Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
V тарау. Ж анд заман философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
| V тарау. Ж анд заман философиясы
195 Зандар табиғи және қоғамдық болып екіге бөлінеді. Табиғи заңдарға эр ел- дің табиғат ерекшеліюгеріне байланысты (ауа райы, жер реңі, т.б.) қалыптасқан психологиялық мінез-құлықтар жатады. Бұл зандылықтар мәңгі, өзгермейді. Осы заңдар негізінде өзгермелі қоғамдық заңдар қалыптасады. Мемлекетгік басқару ісі билеуші бекіткен қоғамдық заңдар бойынша жүзеге асырылуы тиіс. Билеу тү- рінің өзі мемлекеттің жер көлемінің үлкен-кішісіне қарай эртүрлі болуы мүмкін. Осыған орай, Монтескье үлкен мемлекеттер үшін деспоттық, орта көлемді елдер . үшін монархиялық, ал шағын көлемді елдер үшін демократиялық билеудің тур- лер! тиімді деп есептейді. Оның пікірінше, билік бөлініп, заң шығарушы, атқару- , шы жэне сот биліктері дербес, бір-біріне тікелей бағынбайтын болып қызмет атқарулары керек. Монтескьенің саяси-әлеуметтік ілімдері қоғам дамуының қозғаушы күштерін айқындауға, қоғамдағы болашақ реформалардың тиімді жолдарын қалыптасты- руға негізделгендіктен, оның біршама ойлары кейінгі ойшылдарға, саясатшыларға зор эсер етті. Ж ан Ж ак Руссо (1712-1778 ж.) - француз ағартушылық ағымының шеңбері- нен шыға алмаса да, оның негізгі идеяларымен келіспейтіндігін көрсеткен жазу- шы жэне философ. Негізгі еңбектері: «Теңсіздіктің себептері туралы», «Қоғамдық келісім туралы», «Эмил немесе тэрбие туралы». Егер Вольтер адамзат тарихын оның прогресс пен білімділік үшін күрес тари- хы десе, Руссо мәдениеттің прогресімен қатар өнегеліктің күлдырауы сэйкес ке- ліп отырады дейді. Себебі қоғам неғұрлым ілгері дамыған сайын теңсіздік терең- дей түседі. Ал теңсіздік өз тарапынан керенаулықтың, жалқаулықтың, тоқмейілсу- дің қайнар көзі болғандықтан, ол адамгершіліктің, мінез-қүлықгың азғындауына әкеліп соқтырады. Теңсіздік мэңгі әлеуметтік құбылыс емес, алғашқы қауымдық қоғамда теңсіз- дік болмаған, себебі онда меншік болған жоқ, сондықтан барлық мэселе адамгер- шілік түрғысынан шешілді. Ал кейінірек өндірістік құралдардың жетілуі жэне жоғары сатыға көтерілуі жеке меншіктің, ал ол теңсіздіктің пайда болуына себеп- кер болды. Әлеуметгік теңсіздікті жоюдың бірден-бір жолы - Руссоның айтуынша, бә- секе бостандығы арқылы адамдардьщ табиғи кұқықтарының (өмір сүруге, ерікті . болуға, меншік иесі болуға) қанағаттандырылуына мүмкіндік беретін жағдайлар жасау. Адам туғанда бас бостандығы бос болып туады, бірақ өз еркімен «қоғамдық келісімге» бой үрғаннан кейін олар өздерінхң жекелеген ерік-жігеріне біріккен, «ортақ ерік-жігер» шоғырландырады. Сөйтіп, мемлекет пайда болады. Мемлекет- тің негізгі міндеті - бейбітшілік пен әділеттілікті сақтау. Руссоның теңсіздік, «қоғамдық келісім» туралы пікірлері көп елдің саяси, рухани өмірінде мемлекеттік құқық, тэрбие, т.б. элеуметтік қүбылыстардың қальштасуына үлкен эсер етті. Атьпнулы француз «Энциклопедиясын» (1751-1788 ж.) шығару барысында, сол кездегі табиғаттану ғылымдарының жетістіктеріне сүйенген бір топ ойшыл ғуламалардың дүниетанымдық көзқарастары қальштасты. Олардың ілімдерін же- кё-жеке бөліп қарамай, жалпы «энциклопедистер ілімі» деген ортақ атпен бірік- |