Жануарлар экологиясы

Өйткені бейімделу — салыстырмааы ұғым. Бір жануардан корганған 
бейімділігі, басқа бір жануардан қорғаныс бола алмайды.
Өсімдік корекп жануарлар мен өсімдіктер бір-біріне химнялық 
заттар аркылы өзара ықпал ету қатынасы жиі кездеседі. Өсімдік 
қоректі жануарлардың жағымсыз ыкпалынан айыгу үшін кейбір 
өсімдік денесіне улы заттарды жинайды немесе жиіркендіруші, 
есеңгіретуші, жаман иісті затгарды шығарады.
Айталык, көктемде терек гүдденген кезде оның сыргагүлінде 
кониферил, 
бензоат 
деген 
затгар 
көптеп 
жиналатындьщтан 
сыргагүлмен қоректенетін шіл оны аз гана мөлшерде шектеп жейді. 
Т еректің 
кабыгында 
салицин, 
саликортин 
дейтін 
заттар 
болатындықтан баска ағапггардың қабыгын жейтін көптеген жэндік 
теректін кабығьш жемейді. Қоян мен қүндыз теректің қабығын 
кеміріп жейтіні ежелщен мәлім. Бірак оларға салицин, саликортин эсер 
етпейді. Қүсықсүт 
(ЕирһогЬіа)
туысына жататын өсімдікті жеген мал 
дереу уланады. Ал күсықсүт көбелегі 
(Оеііерһіа еирһогһіае )
дейтін 
көбелекпң жүлдызкүрты (дернәсілі) осы күсықсүттің жапырагын жеп 
тіршілік етеді. Зерттеп көргенде бүл көбелектің жүлдызқүртында улы 
затты сіңіріп алып, сыртка бөліп шығаратын бездер болатыны 
аныкгалған. Теңізде өсетін СҺ1огос1е8тІ8 Газсі^іаіа дейтін балдырдың 
хлородесмин деген улы заты болатындьгқтан оны ешбір балық 
жемейді, ал теңіздің таңкы шаяны осы балдырмен қоректенеді екен.
Бүл мысаддар аркылы біз бір топтың жануарларынан қорғану 
үшін өсімдіктерде пайда болған касиеттер мен қүбылыстар екінші бір 
жануарлардан корғай алмайтынын көреміз. Бірақ морфологиялық, 
физиологиялык жэне химиялық жолмен өзін қорғау бағытьшдағы бүл 
бейімделулер ол өсімдіктің популяциясындағы дарақтар күрт азайып 
кетпей биоценоздағы сандық қатынас деңгейін түрақгы сакгауға 
мүмкіңдік береді.
Далалы аймақтарда түякты жануарлар мен 
көпжылдық 
астықтүкьімдас өсімдіктер өзара тығыз байланыста өсіп өнеді. Егер 
түяқты жануарлар жыл сайьга отап белгілі бір мөлшерде азайтып 
кысым көрсетпесе шымтүбірлі астьпсгүқымдас өсімдіктер бітік өсіп, 
олардьщ шымтүбірлері бірігеді де басқа өсімдіктерді ығыстыра 
бастайды. Ылғалы аз қуаң далада өсімдіктің қалдығы шіритіндіктен
топырақгың бетінде ескі ку шөптің тыгыз да калың кабаты түзіліп жас
өркеннің өсуіне жол бермейді. Сондыкган далалы аймактарда үзақ 
уакыт бойында мал немесе түякты жануарлардың жайылмауының 
себебі шымтүбірлі астықгүқымдас 
өсімдіктердің жойылып оның 
орнын арамшөптер басуына әкеліп соқтьфады.
33

Тұяқты жануарлар (мал және тұяқты аңдар) шымтүбірлі 
астыктұқымдас 
өсімдіктерді отап сиретуімен катар кыста түсгіе 
шөппен қоректеніп, жердің бетін жаппай ку шөп басудан сақтайды, 
өсімдіктің үрығын жерге таптап көмеді және олардың қиы топырақгы 
тыңайтады. Бүдан далалы аймақтарда өсімдікті жануарлар отап, 
белгілі мөлшерде түрақгы сиретіп эсер ет>і өсімдік жамылгысына 
зиянды емес, керісінше қажетті жэне пайдалы екенін көреміз.
Бірақ мал немесе басқа жануарларға мөлшерден тыс оталып 
және тапталған дала өзінін түрактылығын 
сақтай алмайды. 
Жануарлардың түяғына тапталған топырақгың су сіңіруі, жылу өткізуі 
нашарлайды және түздылығы молаяды. Далалы аймақтың өсімдік 
жамылғысының негізін қалап, басым бөлігін қүрайтын шымтүбірлі 
астықтұқымдас өсімдіктердің шымтүбірі жануарлардың түяғына 
тапталып, жаракаттануы салдарынан олар азайып, не біржола 
жойылып оның орнына жусандар мен сораңдар көбейеді. Бүл әрине 
даланың шөлденуіне үлкен әсер етеді. Монғолияның шөлейт далалы 
аймақтарында соңғы жылдарда көбее бастаған қүландар шөптесін 
жэне шалабүта өсімдіктерді түяғымен теуіп қопарып жейтіндіктен 
топырақты босатып қүмның көшуіне демеу беретіні байқалды.
Інде тіршілік ететін кеміргіштер топырақты қазып ін жасауы
арқылы 
өсімдіктің ііршілігіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Кеміргіштер інінен қазып шығарған күпсек топырақты несебімен,
қиымен «тыңайтады». Мүндай бос топыракка 
алдымен көбінесе
сирек топырақты сүйетін біржылдық арамшөптер өсіп, келесі
жылдардан көпжылдық өсімдіктер қосылып өсе бастайды. Суыр,
сарышүнақ тәрізді кеміргіштердің інінен шығарған үйінді бос
топырақта өскен өсімдік жабындысын оның төңірегіндегі табиғи
өсімдік жабындысымен салыстырғанда іннің бос топырағында өскен
өсімдіктің алуан түрлілігі мол, өнімі көп, өсімі бітік болады. Бірақ ін
топырағындағы өсімдіктің қүрамы да, онімі де тез өзгереді. Солай
болуы, әрине , заңды да. Өйткені бүл —
жаңа биоценоз. Жаңадан
қалыптаса бастаған жас биоценоз климакс сатысына жеткенге дейін
сукцессиялық ауысу жүрілетшдіктен түрақсыз жэне дамып келе
жатқан жүие болғандыктан өнімі үдемді болуы —
экологиялық
заңдылык. Қүмырсқаның, термиттің илеуіндегі өсімдік жамылғысы
Да оны қоршаған ортадағы өсімдік жамылғысынан төтенше 
айырмашылықта болады.
Жэндіктер элемінің өсімдікке тигізетін эсері алуан түрлі. 
Орманның кейбір зиянкестері күрт көбейген кезде мыңдаған гектар 
орманның жапырағын түгелдей жеп, орманның қуарып жойылуына 
себепкер 
болады. 
Колорада 
қоңызының 
картофельге, 
Азия
34

шегірткесінің дәнді дакылдарга, пняз жүмырқүртының пиязға
шектіретін зияны ұшан теңіз.
Көптеген жұмыркұрттар, жауын құрты, сапрофаг қоректі басқа 
да көптеген жәндіктер өсімдіктің қуарып түскен қалдыгьга жеп, 
калдықгы 
үсакгап 
бөлуі 
арқылы 
тез 
ыдырап, 
топырақта 
қарашіріндінін түзілуіне көмегін тигізеді. Осылайша осімдіктің 
калдыгы жанама жолмен өсімдіктің өсуіне колайлы жағдай тугызады.
Жануарлардың несебі мен киында нитраттар мол болатьгаы 
ежелден белгілі. Мал қораның және жануарлардың түрақты түнейтін 
орнының төңірегіндегі топырақ 
нитратпен байып, нитратсүйгіш 
өсімдіктердің бітік өсуіне мүмкіндік туады. Әсіресе алабүта 
(Сһепоросііит),
кызылша 
(ВеШ),
асжапырақ 
(Зріпасіа),
кыша 
(Зіпаріз),
таран 
(РоІу8опит),к,
алакай 
(ІІгііса),
курай 
(Яһеит)
туысына жататьга 
өсімдіктер нитратты көп талап ететіндіктен малдың жэне жабайы 
жануарлардың жатын орнының төңірегінде көптеп өседі.

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: