Жылдар аралығындағы зерттеулердегі есімдіктерді жіктеуге қатысты ұстанымдар
билік, қайрау, ызалы райды – бұйрық рай
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
1930-1988 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
- Бұл бет үшін навигация:
- (-р еді, -ған/-ген, болар еді);
- -са + шы
| билік, қайрау, ызалы райды – бұйрық рай;
шартты рай мен реніш райды – шартты рай; қалау, мұң, сенімді райларды - қалау рай деп біріктірген. Көніс, сенімсіз, ереуіл райлар «Грамматикада» шартты райдың реңктері ретінде берілгенмен, «Оқу құралының» соңындағы кестеде көрсетілмеген. Осылардың ішінде ереуіл рай «Оқу құралында» жеке рай ретінде келтірілгенмен, кестеде аталмауына байланысты дербес рай түрі ретінде қарастырмадық. Ал ашық, болжау, теріс райларды тану жағынан ғалымдар арасында алшақтық байқалмайды. Ескерте кететін бір жайт – Қ.Кемеңгерұлы тұйық райды алғашқылардың бірі болып, рай категориясынан бөлек алып, «неопределенная форма» деп атайды да, оның толық түріне -мақ/-мек қосымшасын, қысқа түріне –ыу/-іу жұрнағын жатқызады. П.М.Мелиоранский, Н.Созонтов еңбектерінде, сол сияқты А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанов еңбектерінде де бұл жұрнақ жалғанған етістіктер райдың бір түрі ретінде танылған болатын. Қ.Кемеңгерұлы бұларды рай категориясынан бөлек алып қарастырады. Алайда Қ.Кемеңгерұлының бұл топшылауы кейін ғалымның репрессиялануына байланысты ескерілмей‚ көп жылдар бойы тұйық етістік рай категориясына жатқызылып келді. 1963 жылы ғана К.Неталиеваның «Имена действия в современном казахском языке» деген кандидаттық диссертациясында мұндай етістіктердің рай категориясына қатысы жоқ екені дәлелденіп, олар «қимыл атауы» деген терминге ие болды. А.Байтұрсынұлының сенімді рай көрсеткішіне жатқызған -ғай/-гей жұрнақтарын Қ.Кемеңгерұлы «Оқу құралында» қалау рай түрінде береді. Бүгінгі таңдағы грамматикаларда да бұл жұрнақ қалау райдың көрсеткіші ретінде танылып жүр. Қ.Кемеңгерұлы өзі ұстаз тұтқан А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі рай категориясына қатысты ойларын басшылыққа алып, қуаттағанымен, ғалымды қайталамай, өз тарапынан оны өзгертіп, рай категориясы туралы түсінікті одан әрі дамыта түскенін көреміз. Қазақ тілінің табиғатын терең түсініп, ерекшеліктерін дөп басып тани білген А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы сияқты ғалымдардың репрессия құрбаны болып, еңбектерін пайдалануға тыйым салынуына байланысты рай категориясын танып-танытуда олардың еңбектері назардан тыс қалып, қазақ тілінде де орыс тіліндегідей 4 рай бар деген түйін жасалды. Туыстас түркі тілдерінде рай категориясы күні бүгінге дейін түрліше топтастырылып жүр. Мәселен, Н.К.Дмитриев [90] башқұрт тілінде 4 түрлі рай бар десе, А.Н.Кононов түрік тілінде – 5, Қ.Мұсаев қарайым тілінде – 4 рай бар деп есептейді. Сол сияқты басқа түркі тілдерінде де рай саны түрліше анықталып жүр. А.Хасенова «Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты» деген еңбегінде: «Басқа түрік тілдерін қосып қарағанда, саны 4-тен 8-ге дейін жеткізіп жіктеліп жүрген рай категориясын қазақ тілінде төртеу деп түйіп айтудың өзі даулы», - деп, рай категориясының қазақ тіл білімінде әлі толық шешіле қоймаған мәселе екенін көрсетеді [А.Хасенова, 17]. Қазақ тіл білімінде осы ойды қуаттап, «орыс тіліндегідей 4 түрлі рай бар» деген тұжырымға келіспейтін ғалымдар да бар. Рай категориясын топтастыруда өзіндік ерекшелігі бар ғалымдардың бірі – Ы.Маманов. Зерттеуші «Вспомогательные глаголы в казахском языке» деген еңбегінде райдың «сослагательное наклонение» (-р еді, -ған/-ген, болар еді); «желательно-сослагательное наклонение» (-са екен, -етін екен) сияқты түрлерін көрсетеді. Ы.Мамановтың бұл жіктелісінен Қ.Кемеңгерұлының топтастыруына ұқсастық байқалады. Қ.Кемеңгерұлының «сослагательное наклонение» термині де, -р еді көрсеткіші де, сол сияқты «желательное наклонение» мен оның көрсеткіші де Ы.Мамановта қолданылған. Ғалым Қ.Кемеңгерұлының жіктеуіне тағы да өз тарапынан көрсеткіштер қосады. Мұндай ұқсастықтарына қарап, Ы.Маманов Қ.Кемеңгерұлы топтастыруымен таныс болып, оны мақұлдаған деп ойлаймыз. Ал 1966 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілі. (Етістік)» деген оқулығында Ы.Маманов райдың 6 түрін көрсетеді. Олар: ашық рай, қалау рай (а) ерікті: ғы кел, ә)тілекті: -ғай), шартты рай, шарттылық рай (-р еді, -атын еді), бұйрық рай, өтініш рай (-у етті, -са етті). Ы.Мамановтың рай түрлерін А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы топтастыруымен салыстырар болсақ‚ үш ғалымның да ашық‚ бұйрық‚ шартты райды тануы ұқсас екенін көреміз:
Ы.Маманов мен Қ.Кемеңгерұлында -са + шы түрінде берілген шартты рай реңкі А.Байтұрсынұлында «реніш рай» деп берілген. Ы.Мамановта «шарттылық рай» терминімен берілген -р едікөрсеткіштері А.Байтұрсынұлы мен Қ.Кемеңгерұлында «болжал рай» деп аталған. Сол сияқты Ы.Маманов пен Қ.Кемеңгерұлында қалау рай көрсеткіші ретінде берілген -ғай жұрнағы А.Байтұрсынұлында сенімді рай ретінде бөлек жіктелген. Ал Ы.Мамановта өкініш рай түрінде берілген -у етті, -са етті көрсеткіштері А.Байтұрсынұлы мен Қ.Кемеңгерұлында кездеспейді. Қ.Кемеңгерұлының «Оқу құралында» жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|