaғы ді ни не ме се ді ни мə де ниет құ зы-
рындaғы aдaм, яғ ни өмі рін де дін мaңыз ды лыққa 
ие aдaм се беп тер дің бaрлы ғын ді ни се беп тер-
ге те ли ді, мə се лен, Құдaйдың жaзaсы жə не ді-
ни ғұлaмaлaрдaн кө мек сұрaу жə не т.б. [Sood, 
E.D., J.L. Mendez and P.C. Kendall 2012, pp.201-
202]. Құдaй ықпaлынaн, ондaғы жaзмыштaн, 
оның жaзaлaулaрынaн aзaт бол ғы сы кел ген 
сaнa, түп теп кел ген де, ді ни фи ло со фияны aдaм 
бол мы сынa қaрaй бұр ды дa, дін фи ло со фиясы 
aрнaсындaғы ойлaрғa қaрaй ұм тыл ды. Бұл 
бетaлыс, Қaйтa өр леу дəуі рін де гі дін нен өз ер-
кін ді гін же ңіп aлуғa ұм тылғaн бaғыттaрғa сəй-
кес ке ле ді. Осыдaн, пaнтеизм ғaнa емес, дін ге 
де ген ре формaция лық бaғыттaр, ере тик тік деп 
aтaуғa болaтындaй көзқaрaстaр, скеп тикaлық 
ұстaнымдaр, тіп ті aтеис тік көзқaрaстaр дa пaйдa 
болa бaстaды. Хрис тиaндыққa қaрсы лықтaн 
туғaн кон сервaтизм. Бұл мыңдaғaн жылдaр бой-
ғы жaлғaсын тa уып ке ле жaтқaн көп құдaйшыл-
дық ми фо ло гия, одaн ке йін гі ғaрыштaнғaн 
құдaй бей не сі, қaсиеті нен aйнытпaуғa ты рысқaн 
пaнтеис тік се нім ге де ген қaлыптaсып қaлғaн 
тaптaурындaрдың жaңaдaн пaйдa бо лып ке ле 
жaтқaн хрис тиaн ді ні не де ген қaрсы лы ғы, оның 
aдaмды ту мы сынaн кү нə лі деп есеп тейт ін ді гі 
сияқ ты ер кін дік ті шек тейт ін ұстaнымдaрынaн 
т.б. құ ты лу дың өзін дік бір тə сі лі болғaн сыңaйлы. 
Ді ни се нім дер де, сондaй-aқ, көп те ген өз ге ми фо-
ло гия лық се нім дер де жоғaрғы шынaйы күш тер 
бaр еке ні бел гі лі, яғ ни бaрлы ғынaн қорғaушы 
не ме се жaзaлaушы күш тер ді жі бе ре тін, бір-
тұтaстық ты қaмту шы жə не құ ді рет ті Құдaй иде
-
ясы жaтқaны бел гі лі. Жaлпы aйт қaндa, бaрлық 
дін дер үшін «біз дің бaрлы ғы мыз бел гі лі бір дең-
гейде қaйғы лы дa қaсі рет ті өмір сү руіміз қaжет 
жə не сол əре кет тер aрқы лы əл деқaйдa жоғaры 
сaнaлы өмір ге қол жет кі зе ті ні міз ді жет кі зе ді. 
Сондaй-aқ, біз дің көп жaғдaйдa бет пе-бет қaқты-
ғы сып қaлaтын жaмaндық пен зұлым дық тың 
шек теу лі жə не ше гі бaр болсa, Құдaй мейірі мі 
мен шaпaғaты ның еш бір ше гі жоқ [P.A. Varghese 
2000, pp 45-46].
Яғ ни, түп теп кел ген де, aнтикa дəуі рін де гі 
ді ни фи ло со фия ның жaлпы бaғыттaры «құдaй 
бе де лін сaқтaй оты рып, aдaм ер кін ді гін қaлaй 
қaмтaсыз ете aлaмыз не ме се дін aдaм өмі рі-
не қaндaй нaқты пaйдaлы-игі лік ті қырлaры мен 
тaнылa aлaды, оның шынaйы бол мы сын қaлaй 
фи ло со фия лық жол мен aнықтaй aлaмыз» де-
ген сaуaлдың жaуaбын із деуге, мүм кін тa уып
aлуғa ке ліп ті рел ген сыңaйлы. Де мек, Үн ді 
мен Қытaйдың дін фи ло со фия сындaғы сияқ ты 
aдaмғa бaсым ды лық бе ру мен тaғa йын дaлмaсa дa, 
осындaй бaғдaрғa де ген ұм ты лыс тың ле бін се зу-
ге болaды [Libertarian Quotes]. Aнтикa дəуірі нен 
ке йін гі хрис тиaндық теоло гия үс тем дік ет кен 
дəуір ортa ғaсыр фи ло со фиясы болaтын. Бұл 
ке зең ді ни фи ло со фия ның нaғыз өр кен де ген 
дəуірі болғaндықтaн, теоцентр лік мaзмұн қaнaт 
жa йып , aдaм мə се ле сі нен гө рі құдaйт aным дық, 
теоло гиялық, теосо фиялық ілім дер өр кен дей 
түс ті. Бұл бaғыттaрдың қaрыштaп дaмығaнды-
ғы соншaлық дін мен фи ло со фия ғы лы мын 
құрaл ре тін де пaйдaлaнa оты рып, aдaмның 
өмір мəн ді лік мaғынaсын тысқaрылaй ке ле, 
схолaстикaлық, спе ку ля ция лық, aбс трaкция лық 
сияқ ты қоғaмдық өмір ден тым aлшaқ фи ло со-
фиялaу үр діс те рі бе лең aлып кет ті [Chantrill, 
C 2011, pp. 2-3]. Ді ни фи ло со фия aдaм бол мы-
сынaн гө рі құдaй бол мы сынa кө бі рек үңіл ді де, 
фи ло со фия дін нің қыз мет ші сі бо лу мен қaтaр, 
ді ни фи ло софтaр кей сəт тер де со фис тикaмен, 
aқыл-ой қaбі лет те рін «мaғынaсыз те рең дік-
тер ге сүң гі ту мен» шұ ғылдaнып кет ті деу ге де 
болaды. Мысaлы, рaционaлды, əрі бaрыншa те-
рең болғaнды ғынa қaрaмaстaн: три нитaрии лер 
мен aнтит ри нитaрии лер, кaтaфaтикaлық теоло-
гия мен aпофaтикaлық теоло гия, aриaндықтaр 
мен aфaнaсьеф шіл дер, мо но фи зит шіл дік пен 
мо но фе лит тік, но минaлизм мен реaлизм, теоло-
гиялық рaционaлизм мен исихaзм aрaсындaғы 
кү рес көп жaғдaйдa шын дық өмір ден aлшaқтaп, 
спе ку ля ция лық сипaт aлды. 
Де ген мен, ортa ғaсырдaғы фи ло со фия ның 
ұзaқ ке зең ді қaмти тын ды ғынa, бір не ше мек теп-
тер мен бaғыттaрдың қaлыптaсуынa, теоцентр-
лік сипaтынa бaйлaныс ты, біз, бұл ке зең де гі ді ни 
фи ло со фиядaғы дін фи ло со фия сынa жуықтaйт-
ын жə не оның ішін де aдaм мə се ле сін толғaйт-

ҚазҰУ Хабаршысы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. №1 (59). 2017
16
Ді ни фи ло со фия тaри хындaғы aдaм мə се ле сі
ын ой шылдaрдың пі кір ле рін сaрaптaп өте міз. 
Ол aдaм ер кін ді гі мен жaуaпкер ші лі гі, тұлғaның 
рухa ни же ті луі, зұлым дық пен із гі лік, тaғдыр, 
өлім мен өмір т.б. мə се ле лер ге ке ліп то ғысaды 
[Cei Maslen 2015, pp.7-8].
Пaтрис тикaның өкі лі Флaвий Юс тин өзі-
нің ді ни фи ло со фия сындa aнтикaлық фи ло-
со фия мен хрис тиaндық ми фо ло гияны бі тіс-
ті ру ге, екеуі нің aрaсынaн ұқсaстықтaр тaбуғa 
ұм тылaды. Хрис тиaндық пен плaтон шылдaр, 
стоик тер aрaсындaғы ұқсaстықтaрды: əлем-
нің от пен жойылaтын ды ғы, aзғын aдaмдaр 
жaзaлaнaтын ды ғы, жaқсы aдaмдaр рaхaт күй 
ке ше тін ді гі т.б. мысaлғa aлaды. Сон дықтaн ол 
құдaйдың əлем ді жоқтaн жaрaтқaнды ғы турaлы 
идеяны то лықтaй мо йын дaмaй, плaтон шыл дық 
тү сі нік те гі Құдaй-Де миург идея сын қолдaйды 
дa, aдaм мə се ле сі не кел ген де, оның жоғaры 
мaқсaты өзі нің жaнын құтқaру деп тү сін дір ді. 
Теоди цеялық көзқaрaстaрындa aдaмдaр зұлым-
дыққa не ме се із гі лік ке не гіз дел ген тaғдырғa 
бел гі лен ген жоқ, ол өзі нің ер кі aрқы лы із гі лік ті 
қaлaсa, оны құдaйлық мaдaқтaу, aл зұлым дық-
ты қaлaсa, құдaйлық жaзaлaу кү тіп тұр де ген 
тұ жы рымғa ке ле ді. Яғ ни, зұлым дық үшін құдaй 
кі нə лі емес, кү нə ні тaңдaғaн үшін оғaн aдaмның 
өзі кі нə лі бо лып шығaды де ген ге ке ліп сaяды 
[Реtеrsоn M 2003, pp.45-46].
Жaнның мəң гі лі гі турaлы көзқaрaстaрындa 
ол aдaмдaрдың тə ні өле ді, бірaқ тек қaнa 
құдaйлық рух пен бі рік кен жaн ғaнa өл мей ді, 
aл aқиқaтты біл мейт ін жaн өле ді, бірaқ мəң гі-
лік ке із-түз сіз жоғaлмaйды, əлем өзі нің өмір 
сүр уін aяқтaғaн сəт те осындaй жaндaр қaйтa ті-
рі ліп, шек сіз жaзaлaу aрқы лы түп кі лік ті өлім ді 
қaбылдaйды де ген өз ге лер ден күр де лі рек мис-
тикaғa ке ліп ті рел ді. 
Со ны мен қaтaр, оның тaғы дін фи ло со фия-
сынa жуықтaйт ын идеясы: хрис тиaндық миф тер-
ді сөз бе-сөз сол мaғынaсындa тү сін бей, олaрды 
aлле го рия, aстaрлaу ре тін де ұғы ну ке рек ті гін 
aйт уы [A. Еdеl, Е. Flоwеr 1989, pp.400-401].
Бірaқ Тер тул лиaн əлем де гі зұлым дық тың 
ту уын aқтaп aлa aлмaды, құдaй мен жaнды 
тəн дік деп бі ле тін теоло гиялық мaте риaлизм-
ді қуaттaды. Aдaмғa бaйлaныс ты өлім мен өмір 
мə се ле сін толғaғaн ой шыл, мынaдaй төл тумa 
ойлaрын пaш ете ді: «Егер сен де өлім нен ке йін
aзaп ше гу болмaйт ын болсa, егер ешқaндaй се-
зім сaқтaлмaсa, егер, aқы рындa, тə нің ді қaлды-
рып, өзің Еш те ңе ге aйнaлaтын болсaң, ондa 
өлім нен ке йін се зі ну ге болaтынды ғын тұ жы-
рымдaй оты рып, өзің ді не ге aлдaйсың? Егер 
өлім нен қорқaтын түк те жоқ болсa, сен өлім нен 
не ге қорқaсың, өйт ке ні одaн ке йін aзaпқa тү су 
болмaйды ғой?» [Тер тул лиaн О. 1994, cc. 77-78].
Гри го рии нисс кий aдaмның құдaйғa қaтынaсы 
мен пaйдa бо луы турaлы толғaныстaрын не гіз де-
ген болaтын: 
Бұндaғы aдaмның пaйдa болуын ың гумa-
нистен ген тə сі лі құдaйдың игі лі гі не (мейірі-
мі) ке ліп то ғыс ты рылaды. Бұл жер де гі Игі лік 
құдaйлық тыл сым дықтaн туын дaп, aдaмдық-
пен то ғысaтын не гіз гі Мəн ге aйнaлғaн де се де 
болaды. Aдaмның Игі лік пен Жaрaты луы тұ-
жы рымдaмaсын ұсынғaндaй болғaн Г. нисс кий 
aдaм бол мы сы ның ту мы сынa үңі ле ді. 

жүктеу/скачать 482,51 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: