Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
Турю тілді ислам философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
| Турю тілді ислам философиясы
143 бұл дүниенің алдамшы екендігіне Ясы ғүламаларының ешқайсысы күмэн келтірмейді. Жаратылыстану деңгейлері исламның космогониялық ұғымдарымен бірге қайнасып жатыр. Өмірдің мағынасы - Аллаға, хаққа жалбарынып, құлшылық 6ту, күнэдан тазару. Жаратқанға деген сенім - ішке жиналған қасиетті нұр. Ғашық болсаң уа, талапкер, ғибат жасап, белінді бүк, Күндіз-түні ұйықтамай, жас орнына қайғынды төк... Шын талапкерді сұрасаңыз, іші-тыс гауһар дүр, Хаққа аян сырлары жегенді таза нұр. Бұл өлең жолдарынан сан ғасырлардан кейінгі Абай мен Шэкэрімнің фило- софиялық дүниетанымдарында көрініс беретін «нұрлы ақыл», «жан қуаты» де ген ұғымдардың шығу төркінін ұғасың. Лев Толстойдың зұлымдыққа қарсьшаспа деген қағидасының негізінде дүниеге келтірген діни-философиялық ілімі осы Ясылық машайықтардан бастау алған. «Бағзы біреу тепсе, разы болып мойнын ұсынған» («Диуани хикмет»), «Біреу зэбір-жапа жасаса, қарымына рахат көрсет» («Ақиқат сыйы»), «Жамандық жасаған кісіге сен жақсылық жаса» («Ақиқат сыйы»), «Кімде-кім сөксе, аяғымен тепсе, қарымына қолын береді. Ондай сабаздар қуаныш, рахатқа жолығады» («Диуани хикмет»). Ясылықтар тіл мен білімнің қажет екенін жэне оның ерекше қасиет екенін мойындайды. Ясауи тіл құдіретін Аллаға мінажат етуге жұмсауды үндейді. Білімді қиямет күні Алла тағала алдында есеп-қисап берудің таптырмас құралы деп есептейді. Жалған сөйлеп, өз мүдделерін жүзеге асыратын ишан молдаларды, дем-салып, үшкіріп, тұмар жазып беріп, дүмше молдалыққа бой ұрып иманын сатқан дін иелерін эшкерелеу - Ясауидің баса назар аударған мәселесі. Сараңдық - жомарттық, көнбістік - тэкаппарлық, нәпсі - қарыз, қайырымды- лық - қайырымсыздық, жуастық - қаталдық, қаоірет - қуаныш сияқты этикалық ұғымдар қарастырьшады. Мысалы, А. Иүгінекидің «Ақиқат сыйында»: «Мінез- дің жақсысы - әдептің мінсізі, ал жомарттық - ол сараңның айнасы» деп керемет ойлар, өсиеттер айтьшады. «Хикметтердің» көпшілігі шешендік нақыл сөздерге толы. Ясауи: «Қолыңнан келсе, халқыңа эділ бол, қызмет ет, керек болса, жаныңды оған құрбан қыл», - ' деп, өз дэуірінің үлкен перзенті екендігін биік гуманистік деңгейде таныта білді. Махмұт Қ аш қари (XI ғ.). Ортағасырлық жұлдыздарымыздың бірі Махмұт Қашқари - XI ғасырда Қашғарда дүниеге келіп, Шу, Талас өңіріндегі Баласағұн қаласында өмір сүрген ғалым. Ол ұлы эдебиетші, ауыз эдебиеті үлгілерін жи- нап, зерттеуші, ойшьш-философ, белгілі саяхатшы «Түркі тілдерінің жинағы» («Диуани лұғат ат-түрік») кітабын 1072-1074 жылдары жазған. Өз заманындағы түркі, араб грамматикасын жасап жетік білген. Бүкіл түркі ру-тайпаларын аралап, олардың тіл ерекшеліктерін, сөздік қорын зерттеген. Сөйтіп, түркі тілдерінің са- лыстырмалы грамматикасын жазып пшққан. «Диуани лұғат ат-түрік» тек түрікше-арабша түсіндірме сөздік емес, ол түркі тілдерін зерттеуде теңдесі жоқ ғылыми еңбек болып саналады. Бұл түсіндірме сөздігінде автор халық ауыз әдебиеті үлгілерін, аңыз-ертегілер, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер жэне халық фолышорын өте орынды пайдалана білген. Сон- 144 111 тарау. Ортағасырльщ философия дай-ақ алғаіиқы қауым адамдарының тұрмыс-тіршілігін, болмысын, сана-сезімің бсйнелейтін ауыз эдебиетінің тамаша үлгілері бізге Махмұт Қашқари еңбсктері арқылы жетті. Түсіндірме сөздік - XI ғасырда Қарахан дэуірінде дүниеге келгең мұра. Оның толық аты-жөні - Махмүт ибн ул-Хусаин ибн Мұхаммад әл-Қашқари. Ол жөнінде архив қоймаларында мәліметтер өте аз. Әкесі - барсағандык руы- нан шыққан адам. Кейін Қашқарға көшіп барғанына қарағанда Махмұтты сон- да дүниеге келді деп шамалауға болады. Омельян Прицактың есебі бойын- ша, «Махмұт Қашқари 1029 жылы мен 1038 жылдар арасында туған. Қарахан әулетінен шыққан. Өйткені оның окесі Хұсайын бин Мұхаммед Мәуеренахрды жаулап алушы Барсағанның эмірі Бағараханның (Харун ибн Сүлейменнің) немересі деп танылады»46. Махмұттың өзінің айтуынша, «Диуанды» жазудан бүрын ол түріктердің барлық елі мен даласын аралап шыққан. Ол Қашқардан бастап, бір жағы - Жетісу, Мауарнахр, Хорезм, ал екінші жағы Римге дейін аралап. Олардың тұрмыс-салты, тілі, ауыз жэне жазба әдебиеті т.б. бойынша көп материалдар жинайды47. Бұл сөздікті жазудағы басты мақсаты түркі тілінің мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ екенін дэлелдеу болған дейді Андрей Коно нов. Бұл жөнінде М. Қашқари былай дейді: «Мен түріктер, түрікмендер, оғыздар, шегілдер, яғмалар, қырғыздардың шаһарларын, қыстақ пен жайлауларын көп жыл дар кезіп, аралап шықтым. Мен бүл істерді тіл білмегенім үшін емес, қайта бұл тілдердегі кішігірім айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім. Мен олардың ең білгір адамдарының, ең үлкен мамандарының, көрегендерінің, байырғы тайпаларының ішінен шыққан жэне соғыс істеріндегі ең мықты найзагерлерінің бірі едім. Оларға ден қойғаным сондай, түріктер, түрікмендер, оғыздар, шегілдер, яғмалар жэне қырғыз тайпаларының тілдері түгелдей көңіліме қонып, жатталып қалды. Солардың бэрін мұқият бір негізде жүйеге салдым»48. М. Қашқари сөздігі барлық түркі тайпаларының сөздігін қамтыған сөздік бол- ды. Егер Жүсіп Баласағұн «Құтты білік» еңбегінде ғылым байлығы мен күнэсіз өмір сүру негіздері жайлы ғылымды дамытқан болса, Ахмет Ясауи «Диуани хик- мет» шығармасында қоғамдағы қажетті әлеуметтік-тұрмыстық тэртіпті айқындап, тақуалық пен опасыздықтың мәнін ашты. Ал М. Қашқари «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегінде ата-бабаларының тегі туралы да көптеген тарихи мәліметтер келтіреді. Қашқаридан соң түркі тіліндегі жазбалар саны көбейді. Көптеген орта- ғасырлық оқымыстылар Қашқаридың жолын куып оны одан әрі жалғастыра білді. Мәселен: «Қарахандар Орта Азияны билеп отырған жағдайда орхон, ұйғыр, көне қаңлы (хорезм), соғды алфавитінде еңбек жазуға мүмкіндік болмаған. Оған жол салған Махмүттың лұғаты болған. Оның дәстүрін XII ғасырда ғүмыр кешкен Ясауи мен Бақырғани жалғастырады»49. Немесе «ХІІІ-XIV ғасырларда Халил жазған «Түрік - моңғол - парсы тәр- жімесі», Мысырдан табылған «Гүлстан» дастанының аудармасы, Құтып жырла- 46 Қашқари М. Түбі бір туркі тілі. - Алматы, 1993. - 5-6. 47 Келімбстов Н. Ежелгі дэуір әдсбиеті. - 1991. - 140-6. 48 Қашқари М. Девону лүғотит турк. - Ташкент, 1960. - 1-том. -4 4 -6 . 49 Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдснистжазбалары. -А лм аты , 1991. -78, 79-6. |