зат, әсіресе оқ-дәрі мен басқа жарылғыш қарулар дайындайтын селитра тапшы болды. Селитраның негізгі кеніштері Үндістан мен Қытайда орна- ласқан, Германияда ол емге жоқ. Оны аммиакпен ауыстыруға болар еді, бірақ тым қымбатқа түседі. Алайда немістердің жолы болды, олардың жерлестері, еврей химигі Фриц Габер 1908 жылы аммиакты тура ауа- дан алудың амалын тапты. Соғыс басталған шақта немістер Габердің жаңалығын кәдеге асырды, ауаны шикізат ретінде пайдалана отырып, жарылғыш заттектердің индустриялық өндірісін жолға қойды. Тарихшы- лардың көпшілігі Габердіңжаңалығыныңарқасында ғана Германия 1918 жылға дейін бой бермей тұрды деп есептейді6. Габердің бұл жаңалығы (айтпақшы, майдан даласында улы газ қолдануды тұңғыш ойлап тапқан да осы ғалым еді) 1918 жылғы Нобель сыйлығына ие болды. Бейбітшілік сыйлығын емес, химия саласындағы жүлдені алды. 29 4
ҒЫЛЫМИ РЕВОЛЮЦИЯ Конвейердегі өмір Индустриялық революция адамзатқа арзан және көп энергия мен қолжетімді әрі бай шикізат қорын ала келді. Соның нәтижесінде өнімді- лік естіп-көрмеген шапшаңдықпен алға шапшыды. Ең алдымен, ауыл шаруашылығы қарыштай өсті. Индустриялық революция туралы сөз қозғағанда әдетте мұржаларынан түтіні будақтаған қала пейзажын көз алдымызға келтіріп, жердің терең қабатында терге малшынған шах- терлердің ауыр еңбегін елестетеміз. Бірақ индустриялық революция, ең алдымен, аграрлық революцияның жалғасы болды. Соңғы 200 жыл ішінде ауыл шаруашылығы толықтай индустрия жолына түсті. Алуан түрлі машиналар, мысалы, тракторлар - бүрын бірыңғай бұлшық ет күшімен атқарған немесе мүлде атқармаған мін- деттерді өз мойындарына алды. Жасанды тыңайтқыштардың, индуст-
