Жалғасбаева Диана
жүктеу/скачать 23,57 Kb.
|
Документ (42)
|
Жалғасбаева Диана Қазақ тіл білімі ғылымының тарихы – ана тілінің құрылымын талдауға бағытталған ізденістер мен жаңалықтарға, қателіктер мен кемшіліктерге, ғылыми әдіс пен әдіснама іздеу үстіндегі әртүрлі қайшылықтарға, ұсыныстар мен болжамдарға, байсалды ғылыми тұжырымдар мен байламды қағидаларға, ғылыми пікірталасқа бай. Бүгінде қалыптасып дамыған, әр түрлі идеяларға иек артып, теориялық тұжырымдарын тамызық ете жетілген, ғылыми метатілі айқындалған, өзіндік бет-бейнесі мен бағытын айқындаған қазақ тіл білімінің 100 жылдық тарихы бар. Ана тілініңмерейін үстем ету үшін, өмірден баз кешкен тарланбоздардың тағдыры бар. Қазақ тіл білімінің тарихи даму кезеңдерінің бастауы түркітанудағы ғылыми зерттеулермен тікелей байланысты. Түркі тайпаларының тілі мен диалектілерініңсалыстырмалы-тарихи деректері талданатын ХІ ғасырда жазылған М. Қашқаридың «Диуани лұғат-иттүрк» еңбегінен бастау алатын қазақ тіл білімінің тарихын кеңінен алып зерттеудің, зерделеудің, ғылыми тұрғыдан талдаудың маңызы ерекше, әрі оның көкжиегін кеңейтіп зерттеудің уақыты келді. М. Қашқари еңбегі «лұғат» деп аталғанымен, беретін ақпараты мол, тарихи дерегі айқын. Мұнда түркі тайпаларының атауы, тілдің грамматикалық ерекшелігі, ішкен асы, жүрген жері, киген киімі, айтқан аңызы, қолданған мақалмәтелі мен жаңылтпашы, лебізде пайдаланған тұрақты сөздері мен тіркестері туралы іздегенген жанға молынан берілетін ғылыми терең мағлұмат бар. Қазақ тіл білімінің бұдан кейінгі қайнар көзі ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің қазақ еліне арнайы жасаған саясатының нәтижесінде қалыптасып жасалған орыс түркологтарының еңбектерін атау өту абзал. Бұл кезеңде қазақ тілін зерттеуге Н.И. Ильминский, М.А. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В. Катаринский, Н.Созонтов, Г.В. Архангельский, В.В. Радлов, Н.Н. Пантусов, В.В. Григорьев сынды ғалымдар ат салысты. Н.И. Ильминскиийдің «Материалы к изучениюкиргизскогонаречия» деп аталатын практикалық мақсатта жазылған еңбегі бар.Н.И. Ильминский (1822-1891) – Қазан діни академиясының ірі өкілдерінің бірі, тілші-түркологғалым, атақты М.А. Казембек пен М.Г. Махмудовтың шәкірті. Арнайы миссионерлік курс діни академиясын тамамдаған соң, 1854 жылы Қазан қаласына келіп, діни академия мен университетте шығыс тілдерінен сабақ береді. Кейін арнайы мемлекеттік тапсырмамен 1858 жылы Орынборға келіп, шекаралық комиссияда аудармашы қызметін атқарады. Мұнда зерттеуші-ғалым В.В. Григорьевтің қолдауымен, қазақ тілін біліп, оны зерттеуді мақсат етеді. Н.И. Ильминский татар тілінде жазылатын ресми хаттарды қазақ тіліне аударады. Марабай ақыннан «Ер Тарғын» ертегісін жазып алып, 1861 жылы басып шығарады. Н.И. Ильминскийдің«Материалы к изучению киргизского (казахского) наречия» еңбегі фонетика, грамматика жәнесөздіктентұрады. Н.И. Ильминскийдіңтүркітануғылымынақалдырғанқұндызерттеуі – Рабғузидің «Бабыр-наме» мен «Қысас-әл-анбияны» жарыққашығаруыдепесептейміз. П.М. Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казах-киргизскогоязыка» зерттеуінде қазақ тілінің грамматикалық құрылысы сөз болады. Әсіресе, синтаксиске елеулі мән береді. Зерттеушімиссионер қазақ тілін ең бай, ең таза түркі тілдердің бірі деп таныған. Петербург мектебінің түрколог ғалымы саналатынМ.А. Терентьевтің «Грамматика турецкая, персидская и киргизская, узбекская»еңбегі бар. Мұнда қазақ тіліне қатысты бөлімі басқа түркі тілдерімен салыстырыла қарастырылады. В.В. Катаринский (1846-1902) – Орта Азиядағы көрнекті түркітанушылардың бірі, Н.И. Ильминскийдің шәкірті. Ол оқу-ағарту істеріне қатысты: «Краткийкиргизско-русскийсловарь» (Оренбург, 1895, 1898), «Русско-киргизскийсловарь» (Оренбург, 1899-1900), «Киргизско-русскийсловарь» (Оренбург, 1897), А.Н. Кононовпен бірлесіп жасаған «Практическиеурокирусскогоязыкадлякиргизов» (Оренбург, 1895), «Грамматика киргизскогоязыка» (Оренбург, 1897) және «Первоначальныйучебникрусскогоязыкадлякиргизов» (Казань, 1909) т.б. еңбектерімен танымал. «Грамматика киргизского языка» еңбегінде фонетика, этимология (морфология), синтаксис салаларыТуралы жақсы мағлұматтар берілген. Еңбекөте қомақты, 200 беттей. Қазақ тіл білімінің жүйелі де нақты зерттелуі ХХ ғасырда А. Байтұрсынұлы еңбектерінен басталады.Бұған дейінгі ғылыми зерттеулерде қазақ тілі деректері екінші тілдің бірліктері ретінде зерттелгендіктен, сөздің мәні мен мағынасының, тарихи дамуының байыбына терең бару қиын еді. А. Байтұрсынұлы еңбектерінен енді қазақ тілін ана тілі ретінде зерттеу басталды. ХХ ғасыр басындағыалаш зиялыларының еңбегінің ең маңызды жағы да осында деп білеміз. Қазақ тілді ғалымдар ана тілінің мәнін арттыру үшін, лексикалық құрамын «жат» сөздерден қорғау үшін, грамматикалық құрылымын жүйелеу үшін, тарихи ескерткіштерді зерделеп, тілдің даму басын көрсету үшін осы жылдары барын салды. Тіл саясатындағы қарамақайшылықтар мен қиыншылықтарға қарамастан қазақ ғалымдары ана тілінің дыбыстық жүйесін, лексикалық құрамы мен грамматикалық құрылысын жанжақты зерттеді. «Қазақ тіл білімінің тарихы» осы мәселелерді зерделеп, тіл ғылым дамуындағы басты бағыттарды, негізгі зерттеулерді талдауы тиіс. Қазақ тіл білімінің қалыптасу және даму тарихын жазудың өзектілігі ерекше. ХХІ ғасыр басында Қазақ Елі тәуелсіздігін алған, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берген, әлемге жаңа дамушы мемлекет ретінде тез танылып келе жатқан, инновациялық бағытта дамып, бәсекеге қабілетті болуға ұмтылған ел ретінде белгілі. Сондықтан мемлекеттік тіл ретінде дамуы тиіс қазақ тіл білімінің ғылыми деңгейін бағалап, зерттеу бағытын саралау, болашақ даму жолын белгілеу өзекті ғылыми мәселе. Қазақ тіл білімінің жеке-дара ғылым ретінде қалыптасып, дами бастағанына бір ғасыр. Ғасыр ішінде қазақ тіл ғылымына еңбек сіңірген ғұлама ғалымдардың тізімі мол болмаса да, жүргізілген ғылыми зерттеулер мен жазылған еңбектер ұланғайыр. Қазақ тілші-ғалымдары тіл білімінің барлық салалары бойынша зерттеу жазып, теориялық терең ғылыми еңбектер туғызған. А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Х. Досмұханбетұлы, Қ. Кемеңгерұлы, С. Аманжолов, Н.Т. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, М. Балақаев, М. Томанов, Т. Қордабаев, С. Исаев, М. Оразов, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Ш. Сарыбаев, Т. Жанұзақов, К. Хусаинов, Ә. Құрышжанов, А. С. Аманжолов, Ж. Аралбаев,Х. Мұхамбет-Кәрім,Ғ. Қалиев, Е. Жампейісов, С. Мырзабеков, О. Нақысбеков, Н. Оралбаева, т.б. жүргізген зерттеулер бен көтерілген ғылыми мәселелер қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалап, жеке салалар бойынша дамуының басты қадамы болды. Тілдің әр салалары бойынша жазылған қазақ ғалымдарының еңбектері түркітануда да басты ғылыми-теориялық тұғыр болды. Қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық деңгейінің биіктігі бүгінгі таңда тек қазақ тіл білімінің ғана дамуын емес, жалпы түркологиялық зерттеудің де сипатын анықтайды деуге негіз бар. Ең алдымен, тіл білімі – теориялық пән. Оның методологиясы мен әдістәсілдері дұрыс әрі нақты, жүйелі орнықпаса, талдау принциптері дамытылмаса, ондағы термин жүйесі мен олардың мағыналық құрылымы айқындалып, грамматикалық тұлғалардың мағыналық ерекшелігі нақтыланбаса, сөйлеудегі жұмсау үрдісінде де кемшілік кетері анық. Бұл әлемдік ғылымда қалыптасқан қағидат. ХХ ғасырда дамыған құрылымдық тіл білімінің артықшылығы мен кемшілігін айқындау – ғылымның бүгіні мен болашағын саралау үшін қажеттілік туғызады. Табаны мен іргетасын А. Байтұрсынұлы қалаған қазақ тіл білімінің теориялық тұғырын жүйелеу, қайта бүтіндеп, шегендеп, ұлттық тілдің теориялық қағидасын толықтыра түсу керектігі анық. ХХ ғасырдың аты замана тарихында қалай болып жазыларын кім білсін. Әйтеуір, қазақ тарихында өзінің қиын-қыстау, тар жол, тайғақ кешуімен, репрессия мен қуғындаудан көз ашпаған қазақ зиялыларының көкірегін қан жылатқан қасіреттерімен жазылары анық. Ғасыр басында суырылып шыққан қазақ зиялылары – А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейханұлы, Н. Төреқұлұлы, Ж. Аймауытұлы, Х. Досмұханбетұлы, Қ.Жұбанұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Е. Омарұлы, Т. Шонанұлы сынды ғалымдардың жазған-айтқан ғылыми, ғылыми-публицистикалық көсемсөздері қазақ ғылымы мен білімінің іргетасын қалады. Сол кезеңдегі қазақ тілші ғалымдарының салдарлы білімділігінен тайсалды ма екен, кім білсін, қазақ тілін зерттеп, пікір айтуға орыс тілді ғалымдар аяқ баспапты. Қазақтың кең маңдайлы азаматтары заманның сор маңдайына сыя алмай, өмірден баз кешіп кете барғанда, олардың орнын толтыратын жаңа буын өкілдері жалтақтай басып ғылымға келе бастап еді. Одан кейінгі кеңестік сұрқия саясат ол ғалымдардың қадамдарына аштырмағаны да қазір тарих. Беделді басылымдарда («Вопросыязыкознания») беделді ғалымдардың сынына қатты ұшыраған С. Аманжолов, Н.Т. Сауранбаев айтарын айтып кете алды дей алармыз ба? Осы топтың соңын ала келген ғалымдар легінің зерттеулері жоғарыда тілге тиек еткен жылымық жылдарына сәйкес келгендей. Ғылымда өздерінің терең де салиқалы ойлары мен терең теориялық тұжырымдарын қалдырған ғалымдар І. Кеңесбаев, М. Балақаев, К. Аханов, А. Ысқақов, Ы. Маманов, М. Томанов, Қ. Есенов, С. Исаев, Ғ. Айдаров, Ә. Аблақов, Ә. Құрышжанов, Р.С. Әмір, Е. Ағманов, Е. Жанпейісов, Р. Сыздық, Н. Оралбаева, Ә. Болғанбаев, Б. Әбілқасымов, Х. Мұхамбет-Кәрім, Ғ. Қалиев, Ә. Қайдар, Ш. Сарыбаев, К. Хусаинов, Ө. Айтбаев т.б. дер едік. Біздіңше, қазақ тіл білімінің теориялық өрісі мен өресінің кеңеюіне мол үлес қосып, оның түркітанудағы орнын анықтаған да осы ғалымдар. Қазақ халқының ел болып танылып, әлемдік өркениетте өзін таныта алуы мен әлемдік мәдениетте өзінің жетістіктерін үлгі етер бір тұсы – мемлекеттік тілі, әдеби тілі. Тіл – адамның жаны, рухы дегенге илансақ, қазақ жаны мен рухы осы қазақ тілінде жатқаны өзінен-өзі түсінікті. Демек, тілші ғалымдардың көтерер жүгі де, орны да, атқарар ролі де ерекше болады. Қазақ тілін халық жанының, рухының бейнесіндей көріп, оның терең тылсымына бойлай отырып, көне бастауларын, тарихи даму жолын анықтауға өмірін арнаған қазақ ғалымдары бұл. Қазақ тіл білімінің кешегі корифей ғалымдарының қаламынан шыққан зерделі зерттеулердің негізгі ғылыми бағыты – құрылымдық бағыт екенінде дау болмаса керек. Бұл ғалымдардың ғылыми таңдауынан бұрын, уақыт таңдауы, таңдатуы десек орынды болмақ. Ресей империясы кеңістігіндегі өзге де елдерде дамыған тіл білімі сияқты, қазақ тіл білімі де негізінен, орыс тіл білімінің үлгісімен дамып, құрылымдық бағытта ғылыми зерттеулер жазып, дамытқаны, ғылыми білімнің деңгейінің өлшемі де жақын болғаны анық. Құрылымдық грамматика негізінде қыруар жұмыс жазылды, талданды, бағаланды. ХХ ғасырдағы қазақ тіл білімінің даму жолын былайша жүйелеуге болады: ХХ ғасыр басындағы репрессияға дейінгі алаш зиялылары қалыптастырған қазақ тілі ғылымы; 40-60 жылдардағы жаңа жазу, жаңа саясат үлгісінде формальды бағытта жазылған қазақ тіл білімі; 60-80 жылдардағы қазақ тіл білімінің диахрониялық-синхрониялық бағыты; Қазіргі қазақ тіл білімі: лингвомәдени бағыт. Үстіміздегі ХХІ ғасырдағы қазақ тіл білімінің даму жолы мен бағытбағдарын айқындау үшін, өткенге көз жіберіп, оның бары мен нарын бағалау парыз да, алдағы уақыттағы ғылыми бағытты жүйелей барлау қажет. Тіл білімінің ғылым ретінде қалыптасып дамуы – маңызды ғылыми идеялар мен бағыттардың дамуының нәтижесі арқылы көрініс табады. Жалпы тіл білімінде тіл білімі тарихы жеке ғылым саласы ретінде танылады да, оның теориялық қағидалары орныққан. Мәселен: тіл білімі тарихындағы басты әдіснаманы анықтау; білім жүйесіндегі тіл білімі тарихын саралау; тіл білімі тарихының орны мен маңызын айқындау; зерттеу пәні мен мақсат-міндеттерін саралау; тіл білімі тарихының негізгі жүйелену принциптерін белгілеу; ішкі даму логикасын зерделеу т.б. ХХ ғасыр басындағы қазақ тіл білімінде басты бағыт ретінде құрылымдық бағыт негізге алынды. 20-40-жылдардағы зерттеулерде, әсіресе, тілдік жүйені сипаттау, тілдің мағыналық құрылымынан гөрі формалық тұлғасын сипаттай қарастыруға ерекше көңіл бөлінді. Енді ғана қалыптасып келе жатқан қазақ тіл білімі үшін, алдымен сөз табиғатын тану, оның грамматикалық құрылымын жазу, әліпбиін нақтылау аса маңызды еді. Қалыптасқан саяси жағдайлар мен жүргізілген тіл саясатына икемделе отырып, жазуды бірнеше рет өзгерту де қазақ тіл білімінің ілгерілей алға басуына өзінің кері әсерін тигізбей қоймады. Солай бола тұрса да, сөйлеу мен тіл, тіл және ойлау т.б. сияқты ғылыми-теориялық мәселелер анықталып, тіл деңгейлері жүйеленіп, тілдің статикалық және динамикалық дамуына қатысты іргелі ғылыми зерттеулер жазылды. ХХ ғасырдағы қазақ рухани мәдениеті көшбасшыларының бірі болған Ахмет Байтұрсынұлы — өмірі аңызға, шығармашылығы үлкен маңызға ие болған көрнекті тұлға. Жастайынан тағдыр талқысын көріп өскен Ахметті өсірген де, ғылым мен мәдениеттегі көсегесін көгерткен де –халық үшін еткен еңбегі, елі үшін еңсере жасаған қызметі. Қазақ тілінің төл оқулығын ана тілінде алғаш жазып, әуелгі терминологиясын қалыптастырған, қазақ тіл білімінің көшбасшысы, айтулы ғалым А.Байтұрсынұлына дейін жазылған қазақ тілі туралы бірлі-жарым орыс тіліндегі оқу құралдары болғанымен, қазақ тілінде бұл мәселе көтерілмеген еді. Қазақ тілінің грамматикасына тыңнан түрен салған, барлық салалары бойынша алғашқы терминдерін жасап, негізгі жүйесін қалыптастырған – Ахмет Байтұрсынұлы. А. Байтұрсынұлы Орынбор қаласындағы Ыбырай Алтынсарин салдырған мұғалімдер даярлайтын “Учительскаяшколаны” 1895 жылы бітіреді де, ағартушылық жұмысқа кіріседі. Содан 13-14 жыл бойы яғни 1895 жылдан 1909 жылға дейін ауылдық, болыстық бастауыш мектептер мен 5-6 жылдық екі сыныптық училищелерде мұғалім болып істейді. Бала оқытумен күнделікті айналыса жүріп, оның негізгі қажеттіліктерін, қиыншылықтарын жақсы біледі. Ахмет Байтұрсынұлы ұлт мектебінің бойына қан жүгіріп, өз аяғына тұрып кетуі үшін, ең алдымен, оның жазуы, яки түсінікті де сөздің айтылу жүйесін толық белгілей алатын әліпби қажеттігіне әсіресе қатты ден қояды. Сөйтіп, 1910 жылдан бастап қазақ жазуын жаңадан түзумен айналыса бастайды. Өзінің негізгі ғылыми ойларын ғалым 1912 жылдан бастап “Айқап” және “Қазақ” газеттерінің беттерінде жариялайды. Ұзақ ізденістен кейін автордың өзіндік әліпбиі дүниеге келеді. Бұл әліпби негізінен араб таңбасына негізделген, қазақ тіліне толық икемделген нұсқа саналып, өз кезеңінде жергілікті ұстаздар арасында үлкен қолдауға ие болады. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ жазуына үлкен реформа жасайды. 1912 жылдан бастап, бұл ғылыми негізге сүйеніп жасалған қазақ әліпбиі жаңа жазу ретінде іс жүзінде қолданысқа түсе бастайды. Осы кезден бастап көптеген мұсылман медреселері мен қазақ-орыс мектептері жаңа жазу таңбасын қолданады. 1915 жылдың өзінде бұл таңбамен 15-тей қазақ кітабы жарық көреді. А.Байтұрсынұлы реформалаған араб жазуы өз кезеңінде қазақ мәдениетінің өсіп, қалыптасуына үлкен үлес қосады. Кеңестің қатал саясатының салқынымен латын таңбасына көшкенге дейін бұл жазу қазақ арасына кеңінен тарап, көпшілік қолдауына ие болған. 1924 жылғы Орынборда маусымның 12-жұлдызында өткен “Қырғыз (қазақ) білімпаздарының тұңғыш съезінде” талқыланып, көпшіліктің қолдауына ие болғанымен, 1926 жылы Баку қаласында өткен Бүкілодақтық Бірінші Түркологиялық съезде барынша дәлелдеп баққанымен, Ахмет Байтұрсынұлының ұсынған концепциясы ақырында ұлтшылдық деп айыпталғаны бүгінгі оқырманға таныс. Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің оқулығын жазуы – қазақ тілінде қазақша жазылған оқулықтың алғашқы бастамасы болды. Автор 1912 жылы мектеп балаларына арнап, қазақша сауаттандыратын әліппені – “Оқу құралын” жазғаннан кейін, мектепте қазақ тілін пән ретінде оқытатын оқу құралын жазуға кіріседі. “Біздің заманымыз – жазу заманы: жазумен сөйлесу – ауызбен сөйлесуден артық даражаға жеткен заман. Алыстан ауызбен сөйлесуге болмайды. Жазумен дүниенің бір шетіндегі адам екінші шетіндегі адаммен сөйлеседі. Сөйлегенде сөздің қисынын келтіріп сөйлеу қандай керек болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жаза білуге, қай сөз қандай орында қалай өзгеріліп, қалайша біріне-бірі қиындасып жалғасатын жүйесін білу керек”,- деп жазады ұлы ғалым («Тіл құрал», 173-бет). Ахмет Байтұрсынұлының мектеп туралы, оқу-білім туралы ойлары 1914 жылғы “Қазақ” газетінің № 62 санында жарияланған “Мектеп керектері” атты мақаласында баяндалған. Онда ең әуелі мектеп ісіне керекті нәрсе ретінде білімді, педагогика мен әдістемеден хабары бар мұғалім деген қорытынды жасайды. “Мектептің жаны – мұғалім” – дейді ғалым. Мұғалім қандай болса, оның мектебі де сондай деген тұжырым айтады. Екінші, оқыту ісіне керек құралдар қолайлы, әрі жұрттың бәрі бірдей сыйлайтын сыйлы болуы қажет деген ой айтады. Шынында да, егер ұсынған оқулық сынға ұшырап, қатесі көпе-көрнеу байқалып тұрса, онымен оқу да, оқыту да ауыр екені өзінен-өзі түсінікті. Ғалымның ең қажет нәрсе ретінде тағы да айрықша бағалайтыны – бағдарлама. Оқыту ісі көңілдегідей болып шығуы үшін, оның үлгісі, мерзімді өлшемі болуы қажеттігін дәл тауып, тап басып айтады. жүктеу/скачать 23,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|