Есте сақтайтын сөздер
Жер дауы
Адамгершілік
Адалдық
Әділдік
Имандылық
Барымта
Еңбекпен күнелту
Жасақ құру
4 сабақ. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Жалпылауыш мүше. Айқындауыш мүше.
СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРІ
Қызметі мен сұраулары ортақ болып, өзара салаласа байланысқан екі не одан да көп мүшелерді сөйлемнің бірыңғай мүшелері дейміз.
|
Бірыңғай бастауыштар
|
Бірыңғай баяндауыш
|
Бірыңғай толықтауыш
|
Бірыңғай анықтауыш
|
Бірыңғай пысықтауыш
|
Бірыңғай мүшелердің жалғаулық шылаулар арқылы байланысуы
|
Қайбар, Күлтай, Байтас, Кәрім, Бақыткерей - бәрі бір класста оқиды.
|
Сүгірәлиева Алтын – жақсы әнші, әсем биші. Ол біресе аяңдайды, біресе жүгіреді, біресе тоқтайды.
|
Аңшы, мергендер, жортуылдар – күнделікті аңыз тудырған қайратты, өнерді, қастық араздықты да баян етеді (М.Ә.).
|
Ораз орта бойлы, кең жауырынды, төстек кеуделі, ақ сақалды, дөңестеу мұрынды, дөңгелек қара көзді, желкілдеген ұзын ақ қас, кең маңдайлы адам еді (С.М.).
|
Көктемде, жазда және күзде ауыр тікұшақтар тайгадағы бұғылардың үстінде қалықтап жүреді.
|
Ыңғайластық
да, да , та , те, әрі, және, мен, бен, пен
|
Талғаулы
я, не, немесе, әлде
|
Кезектестік
бірде, біресе, кейде
|
Қарсылықты бірақ, алайда, сонда да, әйткенмен
|
Ел сөзі әрі мақтан, әрі міндет.
Кеше де, бүгін де мазам болмады.
|
Мұнда шөп немесе сабан әкеліңдер,- деді Дубровский.
|
Ақан біресе ұшаққа, біресе сағатына қарайды.
|
Тек жері биік болғандықтан, жеміс өседі, бірақ піспейді.
|
БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРДІҢ ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
Үтір қойылады
|
Үтір қойылмайды
|
Жалғаулық шылаулар бірыңғай мүшелердің арасында қайталанып келсе
|
Бірыңғай мүшелер бірақ деген қарсылықты жалғаулық арқылы байланысса
|
Бірыңғай мүшелердің арасында мен, және, пен, бен жалғаулықтар бір-ақ рет келсе
|
Да, әрі, не, немесе жалғаулықтары қайталанбай бір-ақ рет келсе
|
Инженер де, мұғалім де, еңбегі асқан екпінді де, осы үйден табылады (Ғ.М.).
|
Орта бойлы, бірақ толықша қара сұр жігіт еді (Ғ.Мұст.).
|
Күні-түні қолынан кітап пен қарындаш түспейді.
|
Көбінің жүзі ақшыл не қызғылт сарғыш келген.
|
ЖАЛПЫЛАУЫШ СӨЗДЕР
Бірыңғай мүшелермен қызметтес, тұлғалас болып, оларға ортақ жинақтау мәнін білдіретін мүше
|
Жалпылауыш сөздердің жасалу жолдары
|
Сілтеу есімдігі
|
Жалпылау есімдігі
|
Жинақтық сан есім
|
Зат есім
|
Мыналар, осылар, бұлар, солар, олар
|
Бәрі, баршасы, барлығы
|
Екеуі, үшеуі
|
Зат есімдер
|
Қазақстанның ең ірі көлдері мыналар: Балқаш, Алакөл.
|
Шымкент, Алматы, Қарағанды – бәрі үлкен қала.
|
Аса, Мағаш, Жандос – үшеуі оңаша әңгімелесіп отыр екен.
|
Мына өзендер: Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі – Балқаш көліне құяды.
|
Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден бұрын тұрса, одан кейін қос нүкте қойылады.
|
Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден кейін келсе, оның алдынан сызықша қойылады.
|
Бірыңғай мүшенің алдында жалпылауыш сөз тұрып, соңында сөйлемнің басқа мүшелері келсе, бірыңғай мүшеден бұрын қос нүкте, олардан кейін сызықша қойылады.
|
АЙҚЫНДАУЫШ МҮШЕ
Сөйлемде белгілі бір мүшенің мағынасын басқа сөзбен түсіндіріп, нақтылап көрсететін сөйлем мүшесі.
|
Оңашаланған айқындауыш
(өзінен бұрын тұрған сөзді айқындап, дәлелдеп, түсіндіріп тұратын бір немесе бірнеше сөз)
|
Қосарлы айқындауыш
(айқындайтын мүшесіне қосалқы атау болады)
|
Омардың үлкен ұлының, Асанның, елге жасаған жақсылығы өте көп. Біздің лицейдің оқушылары, әсіресе, 10-сыныптар, әрдайым бірініші орын алады.
|
Ақан серінің әндерін жаттадық.
Асан мұғалімнің баласы әскерден келді.
Әнші Күләш, Біржан сал, Алпамыс батыр.
Ақәділ қария ақ боз үйдің есіген тұрғызып қойып, әңгіме айтып отыр
|
Үтір оңашаланған айқындауыштың екі жағынан қойылады. Тобықты ішіне ең алғаш келген арба осы Зеренің, Құнанбайдың кәрі шешесінің, көк арбасы десе де болады.
Сызықша оңашаланған айқындауыштың екі жағынан немесе өзі айқындайтын мүшесімен екі араға қойылады.
1928 жылы Қазақстандағы тұңғыш оқу орны – ҚазПИ ашылды.
Кейбір оңашаланған айқындауыштар өзінің түсіндіретін сөзімен, яғни, яки, не болмаса, мысалы, әсіресе байланысады.
Кит, әсіресе, оның көк жет деп аталатын түрі, өте үлкен жәндік.
Жоғары, яғни жиілігі күшті, дыбыстар белгілі бір бағытпен, қатарланған дыбыс сәулелері арқылы тарайды.
Озат оқушылардың кейбірі, мысалы, Оспан, өз сыныбындағы үлгермеушілерге жәрдемдеседі.
Бұл өңірде, әсіресе, өзеннің бұл жағында, Абайды дос көрер жан жоқ.
|
Ескерту:
Кейбір қосарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен қос сөздер сияқты дефис арқылы бөлінеді.
Мысалы: авто-дүкен, ұшқыш-ғарышкер т.б.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
