Халық педагогикасындағы имандылық пен адамгершілік тәрбиесі

2.1 Халық педагогикасындағы имандылық пен адамгершілік тәрбиесі.

Сонымен қатар біз оқушыларымызға исламның бес парызын, Пайғамбарымыздың Хадистерінен үзінділер, Тәуке ханның "Жеті Жарғысын", қазақша жыл қайыру әдістерін т.б. Әрбір сабақтарымызда, тәрбие сабақтарында, басқада сыныптан тыс өтілетін іс шараларында күнделікті мағлұматтар беріп, өз жұмыстарымызда басшылыққа алып отырамыз. Мұсылмандардың қасиетті сандары (3, 4, 7, 9, т.б.) туралы да түсініктер беріліді. Қазір діни ырымдар мен тиымдар әрбір мектеп қабырғасында көрнекті жазылып, ілінген.

Сабақтарда оқушы санасына сіңген ұлттық тәрбие сананы сыныптан тыс алуан жұмыс формаларын ұйымдастырып байқауға болады. Алтыбақан, ақсүйек кеші, сүйінші, шашу, көрімдік, бастаңғы, тоқымқағар кештері т.б. Қазақтың ұлттық, тұрмыстық бұйымдарының атын кім білетіндігін байқау үшін "Кім білгіш? - ойынын, Төле би, Қаз дауысты Қазбек, Әйтеке шешендердің сөз қағыстары бойынша "үш дана" тақырыбында жарыс өткізу т.б.

ІХ-сыныпта қазақ әдебиетінен Тұрмыс-салт жырлары тақырыбын өткенде халық педагогикасын өте тиімді де әсерлі пайдалануға болады. Ауыз әдебиетінің бұл тарауы екі түрге бөлінеді. 1) Мал шаруашылығы және егіншілік кәсіпке байланысты өлең жырлар. 2) Тұрмыс салтқа байланысты өлең –жырлар.

Бұл екі тақырыптағы ауыз әдебиеті туындыларын өткенде де сан алуан сабақ түрлерін пайдалануға болады. Драмалық сабақ, конференциялық сабақ т.б.

Халқымыз ежелден төрт түлік мал өсіріп, оның өнімдерін пайдаланып күн көрген. Сондықтан бұл кәсіптің қыры мен сырын зердеге тоқып, ұрпақтан-ұрпаққа өсиет етіп қалдырған. Төрт түліктің берер пазығы туралы, оның икесі мен бағып қағуы, күтімі туралы даналық түйіндер қалдырған.

Малды бақсаң қойды бақ,

Май кетпейді шаралап

Тоғыз қабат торқадан,

Тоқтышағымның терісі артық.

Деп тіпегнннің берер өнімін түйіндесе,

Қойды қорадан сатпа,

Аңды буазында атпа

Семіз қой қыстан майын жеп шығады,

Арық қой жанын жеп шығады.

Қой көбейсе,

Қойшы таяғының құтты болғаны.

Жақсы қойшының төлі түлеп туады,

Жаман қойшының төлі жүдеп туады.

- деп түлік күтімінің сыры мен нәтежесін нұсқаған. Сондайақ қойды шақыру, қайыру үшін арнайы дыбыстық бейнелеу сөздерінде сол түлікті елең еткізердей етіп қолдына білген.

"Пшау-пшау" "шәйт-шәйт" "қош-қош" шақырса, қайырса, маңырауы, меңіреуі, ыңырануына қарап қойдың қасиеттерін қойындағы өзгерістерді аңғарған.

Балаң тентек болса – қой бақтыр,

Балаң жуас болса жылқы бақтыр.

- деп төрт түлік мінез құлқының иесіне әсерін де байқап, дөп басып айтқан. Сондай-ақ қой түлігінің тұқымына қарап, түр-түрге бөліп атаса, еркек-ұрғашысына жасына қарап та атаулар берген. Бұл ұғымдардың бәрі де қолдан жасалған таблица арқылы жеткізіледі.

Жылқы, түйе, сиыр түліктері туралы да дәл осындай көрнекілік арқылы түсіндірмелі ұғымдар беріледі.

Қыз ұзату тойындағы жар-жар, сыңсу, келін түсіру тойындағы отқа май құю, шашу, беташар рәсімдерін оқушылар рөльдерге бөліп орындайды, ұзатылатын қыз, жар-жар айтысындағы қыз бен жігіт, ақ бата беретін ата, отқа май құятын ене, ақ желікті келіншек, бет ашатын жігіт те оқушылардың өздері болып көрініс береді. Бұл сабақтың тиімділігі – ең бастысы оқушы тұрмыс салттық өлең-жырлар табиғатын да біле бастанды. Имандыққа бастайтын ат бабаларымыздан қалған асыл сөзді, нақыл өстетті, таза ұлттық өнердің нәрін шәкірт жүрегіне ұялата білу.

Халық педагогикасында тағы бір тәрбие құралына айналғаны – ертегілер. Халық ертегілері халықтың мінез-құлқын, психологиясын, өмірлік мақсаттарын айқын көрсете отырып, тәрбиелік маңыздылығын жойған жоқ. Ертегілердің кейіпкері арқылы халық ерлікті, адамгершілікті, шыншылдықты, сүйіспеншілікті имандылықты мадақтап, өтірік, жалқаулык т.б. адам бойындағы кемшілікті сынайды. Мысалы "Жақсылық пен жамандық", «Байдың үш баласы» т.б. ертегілердің сюжеті бойынша жақсылық болып бір оқушы, жамандық болып бір оқушы ойнап ертегінің мазмұнына қанығып, қаскөйлік пен адамгершіліктің ақыры не болатындығын аңғартады.

X сыныпта Ыбырай, Абай шығармашылықтарын өткенде, Ыбырайдың әңгімелерінен өлеңдерімен, Абайдың достық, махаббат лирикасынан, қара сөздерінен халық даналығы тәрбиелік нақылдарды көптеп айтып, оқушы бойында имандылық, адамгершілік тәрбиелерін қалыптастыруға болады.

XI сыныпта С. Сейфулиннің "Аққудың айырылысуы" поэмасы бойынша, М.О.Әуезовтың "Абай жолы" эпопоясын өткенде. Ғ.Мүсірсповтың "Ана" туралы әңгімелерін т.б.туындыларды өткенде халықтык педагогиканы шебер пайдаланып, оқушылады имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үшін: Ата-ана, үлкендер алдындағы борыш халық даналығы мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелер, кейбір деректі оқиғалар т.б. қосымша материялдар ана, әке туралы ән, жырлар арқылы оқушы санасына жеткізіледі.

Сондай-ақ қазақ тілі сабақтарында халықтық педагогиканы көптеп пайдалану арқылы оқушы бойына имандылық, адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруға болады. Мысалы: санасезімнің түрлерін өткенде "Жеті атаны ата, "Жеті қазына нелер?", "Парыздың түрлерін ата" деген сұрақтарды қойып, оған жауап алып имандылыққа тәрбиелеуге болады. Мысалы: Қазақтың үш билері туралы мына көріністі сергіту сәтінде пайдалануға болады.

Бір оқушы Төле би болып: «Сөз таныған жастарға айтар он түрлі жұмбағым бар".

Әйтеке би болып бір оқушы: Айтыңыз, ұлы аға! Төле би: Айтсам, он түрлі жұмбағым мынау;

Дауыстар: Бұл не жұмбақ, осындай жұмбақ бола ма? (бәрі аң-таң). Қазыбек: Ұлы аға, бұл жұмбақты мен шешейін, рұқсат болса? Төле би: Рұқсат, қаздауысты Қазыбегім, рұксат!

Қазыбек:

Екі дегеніміз - ерегісіп өткен ер жаман.

Үш дегеніміз - үш бұтаққа ілінген ағайын жаман.

Төрт дегеніміз - төсектен безген жас жаман.

Бес дегеніміз - белсеніп шапқан жау жаман.

Алты дегеніміз - асқынып кеткен дерт жаман.

Жеті дегеніміз - жесір қалған жас жаман.

Сегіз дегеніміз - серпімеген қайғы жаман.

Тоғыз дегеніміз - торқалы қой, топырақты өлімге бас көрсептесе,

сол жаман.

Он дегеніміз - оңалмас кәрілікке дауа болмас деген сөзіңіз, ұлы аға! Төле би: Рахмет, дәл таптың, сөзін асыл, өзің де асыл Қаздауысты Қазыбегім!-деді.

Міне, осындай шағын көріністің өзі халықтық педагогиканың қайнар бұлағын сусыңдата отырып, оқушының дүние танымын кеңейту мен есептеу қабылетін арттырып, сонымен бірге имандылыққа тәрбиелейді.

Ал сын есімді өткенде ата-ана, жақсы мен жаман, ана тілінің асыл қасиеттерін халықтық өсиеттер арқылы білдіріп, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеуге болады.

Ата-асқар тау, Ана-аққан бұлақ.

Жаксы адам жан жадыратады,

Жаман адам жан жабырқатады.

Өнер алды-қызыл тіл,

Тіл қылыштанда өткір т.б.

Сыныптан тыс уақытта ырым-тыйым сөздерді пайдалана отырып имандылықка тәрбиелеу.

Тыйым сөздер-тәрбие көзі.

Адам бойына қажетті имандылық, қайырымдылық, саналылық, ізгілік сияқты қасиеттерді қалыптастыру да елеулі орын алаатын, қазақтың сан ғасыр ұлт ретінде қалыптасу барысында жинақталады: тыйымдар мен ырымдары өте көп және әр түрлі мәселені қамтиды. Ғасыр қайнауынан бүгінгі күнге келіп жеткен ырым-тыйымда; халқымыздың әлеуметтік мәдени тұрмыстық көрсеткіші екенінде сөз жоқ. Қазақ бұрын да ұл-қыздарының кейбір оғаш, осал қылықтарын бетіне басып айтып, тәртіпке салған. Бұл тыйымдар бүгінгі күнге дейін келгені белгілі.

Имандылық тәрбиенің мақсатын жүзеге асыру.

Үлкен-кіші, жасымыз кәріміз де.

Төрлетіңдер қадірменді қонақтарым,

Гүл-гүл жайнап біздің мына төрімізге.

Ұмытады мұны кім?

Ата салтын бабамның

Алып келді осы күн.

Қазылар алқасы сайланып, екі топ өздерін таныстырып өтеді.

1. 
   "Айгөйлек" тобы.
   
2. 
   "Атамекен" тобы.
   

Ойын тәртібі мынадай. Қоржынан нөмірленген асықтар алып, ондағы сұрақтарға жауап беру. Топ болып ойланып 1 минутта жауап береміз. Дайын болғанда қамшы көтереміз.

Сұрақ: "Айгөйлек" тобы.

"Көкті жұлма, аққуды атпа" деген тыйым сөздерді түсіндір. Көкті жұлма дейтін себебі - басында қайғысы бар адам табиғаттан кек аламын деп шөпті жұлған екен. Ал, аққуды атпа дегеніміз – қазақта аққуды құстың төресі, сұлулықтың белгісі деп қарайды. Сондықтан аққу киелі құс, оны атуға болмайды.

Сұрақ: «Атамекен» тобы.

"Айды саусақпен көрсетпе". Себебі ай, жұлдыз, күн дегендер қарапайым халыққа түсініксіз, құпия болып келген. Сондықтан киелі деп есептеп, оны қолмен көрсетуге болмайды деген.

II жүргізуші: Музыкалық үзіліс. Әр топтың дайындаған әнін тыңдаймыз.

Сұрак: "Айгөйлек" тобы.

"Малды бастан ұрма, малды теппе, сүйегін отқа жақпа, ақты баспа, төкпе" деген сөздердің мағынасын түсіндір.

Көшпелі елдің мал жесе тамағы, кисе киімі, мінсе көлігі болған. Сондықтан мал сүйегін отқа жақса, тірі малдың сүйегі сырқырайды, ақ төгілген жерді басса - сол малдың желіні іседі деген.

Сұрақ: "Атамекен" тобы. "Есікті керме, маңдайшаға төбеңді тіреме" сөзінің мағынасы.

Егер адам екі қолымен босағаны керіп, төбесімен маңдайшаны тіресе, бір аяғын ішке аттап, бір аяғы сыртта тұратын болса, ол "босағаны қиратып, шаңырағыңды ортаға түсіремін" деген мағынаны берген.

I жүргізуші: Музыкалық үзіліс, әр топтың дайындаған биін тамашалайық.

Сұрақ: "Айгөйлек" тобының жанкүйерлеріне.

"Бүйірінді таяма, үйге қарай жүгірме" сөздің мағынасын түсіндір. Себебі қазақта жоқтау айтқанда бүйірін таянып айтқан, жаманат хабар айтқанда атпен шауып келген.

Сұрақ: "Атамекен" тобының жанкүйерлеріне.

"Қызға – қырық үйден тыю, қыздың жолы жіңішке" сөздерінің мағынасын түсіндір.

Қыз бала болашақ ана. Сондықтан оны сынаған, жаман қылықтан жат жүрістен аулақ болсын деген мағынаны білдірген.

I жүргізуші: Келесі сайсымыз "Үй тапсырмасы".

Әр топ өздері алдын ала дайынлаған көріністерін ұсынады.

1. 
   "Айгөйлек" тобы: "Қазыбек бидің шешендігі".
   
2. 
   "Атамекен" тобы: "Төле бидің даналығы".
   

"Үйге ысқырма! Үйдегі жан баласын санама" деген ырым сөздердің мағынасын түсіндір.

Үйге ысқырма, үйге жылан келеді дейтін ұғым бар. Жалпы қазақ ұғмыида жылан-дұшпан. Немесе айдалада ысқыран желдей улыған, қасқырдай баспанасыз қаласың деген ырым. Көп баланы ата-аналар жан басын санағанды жек көрген. "Көз тиеді", "Көп екен ", "Сұқтанба" деп қорыққан.

Сұрақ: "Атамекен" тобы.

"Нанды бір қолыңмен үзбе! Нан уағын тастама" осы тыйым сөздерінің мағынасын түсіндір.

Нанды бір қолымен үзу деген киелі асты қорлаумен бірдей. Ертеде халқымыздың ұғымында нан уағын тастамай "обол " болады "жеп қойсаң бай боласың " деп тәрбиелеген.

Сұрақ: "Айгөйлек" тобы.

"Қайтыс болған адамға топырақ салғанда, күректі табаныңмен баспа. Күректі екінші адамға қолыңмен берме! Бейіт топырағын сәндеме, ескі зиратты жөндеме!" тыйым сөздерінің мағынасын түсіндір. Өлімге ризалық білдірме дегенді білдіреді. Соңғы қызыметіңді өтеп тұрғанда күшіңді аяма деген сөз. Бейіт топырағын сәндеу, ескі зиратты жөндеу - өлім тілеу деген мағынада.

Сұрақ: "Атамекен" тобы.

"Жатқанда аяғынды бойңнан биік котерме! Тізеңді құшақтама!" тыйым сөздерінің мағынасын түсіндір.

Бұл сөз басыңды қорлау, өйткені "Дос басқа қарайды, дұшпан аяққа қарайды" деген мақал тегін айтылмаса керек. Тізе құшақтау жаман ырым болып саналған, жалғыз қалудың белгісі.

I жүргізуші: Бәйге ойыны арқылы "Ырым-тыйым" сөздер жарысы.

Әр топтың мүшелері кезек-кезек екі ырым-тыйым сөзден айтады. Бірінің айтқанын екіншісі қайталамайды.

1. 
   Адамды айналма.
   
2. 
   Адамға қарай түкірме.
   
3. 
   Ата-анаңа қарсы келме.
   
4. 
   Аяғынды тұсама, қолынды байлама.
   
5. 
   Әлсізге күн көрсетпе.
   
6. 
   Тұзды баспа.
   
7. 
   Отпен ойнама.
   
8. 
   Бейуақытта ойнама.
   
9. 
   Жалғыз ағашты кеспе.
   

10. 
    Табалдырықты баспа.
    
11. 
    Суға дәрет сындырма.
    
12. 
    Малды теппе, балағаттап боқтама.
    
13. 
    Малды құр қол айдама.
    
14. 
    Қолынды төбеңе қойма.
    

1- ойын. Сиқырлы тымақ.

Балалар өрт жақтарынан тымақтарын бір-біріне береді. Кигізеді. Қай топ бірінші киіп шықса, сол топ жеңеді.

2-ойын. Допты бір-біріне беру.

Иық арқылы допты бір-біріне береді. Ойын кездерінде музыка ойнап тұрады.

Соңында қазылар алқасы төрелігін айталы. Жүлдегерлер анықталып, сыйлықтар тапсырылады.