Етістіктің лексика-грамматикалық және грамматикалық категориялары

Салттылық-сабақтылық, етіс және болымды-болымсыздық категорияларының лексика-грамматикалық категория деп танылуына осы категорияларды құрайтын грамматикалық мағыналардың тікелей лексикалық мағынамен байланысып жатуы, немесе осы категориялардың тұлғаларын етістікке қосқанда оның лексикалық мағынасына аз-кем өзгеріс енуі себеп болған. Ал таза граммаатикалық категориялардың мағыналары – лексикалық мағынаға тікелей байланысты емес, сөз табы ретіндегі грамматикалық мағынаның үстіне жамалатын мағыналар.

Етістіктің есімше, көсемше және қимыл есімі мен қимыл иесі тұлғалары жеке-жеке грамаатикалық категорияларды құрамайды, бұлар етістіктің ерекше түрлері деп танылады. Рас, есімше мен көсемше шақ категориясының грамматикалық мағыналарын білдіреді, сол категорияның формалық көрсеткіші деп танылады, бірақжеке өздері грамматикалық категория бола алмайды.

Етістіктің лексика-грамматикалық категорияларының, оның ішінде салттылық-сабақтылық және етіс категорияларының грамматикалық мағыналарын дұрыс ажырату үшін етістіктің зат есімдермен қарым-қатынастарына, дәлірек айтқанда, етістік атайтын шындық өмірдегі қимылдың зат есім атайтын шындық өмірдегі заттармен қарым-қатынастарына үңіліп, сипатын ашып алайық. Етістік қатарына жататын тілдегі сөздер өмірдегі әралуан қимыл-қозғалыстарды, амал-әрекеттерді, қалып-күйлерді атайды. Ал бұл аталған белгілер (қимыл-қозғалыстар, амал-әрекеттер, қалып-күйлер) затқа ғана тән. Зат болмаған жерде, аталған белгілер де болуы мүмкін емес. Ендеше зат пен қимыл, қимыл мен зат бір бірімен тығыз диалектикалық байланыста болады. Өмірдегі зат пен қимылдың, немесе қимыл мен заттың байланыстарын үш түрлі қарым-қатынас ыңғайында тануға (көруге) болады.

Біріншіден, зат қимылдың иесі болады, немесе, керісінше айтсақ, қимыл заттың не динамикалық-процестік, не статистикалық-қалыптың белгісі болып табылады. Зат пен қимылдың мұндай қатынасын субъектілік қатынас деп танимыз. Мысалы, Бала оқыды деген сөйлемде бірінші сөз (зат есім) арқылы зат аталған, екінші сөз (етістік) арқылы қимыл-әрекет аталған. Зат пен қимылдың қарым-қатынасына үңілсек, зат қимыл-әрекетті атқарушы, яғни қимылдың субъектісі болып тұр. Ал қимыл заттың предикаттық белгісі болып тұр. Сондықтан қимылды атқарушы затты логикалық субъекті деп атаймыз. Жоғарыдағы логикалық субъектіні атаған зат есім әрі грамматикалық бастауыш қызметінде тұр. Бұлардың орындарын ауыстырып қолданып, синтаксистік қатынастарын өзгерткенмен, олардың арасындағы логика-семантикалық қатынас өзгермейді: Оқитын бала ... Мұнда етістік предикат-белгіден анықтауыш белгіге айналғанмен, зат есім бастауыш (сөйлемдегі баяндауыш арқылы берілетін іс-әрекет, жай-күйдің иесін білдіретін тұрлаулы мүшеден) анықталушы сөзге ауысқан, бірақ зат пен қимылдың араларындағы логика-семантикалық қатынас өзгерген жоқ, бала – өзіне анықтауыш болып тұрған етістіктегі қимылдың иесі, етістік – сол зат жасаған қимыл.

Екіншіден, зат қимылдың объектісі болады. Объекті – субъектінің қимылы тікелей немесе жанама қамтитын, қамтыған зат. Мысалы, Нұржан дәптерді Әсемге берді деген сөйлемдегі қимыл (беру) мен заттардың (Нұржан, дәптер, Әсем) қарым-қатынастарына үңілсек, Нұржан деген зат қимылды жасаушы зат (қимылдың субъектісі) болады да, қалған екі зат (дәптер мен Әсем) беру қимылы қамтиған заттар боалды. Атап айтқанда, дәптер – қимылдың тура объектісі, Әсем – жанама объектісі. Басқаша айтсақ, беру қимылы жасалу барысында дәптер деген затты қозғалысқа түсірді (дәптер Нұржаннан Әсемге өтті), сондай-ақ Әсем деген затқа бағытталды. Зат пен қимыл арасындағы осындай қарым-қатынастарды объектілік қатынас дейміз. Қимылдың объектілері өз ішінен тура объекті (қимыл тікелей қамтитын заттар) және жанама объекті (қимыл жанама қамтитын заттар) болып екіге бөлінеді. Жанама объектілер өз ішінен адресат-объект, адрес-объект, адресант-объект және құрал-объект болып жіктеле алады.

Үшіншіден, зат пен қимыл өзара көлемдік қатынастарда байланысады. Зат пен қимылдың көлемдік қатынасы, негізінен, кеңістік ішінде, атап айтқанда, зат қимылдың кеңістіктегі орны, мекені, бағыты ретінде көрінеді. Қандай қимыл болмасын уақыт пен кеңістіктен тысқары жасалмайды. Яғни, қимыл жасалар болса, белгілі бір уақыт ішінде, шектеулі мерзім аралығында өтеді, сондай-ақ белгілі бір көлемдегі кеңістікті қамтып, жүзеге асады. Заттар қимылдың сол кеңістіктегі орны: адресат-мекені (бағыт-бағдары), нақты мекені, адресант-мекені болып табылады. Мысалы, Омар Алматыдан Семейге келді деген сөйлемдегі Алматы – келу қимылының кеңістіктегі басталу орны, адресант мекені, Семей – сол қимылдың бағыты, кеңістіктегі аяқталар нүктесі, яғни, адресат-мекені. Зат пен қимыл арасындағы қатынасты мекендік қатынас деп атуға болады.

Зат пен қимыл арасындағы субъектілік қатынас, бір жағынан, етістіктің етіс категориясының мағыналарына, екіншіден, сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің, бастауыш пен баяндауыштың мағыналық қарым-қатынастарына арқау, негіз болады, объектілік қатынас, бір жағынан, етістіктің салттылық-сабақтылық категориясының мағыналарына, екіншіден, сөйлемнің толықтауыш мүшелерінің мағыналарына арқау, негіз болады. Ал зат пен қимылдың арасындағы мекендік қатынастар тек сөйлем мүшелерінің, оның ішінде, мекен пысықтауыштардың, мағыналарын құрайды.
Салттылық-сабақтылық категориясы. Салттылық-сабақтылық категориясы етістіктің салттылық және сабақтылық мағыналарынан тұрады. Етістіктің салттылық-сабақтылық мағыналары – етістікке арнайы грамматикалық тұлғалар қосылмай-ақ, етістік негізі арқылы берілетін, дәлірек айтқанда, етістіктің лексикалық мағынасынан шығатын мағыналар. Кез келеген етістіктің түбірі немесе негізі не салт мағыналы, не сабақты мағыналы болып келеді. Салттылық-сабақтылық мағыналар грамматикалық мағына қатарына жатады. Мысалы, оқы етістігі арқылы аталтын қимыл – тура объектіні (тікелей қамтитын затты, кітап, газет, жазу, т.б.) қамтып жасалатын қимыл. Қимылдың осы ерекшелігі оның алдымен лексикалық мағынасын қалыптастыратын негізгі бір компонентке (семаға), одан әрі сабақтылық мағынасына (грамматикалық мағынасына) негіз болады. Семантикасында осындай қасиет бар етістіктерді сабақты етістіктер дейміз. Ал кел етістігінде мұндай қасиет жоқ. Кел қимылы тура объектіні қамтымай-ақ жасалатын қимыл, тіпті бұл қимылдың жасалуына тура объекті мүлдем қажет емес. Сондықтан кел етістігінің лексикалық мағыналдарын құрайтын мағыналық компоненттердің ішінде «тура объектіні қамту» семасы жоқ. Кел етістігінің лексикалық мағынасындағы осы ерекшелік оның салттылық мағынасына негіз болады. Сонымен, лексикалық мағынасында «тура объектіні қамту» семасы бар, грамматикалық мағынасы арқылы тура объектіні атайтын сөзді қажет ететін етістіктерді сабақты етістік, лексикалық мағынасында «тура объектіні қамту» семасы жоқ, грамматикалық мағынасы арқылы тура объектіні атайтын сөзді қажет етпейтін етістіктерді салт етістік дейміз. Салт етістіктердің тура объектіні қажет етпеу және сабақты етістіктердің тура объектіні қажет ету мағыналары етістіктің салттылық-сабақтылық категориясының мағыналарын құрайды.

Етістіктердің салттылық-сабақтылық қасиеттерін айқындау үшін олардың семантикасына көңіл бөлуден гөрі тіркесімділік қабілеттеріне назар аудару – кеңінен қолданылып жүрген тәсіл. Сондықтан оқулықтар мен мәселеге қатысты әдебиеттерде «табыс септігіндегі сөзді (кейбірінде – тура толықтауышты) қажет ететін етістікті сабақты етістік дейміз», «табыс септігіндегі сөзді (кейбірінде – тура толықтауышты) қажет етпейтін етістікті салт етістік дейміз», «табыс септігіндегі сөзбен байланыса алатын етістік – сабақты етістік, табыс септігіндегі сөзбен байланыспайтын етістік – салт етістік» үлгісіндегі анықтамалар беріліп жүр. Ендеше сабақты етістіктердің табыс септігіндегі сөзбен тіркесу қабілеті, салт етістіктердің олармен тіркеспеу қасиеті – етістіктердің салттылық-сабақтылық мағыналарынан туындайтын синтаксистік құбылыс.

Сонымен, сабақты етістіктер арқылы аталатын қимылдардың тура объектіні қамтып жасалу қасиеті сол сөздердің лексикалық мағыналарында «тура объектіні қамту» мағыналық компонентінің (семасының) орын алуына негіз болады. Бұл мағыналық компонент өз кезегінде етістіктердің грамматикалық сабақтылық мағынасына негіз болады. Ал сабақтылық мағына, келесі кезекте, осы қатардағы етістіктердің табыс септігіндегі тура толықтауышпен синтаксистік байланыс орнатуына себеп болады. Сөйтіп, тілдің әр түрлі деңгейіндегі (лексикалық мағына, категориялық грамматикалық мағына, синтакситік байланыс) сабақты етістіктерге қатысты ұғымдар бірінен бірі туындайтын, біріне бірі байланысп жатқан құбылыстар болып табылады. Бұл құбылыстардың бәрі зат пен қимылдың арасындағы объектілік қатынастан бастау алып жатады.

Зат пен қимыл арасындағы объектілік қатынастың мазмұны етістіктің етіс категриясының тұлғалары арқылы, дәлірек айтқанда, етістікке етіс тұлғалары жамаған грамматикалық мағыналар арқылы өзгеруі мүмкін. Атап айтқанда, етіс қосымшалары арқылы салт етістік сабақтыға, сабақты етістіктер салт етістікке айналып кетеді.

Қазақ тілінде етістің төрт түрі бар:

1. 
   Өздік етіс. Қосымшасы: -н,- ын, -ін. Мысалы: жуын, киін, таран, т.б.;
   
2. 
   Өзгелік етіс. Қосымшалары: а) –ғыз, -гіз, -қыз, -кіз. Мысалы, жүргіз, айтқыз, жеткіз, т.б.;
   

3) Ырықсыз етіс. Қосымшалары: а) –н,- ын,-ін. Мысалы, білін, тазалан, т.б.;

ә) -л, -ыл, -іл. Мысалы, қозғал, жинал, т.б..

4) Ортақ етіс. Қосымшасы: -с, -ыс, -іс. Мысалы, жинас, салыс, т.б..

Өздік етісті анықтауда етістіктің негізі білдіретін қимылдың логикалық субъектісі мен объектісін анықтап алып, оны етіс жұрнағы жалғанғанн кейінгі етістік атаған қимылдың субъектісі мен объектісімен салыстыру әдісін қолданамыз. Мысалы, таран, боян, т.б. Таран етістігінің негізі – тара: бұл қимылдың логикалық субъектісі – кез келген зат (адам) бола алады, ал объектісі – шаш, немесе тарауға келетін басқа заттар; тара етістігінен алынған таран сөзі атайтын қимылдың логикалық субъектісі де - кез келген зат (адам) бола алады, бірақ тарану қимылы енді шаш, немесе тарауға келетін басқа заттарды емес, субъектінің өзін қамтығанын көреміз, яғни тарану әрекетінің субъектісі мен объектісі – бір зат. Сол сияқты бояну әрекетінің субъектісі – қыз десек, объектісі – сол қыздың көзі, шашы, беті, т.б. болуы мүмкін. Ал бояну әрекетінің субъектісі мен объектісі – қыздың өзі, өйткені бояну әрекетін қыз өзіне жасады.

Етістіктің өздік етіс тұлғасы тек сабақты етістіктерден ғана жасалады. Дегенмен сабақты етістіктердің бәрі бірдей өздік етіспен түрлене бермейді. Тек тура объектісін атайтын зат субъектінің бөлшегі немесе меншігі болатын етістіктерден ғана өздік етіс формасы қалыптасады. Мысалы, бояу қмиылының тура объектісі болатын бет, көз, шаш, т.б. қимылды жасаушы адамның бөлшегі- дене мүшелері, кию қимылының тура объектісі – киімнің түрлері –субъектінің меншік заттары. Салт етістіктер өздік етіс жұрнағын қабылдамайды.

Белін буынды, шашын таранды сияқты етістіктің негізі атайтын қимылдың тура объектілерін өздік етіс тұлғаларымен тіркестіріп қолдана беруге болады, бірақ бұл – қазақ тілінің сөйлеу нормасына сай емес, стильдік мақсаттағы нормадан ауытқу болып табылады.

Өздік етіске беріліп жүрген анықтамалардың бірі – «қимылды субъекті өзіне жасағанын, немесе өзі үшін жасағанын білдіретін етістің түрі өздік етіс деп аталады». Мұндағы «субъекті қимылды өзі үшін жасағанын білдіретін етіске» сұран, қаран, ойлан, тебін, көрін, т.б. с.с. қатардағы етіс тұлғасындағы сөздер жатқызылып жүр. Бұл етіс тұлғаларындағы етістік арқылы аталған қимылдарда субъектілер әрі объекті ретінде көрінбейді. Яғни, субъектінің қимылы өзін қамтымайды. Есесіне қимылды субъекті өзі үшін жасағанын байқаймыз. Өзі үшін сұранады, өзі үшін қаранады, өзі үшін ойланады, т.б.

Өздік етіс жұрнақтары кейде етістік тудырушы құранды жұрнақ құрамында кезедседі: намыстан, ауыздан, т.б.. Сондай-ақ бүгінгі таңда түбірін анықтау қиындаған сөздердің құрамында да ұшырасады; оян, үйрен, т.б..
Өзгелік етіс. Өзгелік етіс – қимылды субъектінің өзі емес, өзге субъекті (агенс) жасайтынын білдіретін етістің түрі. Етістің бұл түрінде логикалық субъект қимылды өзі атқармайды, қимылдың жүзеге асуына түрткі, себепші болып, сөйлемде бастауыш қызметінде көрінеді. Ал қимылды басқа субъекті, яғни, агенс, жүзеге асырады. Оның сөйлемге қатысуы міндетті емес, қатсыса қалса, барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде келеді. Мысалы, Әкем хат жазғызды. Жазу қимылының иесі – әкем, жазғызу қимылының да негізгі субъектісі – әкем, бірақ қимылды өзі жасаған жоқ, хатты басқа біреу жазды. Әкем хатты әпкеме жазғызды деп сөйлемге істі орындаушыны қатыстырсақ, ол барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде көрінеді. Яғни, хатты жазған – әпкем, оған түрткі болған – әкем. Сөйтіп, өзгелік етіс тұлғаларында логикалық субъекті саны кемінде екеуден кем болмайды. Оның бірі – негізгі логикалық субъект – істі өзі орындамайды, қимылдың жүзеге асуына түрткі болады, сөйлемде бастауыш қызметінде келеді; екіншісі – істі тікелей орындаушы, агенс, сөйлемге барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде қатысады.

Өзгелік етіс тек сабақты етістіктерден ғана жасалады. Сабақты етістіктерге өзгелік етіс жұрнағын қосқанда ғана істі тікелей атқарушы қосалқы субъект, агенс, пайда болады. Мысалы, Мен ініме сабағын оқыттым. Қимылдың атқарылуына түрткі болған субъект – мен, сөйлемде бастауыш қызметінде келген, тікелей орындаушы агенс – інім, сөйлемде жанама толықтауыш қызметінде тұр. Ал етістіктің негізіндегі тура объекті етістік өзгелік етіске айналғанда өзгеріссіз тура толықтауыш қызметінде қалады: сабағымды оқыдым – сабағын оқыттым. Басқаша айтсақ, сабақты етістікке өзгелік етіс жұрнағын қосқанда, ол сабақтылық мағынасын сақтап қала береді.

1. 
   Салт етістік сабақтыға айналады: кел –келтір, шық – шығар, піс –пісір, т.б.. Бұл құбылыс келесі өзгерістерге себеп болады.
   
2. 
   Салт етістіктің субъектісі сабақты етістіктің тура объектісіне айналады: ет пісті – етті пісірді. Салт етістіктің субъектісі болған сөйлемдегі бастауыш ол өзгелік етіс жұрнағы арқылы сабақты етістікке айналғанда тура толықтауыш болып келген;
   
3. 
   Сабақты етістіктің өз субъектісі пайда болады. Әйелдер етті пісірді. Мұндағы логикалық субъекті істі тікелей атқарушы да.
   

Сөйтіп, өзгелік етіс жұрнақтарының бір ерекшелігі – бір сөзге бірнешеуі бірінің үстіне бірі қосыла алады. Әкем хат жаздыртқызды. Бұл кезде енді істі орындауға қатысатын субъектілер саны да өсе береді. Әкем – істің жүзеге асуына түрткі болған негізгі субъект, ол әпкеме тапсырма берді, әпкем үшінші біреуден осы істің орындалуын сұрады, үшінші адам төртінші тұлғаға орындатты. Яғни хатты жазу әрекетін тікелей орындаған тек төртінші қатысушы болып шығады.

Ырықсыз етіс жұрнағының ішінде дыбыстық құрамы жағынан өздік етістің жұрнағын қайталайтын қосымша бар екені белгілі: -ын, -ін, -н. Бұл қосымшаның өздік етістің қосымшасы ма, әлде ырықсыз етістің қосымшасы ма екендігін қалай ажыратамыз?

Біріншіден, аталған қосымшаны қабылдаған етістік формасының семантикасына терең үңілу қажат. Атап айтқанда, етістіктің негізі мен осы жұрнақты қабылдаған тұлғаның субъектілері мен объектілерін тауып, салыстырып бір шешімге келу керек. Яғни, өздік етісте субъект мен объекті – бір зат, ал ырықсыз етісте – оның негізінің объектісі субъект түрінде көрінеді. Екіншіден, лексика-грамматикалық мағыналары оларды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік береді: Өздік етіс жұрнағын қабылдаған етістік те, оның негізі де сабақтылық мағыналарын сақтайды, ал ырықсыз етіс жұрнағын қабылдаған тұлға салттылық мағынаға ие, оның негізі – сабақты етістік болады. Мысалы, Бала тазаланды – үй тазаланды. Бірінші мысалда бала тазалау қимылын өзін (үстін, киімін, денесін) қамтып жүзеге асырды және етістіктің негізі де (бала киімін тазалады), өздік етіс тұлғасы да (киімін, денесін тазаланды) сабақтылық мағыналарын сақтады. Екінші мысалда тазалау әрекетінің субъектісі тазалану қимылында көрінбейді, тазалау қимылының объетісі тазалану қимылында грамматикалық субъект түрінде көрінген және сабақты етістік (үйді тазалау) салт етістікке (үй тазаланды) өткен.

Ортақ етіс. Ортақ етіс – қимылды бірнеше субъект ортақтасып орындайтынын білдіретін етіс түрі. Етістің бұл түрінің бірнеше субъектісі бар өздік етістен семантикалық айырмашылығы мынада: өздік етісте қимылдың орындалуына бір субъект түрткі болып, келесі субъекті (агенс) оны орындайды, ал ортақ етісте қимылды бірнеше субъект бірге, тең дәрежеде жүзеге асырады. Мысалы, Олар хат жазысып тұрады.

Ортақ етіс жұрнағы – салттылық-сабақтылық категориясына бейтарап қосымша. Ортақ етіспен тұлғаланған етістіктер салттан сабақтыға, сабақтыдан салтқа өзгермейді, негіз етістіктегі салттылық, не сабақтылық мағыналарын сақтап қалады. Мысалы, жинасты, сөйлесті, барысты, тұрысты, т.б..

Ортақ етіс жұрнағының келесі бір ерекшелігі – қимылдың атауын білдіруге бейімдігі. Соның негізінде тілімізде айтыс, соғыс, жүріс, т.б. с.с. зат есімдер қалыптасқан.

Болымсыздық мағына екі түрлі жолмен беріледі::

1. 
   Етістіктің негізіне: түбір немесе туынды тұлғалы етістікке, күрделі етістіктерге (не оның етіс тұлғаларына, сондай-ақ аналитикалық формаларына) –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтарын қосу арқылы беріледі. Мысалы, келмеді, сартылдамады, қызмет қылмады, жүргізбеді, бармай қойды, бара қоймады, т.б.;
   
2. 
   Етістіктің есімше тұлғалы түрлеріне жоқ және емес (емен) көмекші сөздерінің бірі тіркесу арқылы беріледі. Мысалы, айтқан жоқ, айтқан емес, беретін емес, келер емес, тұрмақ емес, т.б..
   

Сонымен қатар, аналитикалық формалы етістіктер құрамында бірде негізігі етістікке, бірде көмекші етістікке, тіпті кейде екеуіне де қосылып келетін болымсыздық жұрнағының негізгі, я көмекші етістіктің қайсысына қосылғанына орай қимылдың болымсыздығын білдірумен қатар аналитикалық формант мағынасына да әсер ететінін байқаймыз. Ол үшін «тоқтату» мағынасындағы ұстау етістігін бір формантпен әр түрлі комбинацияда түрлендіріп көрейік. Мысалы, ұстай қалды – ұстамай қалды – ұстай қалмады – ұстамай қалмады. Бөгет суды ұстай қалды. Бірінші мысалда –й қал форманты болымды қимылдың ойламаған жерден, жеңіл, жылдам жүзеге асқанын білдіретін мағына үстеген. Бөгет суды ұстамай қалды, бұл мысалда аналитикалық формант етістікке болымсыз қимылдың кенеттен болғанын білдіретін мағына үстеген, бұл жерде «жеңіл, жылдам жүзеге асу» мағынасы көрінбейді. Бөгет суды ұстай қалмады. Енді болымды қимыл жеңіл, жылдам жүзеге аспағаны білдірілген. Бұл мысалда енді «кенеттен болу» мағынасы жоқ. Дәлірек айтсақ, істің нәтижесі ойлағандай болмады. Ал соңғы Бөгет суды ұстамай қалмады дегенде қимыл кенеттен емес, ойлағандай және жеңіл, әрі жылдам емес, біраз қиындықпен жүзеге асқанын байқаймыз.

Осы сияқты құбылыстарды болымсыздық мағына беруші тұлғалардың субъективті модальмен түрленген етістіктерді түрлендіруінен де байқаймыз. Мысалы, барғаның жөн – бармағаның жөн – барғаның жөн емес – бармағаның жөн емес. Ендеше болымды-болымсыздық категориясы етістіктің негізін ғана қамтымайды, оның аналитикалық формаларын да қамтиды. Атап айтқанда, негіз атайтын қимылдың болымды-болымсыздығымен қатар, қимылдың өту амалдарының да болымды-болымсыздығын, сөйлеуші пікірінің де болымды-болымсыздығын білдіретін мағыналардан тұрады.

Сонымен, болымсыздық тұлғалары етістікке (мейлі оның негізіне, мейлі көмекші сөзіне) бір қайтара қосылғанда, оған болымсыздық мағына жамап, қимылдың жүзеге асуын жоққа шығарып отырады, ал екі қайтара қосылса, қимылдың жоққа шығарылуы қайта жоққа шығарылып, аналитикалық етістік болымды мағына береді.