Ж. Ж. Шайекенов ж
Құбылтудың (торптың) түрлері көп
жүктеу/скачать 1,33 Mb.
|
| Құбылтудың (торптың) түрлері көп. Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі – ауыстыру, яғни метафора (грекше - көшіру) – сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты ақындай, ажарлангдыра түсу үшін олардыөздеріне ұқсас өзге затқане құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған зттың не құбылыстың мағынасын үстеу мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту.
Қыр төсінде мөлдір айдын – ақ сынап, Жиегінде жасыл кірпік – жас құрақ. (Ә.Сәрсенбаев) Мысалдағы ауыстырулар (ақ сынап, жасыл кірпік) қырдағы айдын көл мен бала құраққа айырықша сұлу сымбат бітірген. Немесе: Мен – тауда ойнаған қарт Марал Табаным тасқа тиер деп, Сақсынып шыққан қиядан… … Мен бір шарға ұстаған Қара балта едім: Шабуын таппай кетілдім, Қайрасаң тағы жетілдім… (Махамбет) Ақын өзін маралға баласа, маралдың күллі қасиетін, балтаға баласа, балтаның барлық ерекшелігін еселей төкпектетіп айту арқылы өлеңге де айырықша екпін, қайсар күш дарытып, оқырманды отты сөз, өр мінезбен билеп, баурап әкетеді. Кейіптеу – қазіргі әдеби туындыларымызды да құбылта, құлпырта қолданылып келе жатқан әдемі тәсіл: Балқытып гүлді деміне, Қызғаншақ қыс келді де, Сүйді жаз әбден беріле: Сілтеді суық қанжарын. Әкетпек еді ұзатып, Жас жігіт қыршын өлді де, Өзінің жылы жеріне… Қалдырып кетті жан жарын (Ә.Тәжібаев) Ә.Тәжібаевтың әдеттегі қыс пен жазға әдеттен тыс мінез бен әрекет беріп, жансызға Жан сала суреттеу арқылы ойды биік философияға көтеріп әкеткен. Кейіптеу – ертегілер мен аңыз әңгімелерде жиі қолданылатын тәсіл. Ал мысал өлеңдеріндегі құбылу, көбіне, пернелеу, яки аллегория (грекше пернелеп айту) түрінде келеді. Мұнда жай ұғым қалпында тұрған дерексіз нәрселер кәдімгідей көзге көрінер деректі нәрсеге ауыстырылады. Мыс, Адам бойындағы жағымсыз қасиеттер, қулық, зорлық, қастық т.б. секілді жалпылама ұғымдарды дәл осы қалпында түсінуге болғанымен, көзбен көру қиын. Мәселен, С.Дөнентаевтың «Ауырған арыстан» мысалында. Қулық –Түлкі, зорлық – Арыстан, қастық – Қасқыр бейнелеріне көшіріліп, пернеленіп көрсетілген. Торптың (құбылтудың) бір түрі – астарлау, яғни символ (грекше шартты белгі) – бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас басқа бір нәрсеге, не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып, бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру. Ең бастысы – символ сөз өнерінде көркем кестеленіп отырған шындыққа әсем ажар, байсалды философиялық астар береді, шығармаға бір түрлі сыршыл сипат береді. Отырмын теңіз бойында Достарым қандай көп еді Ойнайды дауыл ойымда Көбісі соның жоқ енді Соғады толқын шың, жарды, Көпірген теңіз төңірегім Шертеді көңілім мұңлы әнді Күрсінбейді жел тегін! (Ә.Тәжібаев) Әдемі айтылған өлең. Аз ғұмырында әрқашан ақылды болу үшін әркім-ақ айырықша ескеруге тиіс бір шындықты ақын көз алдында дөңбекшіп жатқан теңіздей ағыл-тегіл философиялық сырға шомылдырып, үлкен шабытпен жырланған. Бұл өлең – символмен бірге психологиялық параллелизмнің де үлгісі. Троптың келесі бір түрі – алмастыру, яғни метонимия (грекше қайтадан атау) - өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың өзара байланысты ұғымдар мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану. Мұның да әдеби тілде атқарар қызметі әжептәуір: кейде ой ықшамдығы үшін, кейде образ нұсқалығы үшін қажет. Үйі мәз боп қой сойды, Сүйіншіге шапқанға. (Абай) Болыстың семьясын, туған-туысқанын түгел тізіп жатқан Абай жоқ, бәрін үйі деген бір ғана сөзбен алмастырады. Әрине, мәз болған үй емес, үй ішіндеі адамдар екені өінен-өзі түсінікті. Мамасы, босат, еркімен өссін тал шыбық! Ауа мен күнге, ай менен нұрға малшынып. Бұлқынып жатыр, ұмтылып жатыр, қарашы, Кішкентай жүрек көрсетіп жатыр қарсылық! Ақынның тал шыбығы да, кішкентай жүрегі де - өзінің сәби бөбегі; ұғым метонимия тәсілімен шартты түрде әдейі өзгертілген. Кішкене жүрек, бір жағынан, мегзеу, яғни синекдоха (грекше арақатысын ашу) тәсіліне де көшіп тұр. Мегзеу – алмастырудың бір түрі – бүтіннің орнына бөлшекті немесе керісінше, жалпының орына жалқыны немесе керісінше қолдану. Троптың бір түрі – кекесін, яғни ирония (грекше - келемеждеу); тағы бір түрі – мысқыл, яки сарказм (греше масқаралау). Троптың бір түрі – ұлғайту, яғни гипербола (грекше үлкейтілген, қомақты); тағы бір түрі – кішірейту, яки литота (грекше – қарапайым, қораш). Бұлар да суреткердің тілі мен стиліне бірсыпыра бояу қосады, сөздегі суретті түрлендіреді, өзгеше өрнектер төгеді, сөйтіп, көркем шығарманың оқырманға әсерін арттыра түседі. Жоғары ерні көк тіреп, Төменгі ерні жер тіреп… («Қобыланды батыр») Ал литота, гиперболаға керісінше, шамадан тыс ұлғайтылған құбылысты енді құлдырата кішірейтіп көрсетеді: От орнындай тұяқтан Оймақтайы қалыпты. Етектейін еріннен Екі елісі қалыпты. Қиған қамыс құлақтан Бір тұтамы қалыпты, Жалбыраған жалынан Жалғыз қарыс қалыпты. Бір құшақтай құйрықтан Бір уыстай қалыпты. («Ер Тарғын»). Ұлғайту мен кішірейту тәсілдері жазба әдебиетте де, - поэзияда, көсем сөздерде (публицистикада), комедиялық һәм трагедиялық шығармаларда қолданылады. Сонымен қатар ұлғайту мен кішірейту біздің қазіргі әдебиетімізде көбіне әсірелеу, яғни гротекс (французша – оқыс, оқшау, оспадар) түрінде көрінетінін атап өткен жөн. Қысқасы, көркем сөзді ажарлап қана қоймай, оны мазмұн жағынан да, пішін жағынан да құбылта құлпыртып, әр қашан «тілге жеңіл, жүрекке жылы жылы тигізудің» тәсілдері көптен-көп; жоғарыда солардың кейбіреулерін ғана атап өттік. жүктеу/скачать 1,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|