Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
III тарау. Ортағасырлы£ философия
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
| III тарау. Ортағасырлы£ философия
малдардың тұрқы сақталған. Кер балық сол үрықтарды жер-суға береді, ол бұц үрықтарды рулардың қамқоршы рухтарына береді, рухтар оларды қалауынща жаратады. Жер, суды түркілердің қастер тұтуын мынадай себептермен түсіндіруге болады: қоршаған орта түркілерге дұшпан ниетте болды, сонан соң өзінің жеріңі өзінің кеңістігін сезіну, бұл кеңістік алғашында төрт бұрышты еді, оның әр бұры- шында түркілер жек көретін халықтар тұрды жэне түркілер олармен ұдайы соғьіс жағдайында болды. Осы жағдай ежелгі қазақтарды жер мен суды өзімнің және өзгенің, тиісінше, достың жэне дұшпанның жері деп бөлуге мэжбүр етті, соның нэтижесінде жер-су қүдайсипатына ие болды. Жақсы жерді өзінің этникалық то- бының жеріне саю, осы табиғи түйсінуді қүцайландыруды жэне оны тайпаның Құдайына айналдыруды қажет етті. Өзінің жэне ата-бабаларының өмір сүрген же- pi, осы қасиетті жердің бетімен ағып жатқан су заңды түрде сыйынып, мінэжат ететін заттарға айналды. Жер-су мен Ұмайды салыстыратын болсақ, мұндағы жағдай күрделілеу. Әдетте орта дүниенің басты құдайы жер-су делініп келді, оған дэлел ретінде Ор- хон-Енисей жазуларында «Жер-Ана», «Менің жерім-суым, олар түріктерді желеп- жебеген» деген сөздер жиі кездеседі. Бірақ сол жазулардың біреуінде - Тоныкөк ескерткіштерінде былай деп жазылған: «Тэңір (Құдай), қасиетті жер-су - осылар бізге жеңіс әкелді». Ежелгі қазақтардың нанымдарында ¥м ай зор рөл атқарған. Олар атамекен- ді, отбасын, балаларды қорғап, үлкенге де, кішіге де қамқор болып, адамдардың ұрпақ жаюына, тайпалардың күшеюіне көмектескен. Ұмайдың рөлінің бірте-бірте өсуі Жетісу мен Ыстықкөл маңынан табылған көп ескерткіпггерден айқын көрі- неді. Жер-су идеясының түркілер дүниесінде нақгылануы шамамен VII ғасырда басталса керек. Түріктердің көне жазбаларында екінші соғыс («Көк») түрік ханды- ғында 682-740 жылдар аралығында Білге қаған мен оның інісі Күлтегін ханзада билік қүрған кезде болғаны баяндалады. Шежіре шерткен сырдан Түрік ханды- ғының ұлыс болып ұйысып, өзінің егемеңдігі, дербестігі үшін жол іздеп күрес- кендігін аңғаруға болады. Көне ескерткіштерде қайта-қайта айтылатын Қытайдан азат болудың жолдарын іздеу, бөлек хандық ретінде түрік бірлігін сақгау, сырт- қы саясат жүргізудің жолдары туралы өсиет-ғибраттар екінші Түрік қағандығы- ның егеменді мемлекет болуға ұмтылғанын көрсетеді. Осы тұста біртіндеп жер, су ежелгі түріктердің қүдайлар санатынан ығыса бастады, бірақ жер-суға табыну идеясы атымен өшіп кеткен жоқ. Табиғаттың эрбір бөлшегінде киелі күштер бар деп түсінілді. Қазақтардың бүгінгі күнге дейін ағашқа жыртыс байлауы, «киелі, қасиетті жер» деп санауы ислам дінінің ғүрпына жатаайды. Асан қайғының халық жадында сақгалып, айтылып келе жатқан «Жерүйьгқ- ты іздеуі» белгілі ғалымдарымыздың айтқанындай, «утопиялық шығарма» емес. Қазақ мемлекетінің тұңғыш рет тарих сахнасына шығуымен тікелей байланысты туған шығарма. Алғашында, Қазақ хандығының аумағы батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. «Қазақстан» деген атау тұңғыш рет нақ осы аумаққа қолданылды. Ежелден осы алқапты мекендеген қазақтың ¥л ы жүз тайпалары |