Жоспар Кіріспе Негізгі бөлім

І Ойыл ауданына экологиялық – географиялық тұрғыдан сипаттама

І.1 ^{Ойыл ауданының территориясына физикалық-географиялық сипаттама.......................................................5}

І.2 Аудан өңірінің гидрогеологиялық жағдайы.................................................8

ІІ Ойыл ауданының геоморфологиялық ерекшелігі

ІІ.1 Ойыл ауданының геоморфологиясы............................................................10

ІІ.2 Ауданның топырақ жамылғысы және олардың таралуы, геоморфологиялық құрылымы.............................................................................11
III Қорытынды....................................................................................................21

Қосымшалар.......................................................................................................23

Қолданылған әдебиеттер тізімі.......................................................................27

Кіріспе

Еліміздегі бүкіл жер қоры белгілі бір мақсатқа пайдалануына қарай алты топқа бөлінеді: ауыл шаруашылығы қажеттерінің жерлері; елді мекендердің жерлері: өнеркәсіптің, транспорттың, рекреациялық жерлердің, қорықтардың және ауыл шаруашылығынан басқа мақсаттарға пайдаланылатын жерлер; мемлекеттік орман қорының жерлері; мемлекеттік су қорының жерлері; мемлекеттік запастағы жерлер. Осы топқа бөлінген жерлердің ішінен ауыл шаруашылығынан басқа мақсаттарға пайдаланатын жерлер-өнімділігі төмен шөлді аймақтардың экологиялық жағдайы көп қарастырыла бермейді.

Облысымыздың Ойыл ауданы территориясындағы Барқын құмы жоғарыда айтылған өнімділігі төмен-шөлді ландшафт болып табылады, дегенмен осы аймақта жерасты суы деңгейінің жоғары жатуынан болуы керек өсімдіктер және жануарлар түрлеріне бай болып келеді. Ойыл мен Қуырдақты өзендерінің аралығында шөккен түйелердей тізбектеле 18 километрге созылып, ені 7 километрді, 17232 гектардан астам алқапты алып жатқан Барқынның табиғатын, экологиялық жағдайын еліміз түгілі, облыс тұрғындары да біле бермейді.

Барқын құмы-аудан өңірінде ерекше қорғауға алынған жер болып табылады. Барқын құмында 100 жылдан асатын алып қарағайлы орман бар. Барқын құмы көшпелі құм санатына жатады. Құмды тоқтату мақсатында Барқын құмына 1896 жылы полковник Иванов.Н.П. Орынбор қаласынан түйе керуеніне артып, қарағай, қайын, көктерек, қараағаш қөшеттерін отырғызған. Осы Барқын құмының табиғат кешенінің ерешелігі туралы көп жазыла бермейді.

Сондықтан біз осы ғылыми жұмысымыздың тақырыбын «Ойыл ауданындағы Барқын құмының экологиялық жағдайы» деп алдық.

Ғылыми жұмыстың мақсаты: Барқын құмының табиғат ерекшелігін көрсету және экологиялық жағдайына баға беру.

Қазақстан Республикасының Президентінің Қоршаған Ортаны қорғауға бағытталған статистикалық бағдарламалары, күнделікті басылымдар газеттер – журналдарды, әдебиеттерді пайдалана отырып мақсатымды шешуге тырыстым.

Ғылыми жұмысты жазуда алдымызға қойған міндеттеріміз:

Ойыл ауданының табиғат жағдайы мен ресурстарына сипаттама беру;

• 
  Әлеуметтік-экономикалық жағдайын анықтау;
  
• 
  Барқын құмы және оның физико-географиялық жағдайын білу;
  
• 
  Барқын құмының топырағын зерттеу;
  
• 
  Барқын құмының флористикалық жағдайын сипаттау;
  
• 
  Химиялық ластаушы заттармен ластануын білу;
  
• 
  Санитарлық жағдайын бағалау.
  

• 
  жер бедерінің басым бөлігі жазықты болып келеді;
  
• 
  аудандар дала табиғат белдеуінде орналасқан;
  
• 
  климат жағдайы қатаң, шұғыл континентті;
  
• 
  гидрографиялық желісі басқа аудандарға қарағанда жақсы дамыған, қолайлы;
  

Бүкіл аудан жерінде ұзындығы 800км болатын Ойыл өзені ағып өтеді. Күн нұрына шомыла, баяулы ғана толқи ағып жатқан өзен осы өңір сұлулығының ажарын аша түскендей. Бейне бір уақыттың өзі тоқтап қалғандай әсер қалдырады. Осы жерден ілгері қарай бірнеше шақырым жол жүрсең болды осы өзен айналып алдыңнан тағы шыға келеді. Бірақ бұл жерде айнала табиғатта өзеннің де өз көрінісі мүлдем өзгеше. Өзен атуымен аудан орталығы да «Ойыл»деп аталған. Бұл өлкенің табиғаты ерекше.

Ерте замандардан-ақ Азияны, Россияны және Европаны жалғастырған өзенді қуалай жүрген керуен жолында жәрменке болған.

Мақта өткен «Мақта жол» атаулары сол кездерден калып әлгі күнге дейін сақталған. Бұл же жәрменкеге кездейсоқ таңдалмаса керек. Өйткені Ойыл жағасында бой көтерген Қарауылтөбе. Осы төбе басына көтерілген жолаушылар айнала тегіс алақандай болып көрінеді. Төменде ирелеңдей аққан Ойыл, солтүстік батысында Ақшатау көзге шалынса шығыс жақта естіліп жатқан Барқын төбе бауырайында өзеннің көкорай шалғынға оранған жағалауындағы өрісте толы мал жайылады. Жәрмеңкеде жолдан шаршаған жолаушыларда тыныс алуға таптырмайтын жер.

Жолдың бір беті жасыл шалғынға оралған өзеннің қары болса, екінші беті күн шуағы мен қызып толқын-толқын болып жол жиелігіне құлаған шағын құмдар. Ал осы құмдар арасында қарағайлар, топ-топ болып кей жерлерде жеке дара болып бой түзеген осы әсемдік әлемінен неғұрлым тереңде енген сай соғұрлым олардың бойға шипа болып дарыңқырақ күшін қайғынқырақ сезінесін.

Сонау 19 ғасырдың өзінде осы жерге көшпелі «Барқын» құмдарын тоқтату мақсатымен ағаштар мен бұталар, алғашқы қарағайлар ұлғайы өсіп ақыры құмдарды тоқтатты. Құмдар астынан 1 метрден астам тереңдікте үлкен тұщы су пайда болды.

Құмдары мен қарағайлар бұл шөлейт ауданда ең таза ауыз суы қорғанына айналып айнала ауылдарды қамтамасыз етіп отыр. Ойыл өзені ауыл шаруашылықта көктемде орнасын тасып жайылып, айналасын ауқымды шабындықтарға айналдырып өзен адам мүктесіне қызмет етеледі. Бөгеттер тұрғызылып жағалауы қалың бұтамен ағаштар өскен. Шағын су қоймалары айнала жарқырап жатыр.

Аудан өңірінде Ақшатау, яғни Борлы тау атты тау орналасқан. Бұл өте әріден келе жатыр. Бұл өлкенің қанша тарихы кұм астында қалды десеңізші. Қырқопа, Мәулен берді сияқты қалалардың аттары тек халықтың жадында ғана сақталған. Бұнда қорғандар қандай тылсым дүниені бауырына басып жасырып жатыр екен. Төбеден асып түссең болды алдыңнан шыға келген «Ойыл» өзені қоштасар сәтте өзінің тағы да бір ғажайып табиғатын алға тартады.

Ойыл орман шаруашылығы 1950 жылға дейін Темір орман шаруашылығының Ойыл орман шаруашылығы бөлімшесі болған. 1950 жылы Темір орман шаруашылығынан бөлініп, өз алдына Ойыл орман шаруашылығы мекемесі болып бекітілген. Екпетал-Ойыл-Орман шаруашылығының әкімшілік орталығы. Ойыл селосының шығысынан-3 км қашықтықта орналасқан. Жалпы шаруашылыққа қарасты жер көлемі 23254 га, соның ішінде орман алқабы -7291 га. Соңғы санақ бойынша халық саны 281 адам. Екпетал мекенінде орман шаруашылығы, мектеп балабақшасы, монша, фельдшерлік-акушерлік пункт, ауылдық кітапхана жұмыс жасайды. 1964-1969 жылдары жеміс ағаштары (алма, шие, өрік) егіле бастады. Жалпы көлемі - 45 га. 1950 жылдан бастап табиғатты қорғау және тұрмыстық шаруашылық міндеттерді толығымен атқарып келді. Алғашқы директоры- Антон Нота. Екпетал елді-мекенінде алғаш рет типтік жобамен мәдениет ошақтары, мектеп балабақшасы, монша, фельдшерлік-акушерлік пункт, ауылдық кітапхана, кеңсе үйі және дүкендер салынды. Кеңсе үйінің ішіндегі үлкен залда кино көрсетілген. Сол кездері әр совхозда жол жиегінде егілген көшеттер қазір жайқалып орман алқабы болып өсіп тұр.
І.1.2 Аудан өңірінің гидрогеологиялық жағдайы

Ақтөбе облыслысының өзендері ішкі тұйық алапқа жатады. Тұрақты су ағысы бар өзендер өте аз. Суы жазда тартылып қалатын маусымдық өзендер саны басым, кішігірім көлдерде бар.

Аудан өзендері Каспий теңізінің және тұйық әрі шағын көлдердің алабына жатады.

Өзендер, негізінен, қар, атмосфералық жауын-шашынмен, жер асты сулармен қоректенеді.

Өзендердің су деңгейі тек көктемде қар еріген кезде ғана көтеріледі. Сондықтан өзен қоректенуінде атмосфералық жауын – шашын мен жер асты сулары орын алады.

Каспий теңізі алабына жататын өзендерге:

Жем (Ембі), Сағыз, Ойыл, Елек өзендері (салаларымен қоса)жатса. Олардың ең ірісі Ойыл өзені. Көп өзендері жазда қара суға айналады немесе құрғап қалады. Ойыл өзені - ұзындығы 800 км, су жиналатын алқабы 31500 км . Бастауын Жем үстіртінен алады. Өзеннің Ақтөбе облыс аумағымен жоғары және ортаңғы ағыстары ағып өтеді. Ірі салалары: Қиыл, Ащыойыл, Кенжалы, Қайынды. Қар суымен, жаңбыр суымен қоректенеді. Жылдық су шығыны - 10,8 м/сек. Арнасының кеңдігі 20-40м. Жазықтық жер бедерімен ағады. Өзен ағатын тұстармен облыстың мал шаруашылығымен айналысатын аудандары орналасқан. Сондықтан өзен ауыл шаруашылығы үшін қолданылады.

Облыстың материк ішінде орналасуы және кенет құрылықты болуы аймақтың және грунт сулардың кедейшілігі себеп болды. Өзеннің шығу тегі Мұғалджар тауы және Орал-Ембі жазығы. Көп үлкен өзендердің кең жазығы 4-тен 8 км-ге дейін барады. Көлшік ереже бойынша 2 жақты, өзеннің орташа ағысы 0,7 ден 1 км – ге дейін және 3 – 4 км.

Көлшіктердің сумен толуы көбінесе көктемде, толу ұзақтығы 10 – 15 күн арасында 2 – 6 метрге дейін көтеріледі.

Грунт суымен жамбырдың қызметі маңызды емес. Өзенге құнар беретін қар.

Тайыз сулармен бірге грунттық суларда белгілі бір орын алады. Тайыз грунт сулары көп жерде болмаса да ішуге жарамды.

Ауыл шаруашылық аумағында батпақ жер болмағандықтан гидромелиоративтік мерекелер керек емес.

Геоморфологиялық жағдайына байланысты Орман шаруашылық аумағы Орал - Ембі жазығына жатады. Жер бедері біртекті емес болу салдарынан әр түрлілік болып сипатталады. Ойыл өзенінің бір жиегі саздақты орман түрлік жоғары терасса болып келеді. «Барқын» құмы теңіз деңгейінен 85-100 м төмпешіктері өзен ккөлшіктері кіші және үлкен Қобда, Теріссоққан және Илек аллювиалды – көгалды топырақ болып келеді.

Топырақтың сулы айырықша учаскелері ең көп аумағын алады және олар қою қызғылт – қоңыр , қызғылт – қоңыр, ашық қызғылт – қоңыр топырақ және басқа да түрлерлі бар. Осы топырақтар орманға вяз және басқа учаскелерде шыршамен теректер отырғызуға жарамды.

«Гипролесхоз» топырақ зерттеулері қорытындысында Ойыл Орман шаруашылығында әр түрлілік топырақтар бар екен. Сондықтан Орман шаруашылықта орман мәдениетін құру барысында «Гипролесхоз» жобасында сай болуы тиіс.

Құмды топырақтардың көп учаскелері жел эрозиясына тәуелді. Соның ішінде «Барқын» құмында жел эрозиясынан қорғайтын ықтырма немесе қорғайтын ағаштар егіледі. Орман шаруашылық аймағында шымтезектер жоқ. Батпақтану процессі тек өзен көлшіктері ауысқан уақытында байқалады.

Ойыл селосының жасыл желек учаскелері Ойыл өзенінің аңғарында орналасқан. Өзеннің сол жақ жағалауы жай толқынды жер бедері, кейбір желерінде кішкене ойысты учаскелер, кеуіп кеткен көлшіктер бар. Өзеннің оң жағалауының жер бедері түзеулер, биіктігі 20 метрдей жырамен шектелген жалпы айтқанда, учаскелер жер бедері механизацияланған орман өсіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.

Грунт сулары тереңдігі 2000см-ге дейін топырақ құру породалары суға еритін тұздармен араласпаған. Сол тереңдіктен төмен және өсімдіктерге зиянын тигізетін сульфид және хлорид сияқты суда еритін тұзды саз қатпалар араласқан. Кейбір жерлерде тұздануы 1-1,3% дейін жетеді. Құмды текшелерлің тез еритін тұздарының мөлшері 0,05-0,2% дейін жетеді.

Грунт сулары 0,7 метрден 3,5 метрге дейін тереңдікте жатыр. Грунт сулары хлоридтік, сульфидтік типімен тұздалған, минералдық мөлшері-1 ге 1-5 грамм тез еритін тұздар.

Ойыл өзенінің аңғары су басу зонасынан шығып кеткен. Аллювиалдық топырақтардың қатпарлы құрлымы бар. Ойыл өзенінің жасыл желек аймағының топырағын зерттеу кезінде келесі көрсеткіштер анықтады.

Орман су жағдайына қарай жасыл желек аймағының топырақ түрлері 4 топқа бөлінген.

Орман шаруашылығының бірінші топ топырағының жалпы ауданы 409,6 га, немесе барлық жасыл желек ауданының 45%-н құрайды.

Көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты топырақтың грунт сулары 1-2,5 метр тереңдігінде өтетін учаскелерді жояды және топырақ құру процесстеріне ықпал етеді.

Көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты текшеленген саздақты-сазды топырақ 43,34 га аймақты немесе жасыл желек ауданының 4%-н алып жатыр.

Қара шірікті топырақ (А+В) қалындығы 46 см. Жоғарғы жиегі (А) 26 см қалындығы бар.сұрғылт-сары, жеңіл саздақты саз линзасымен, тамыры аз, құрғақ ... Келесі жиелікке кіру ашық.

В1-жиелігі-ылғалды, текшеленген саздымен аралас қою сұрғыш. Темір тотығы бар, тамырлары аз. Келесі жиелікке кіру қатарлы.

В2-жиелігі-үстіде аталып кеткенге ұқсайды, бірақ В1-ге қарағанда кішкене ашықтау және ылғалдылау. Даттанған темір тотығы дақтары көп білінеді.

Аналық түріне қосылу түсіне байланысты өте аз.

С жиелігі-ылғалды, жасыл-сұрғылт тығыз пластикалық сазды ұсақ қоңыр структуралы. Даттанған темір тотығы дақтары білінеді. Келесі жиелікке кіру ашық.

Р жиелігі-құммен саздың қатпарынан қара жасыл-сұрғыш түсті.

Топырақтың қышқылмен қайнауы профильдің беткі жағынан бастап барлық жерге таратылуы байқалады. Бірақ көзге көрініп тұратындай карбонат көрінбейді.

Грунт сулары 200 см кесіндіден көрінеді және 1,5 сағатта 40 см-ге жоғары көтерілді. Судың тұнбасы 1 метрге 1,4 граммнан артық емес.Сол грунт судың ащы екенін білдіреді.

Жоғары жиелік механикалық құрлымы жоғарыда аталып кеткендей жеңіл саздақты топырақ, «физикалық саз» 25,5 % фракциясын алады.

Бірақ осы жиеліктің жиелігі-саз линзасының қатысуымен ауырлайды.

Төменгі жиеліктерде сазды текшеленген көп болғандықтан механикалық құрлымы саздақты-сазды топырақ болып белгіленді.

Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтың құрамында қара шірік аз, жоғарғы жиелікте 1,233%, төмен қарай оның саны жайлап азая береді. Қоректендіретін қозғалмалы элементтердің саны келесі сан түрімен көрсетіледі:

1) Топырақтың жоғарыда тұрған 65,8 мг 1 кг ішіндегі азот гидролизі-жақсы қамтамасыз етеді;

2) Топырақтың 7,02 мг қозғалмалы фосфордың 100 граммға- жақсы қамтамасыз етеді;

3) Топырақтың 68,7 мг қозғалмалы калийдің 100 граммға- жақсы қамтамасыз етеді.

Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған. Горизонттағы жеңіл механикалық құрылымдағы тығыз қалдықтар 0,55%-дан жоғары емес, ауыр механикалық құрылымда ол кішкене жоғарылау, бірақ 0,3% сульфаты көп.

Көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар зерттелген аймақтағы ең жақсы топырақ болып саналады: қоректендіретін қозғалмалы элементтермен жақсы қамтамасыз етілген, жүйелі, зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған, салыстырғанда ылғалдылықпен камтамасыз етуі жаман емес. Себебі грунт сулары кішкентай тереңдікте орналасқан.

Көгалды карбонатты текшеленген сазды-құмды топырақта екінші учаскенің сол жақ жағалауында орналасқан.

Грунт суының 0,7 – 1,5м жақындығымен сипатталады. Олардың топырақ құру процессіне әсері жоғарыда айтылған топырақтарға қарағанда бедерлі.

Көгалды қызғылт–қоңыр топырақ сияқты олар анық көрсетіліп текшеленген, зиянды суда еритін тұздармен тұздалынбаған, қоректендіретін қозғалмалы элементтермен жақсы қамтамасыз етілген.

Көгалды қызғылт-қоңыр түріне мынадай тірлерге кепілдеме беріледі: жасыл ясень, қарапайым вяз, пирамидальді қайын, бальзамды және басқа турлілер.

Екінші топырақ топтарына қызғылт-қоңырмен ашық қызғылт-қоңырлар, механикалық құрлымы әр түрлі топырақтар, сонымен қатар ашық қызғылт-қоңырмен араласқан көгалды қызғылт-қоңыр топырақтар жатады.

Топырақтардың екінші тобының жалпы көлемі 311,84 га немесе аймақтың жалпы көлемі 37%. Көп бөлігінің ашық қызғылт-қоңыр топырақ алады, көлемі 291,35 га.

Ашық қызғылт-қоңыр текшелген топырақтар аймақтың ашық қызғылт-қоңыр топырақтың ұқсас және олардан ашық текшелген профильде анық аллювиалдығымен ерекшеленеді.

Топырақтың екінші тобының ең көп аумағын көгалды қызғылт-қоңыр карбонатты текшеленген құмдақты-құмды топырақтар алады. Топырақтардың морфологиялық сипаттамасы: қара шіріктің жүйелігінің қуаттылығы (А+В1) 30-50 см-ге тең.

Жоғарғы А жиеліктің-ашық сұры түсті , құрғақ, ұсақ кесекті, ұсақ дәнді немесе оқ-кесекті, құмды, тығыздығы әлсіз. Астыдағы жиелікке тез арада көшеді.

А2 жиелігі сұрғыш ашық сары түсті құрғақ, жүйелісіз, ұсақ-дәнді. Астыдағы жиелікке тез арада көшеді.

В жиелігі қою сұры, құрғақ, ұсақ кесекті, мақта жапырақты-ұсақ кесекті, саздақты. Келесі жиелікке тез арада көшеді.

Олар бір текті сазды профиль. Батпақтану белгілері (ерекше иісі, темір дақтары) 42 см тереңдігінде білінеді, ал 76 см-де отты, көкшіл қою жасыл, ашық батпақтану белгісі көкшіл қара саз (күкіртсутегі, темір тотығының жинақталуы) жатады.

Батпақтану процессі топырақтардың физикалық, химиялық қасиеттерінің нашарлауынан болады. Оны жыл сайынғы қазу немесе көктемде бетін су басып тастайтын батпақтану процессінде өсетіндерге (қайын, үйеңкі) қолдануға болады.

Төртінші орманға жарамды емес топқа бірінші топ топырақтары солнчакті топырақтармен (30-40% дейін) араласқандар, солончактілер, егілгендерден орта өскен және әлсіз өскен қою құмдар, сонымен қатар Ойыл өзені арнасындағы ерекшеленген аллювиалды құмды – саздақты топырақтар.

Төртінші топ топырақтарының жалпы көлемі 134,05 га немесе барлық жасыл желектің 15% аймағын алады.

Көгалды-батпақты текшеленген сазды-құмды солончактар көлемі 20,58 га, немесе барлық жасыл желектің 2% аймағын алады. Топырақтардың морфологиялық сипаттамасы келесілер: жоғарғы жиелігі сұрғыш ақшыл сары түсті құмның сазды – саздақтылардың текшеленгенінен әлсіз тығызды. Беттерінде тез арада егіп кететін тұздар көрініп тұр.

Астында құммен саздың бейберекет текшеленгені көрінеді. 62см- ден кейін темір дақтары кездеседі. Төменде бір бірімен кездесетін сазбен құмның қабаттары көрінеді.

Бірінші топ топырақтарына қарағанда екінші топ топырақтарында орман егу жағдайы қаталдау, себебі олар қара шірікпен ылғалдылыққа онша қатты бай емес. Сондықтан бұл топырақтарға құрғақшылықты көтеретін түрлер өседі: үйеңкі, вяз т.б.

Үшінші топ топырақтары жасыл желектің 18,51 га көлемін немесе жалпы аймақтың 3% орманға жарамды аумағын алады. Бұл топқа қызғылт-қоңыр саздақты топырақтардың солончакті қызғылт-қоңыр (20%) және көгалды карбонатты сазды топырақтармен араласқаны жатады. Осы жинақталған бөліктер 13,07 га-ды алады. Қызғылт-қоңыр ауыр саздақты солончакті топырақтарды ұстап тұрған дақтарды тастап, оларды таңдаулы егіншілікке қолдануға болады. Бұл топырақтар тұздылығы 0,3% алып тұратын тереңдігі 5-30 см жиелігі бар. Осындай саны көп суда ерігіш тұздардың жер бетіне жақын орналасқандар мәдениет өсімдіктерінің өсуіне жағымсыз әсер тигізеді.

Кішкене аймақты көгалды карбонатты сазды топырақтар алады-5,44 га. Бұл қатардағы топырақтардың жағымды қасиеттері бар. Профильдері тым тұздалынбаған, тұщы грунт сулары 70 – 100 см тереңдікте орналасқан, қоректенуге саны көп қозғалмалы элементтері бар.

Бірақ сол уақытта олар бір жағынан жағымсыз әсерін көрсетіп тұрады немесе батпақтану процессіне ықпал.

Бұл топырақтар, жасыл желектің басқа топырақтарына қарағанда сортанданған сазда дамыды. Түстері қоюланып кетеді, күкіртсутегінің иісі пайда болады немесе сортаңның белгілері.

Көгалды карбонатты солончак арнайы бөлектеніп кездеспейді, жоғарыда айтылғын топырақтармен қосылыс ретінде кездеседі.

Бұл топырақтарда грунт суларының еру әсеріне жоғарғы жиелікте көптеген тұздар жиналады.

Қалай көгалды-батпақты солончактар орман егісіне жағымсыз әсер берсе, солай көгалдыларда әсер береді. Бұл топырақтар суландыру процессін талап етеді немесе бұл аймақта суландыру әлеуметті түрде және мақсатсыз өтеді.

Орман өсіруге төмпешікті құмдар да жарамсыз. Олар жүйелісіз , қоректендіру заттары жоқ, ылғалдылықты ұстай алмайды.

Өсімдіктері: ақсексеуіл, еркек, жусан, бидайық, қарабас, изен, ебелек, бетеге.

Шөккен түйедей тізбектелген, құмның аумағы 170км², абсолюттік биіктігі 100 метр , 23 киллометрге созылған, енді жері 15 киллометр алып жатқан Барқын құм төбелері Ойыл өңірінің әсем бір белдеуіндей. Шөптесін өсімдіктері арасында бұршақ тұқымдастан жүзгін, құлан құйрық құмыршық жыңғыл жиі өседі. Олар құм көшкінін тоқтату мақсатында 1873, 1899, 1903, 1913 жылдарда отырғызылған. Сол кезде құм төбелерді бойлай қарағайларда қолдан өсіріле бастады. Құмның етектеріндегі шалғындарда орхедейдіңі сирек кездесетін түрлері пайда болды. 1877 жылы Бөкей ордасынан төрт тұқымдық шырша, қарағай, қайың, көктерек әкелініп, егілді. 1950 жылы Ойыл орман шаруашылығы ұйымдастырылды. Осында екі жылдан кейін отырғызыла бастаған алма ағаштардың көлемі қазір 70 га – ға жуықтады.

Жабайы жануарлары: қасқыр, түлкі, қарсақ, күзен, ақбөкен, қоян т.б құстардан үйрек, қаз кездеседі. Қазақстан Республикасының «Қызыл кітабына» енген құстардан : безгелдек, дуадақ, кіші алақұтан, қызыл жемсау, қарашақаз, балықшы бар.

Қарауылтөбе, Ақшатау шоқыларынан құрлыстық ақ бор алынады. Екпетал орманды алқапта түрлі ағаштар өседі. Ұшқапта, Наурызалы жерлеріндегі емдік қасиетті мол тұзды, сазды қара балшықты жергілікті тұрғындар пайдаланады.

Ойыл - Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарыжеріндегі өзен. Ұзындығы 800км, су жиналатын алқабы 31500 км² . Ақтөбе облысындағы Қандағаш темір жол станциясының солтүстік – батысында 50км жерден басталатын, Тайсойған құмында бірнеше тармаққа бөлінеді, құмнан өте бірнеше көлге құяды. Өзенің жоғарғы және орта бөлігіндегі аңғарытерең сай – жырамен тілімделген, төменгі бөлігі белесті жазықпен ағады. Көктемде қар суымен өзен деңгейі көтеріледі, минералдығы азаяды. Жазда ирімдерге бөлініп, тұздылығы артады. Өзенің балықтары: мөңке, аққайраң, шортан, алабұға, сазан жайын. Жайылмасы – Ақтөбе, Атырау облыстары, шаруашылықтарының шабындығы. Суына егін, мал суарылады.

Ұлан байтақ қазақ даласының бір тілігіндей ғана Ойыл өңірінің ежелгі тарихына көз салдық – ақ , тереңіне тартып әкетеді.

«Ойыл» топониміне граматикалық талдау жасамастан бұрын , осы атауғақатысты кейбір ғалымдардың көз қарасыные тоқталып өтсек.

Жергілікті өлкетанушы Ж. Бисалиев бұл атаудың қалай шыққанын «Ойдағы – ой елі» деген ұғыммен байланыстырлады. Ж. Бисалиев: Ойыл өзенінің бастауындағы бұлақ көзімен жылма – жылғы еріген, тасыған қар суы бірнеше жылдар бойы бірте – бірте жыра, арна салу арқылы шамамен 1700 жылдан кейін пайда болып, осы өзен бойындағы Асанқайғының таңдауымен жырына мазмұн – тақырып болған өлең – жыр жиі кездеседі. Мысалы, ...Ойыл мен жем бойын қоныстанеған елді басқа жерге көшірген Жәнібекке қарсы болған Асанқайғы :

...Ойыл деген ойынды,

Отын тапсаң тойыңды

Ойыл көздің жасы еді

Ойылдан елді көшірдің, - деп өзінің жыр жолына Ойыл сөзін бірнеше рет қосады. Бұл бұлтартпас фактіге қарағанда, Ойылдың төркіні әріде жатыр және оның қазақ сөзі екеніне ешқандай күмәнданудың қажетті жоқ... бұл өзен бастауын ойпаң жерден алып жатыр, яғни бұл өзенің шығып жатқан жер тәріздес, сондықтан да Асанқайғыны «Ойыл деген ойынды » , деу тегін емес. Қазақта «ойынды шұқыр екен» деген тіркес бар», - дейді.

Ертеде ағылшындар Ойыл өзенінде «жүн жуған» екен, содан ағылшын тіліндегі woll (жүн) деген сөзінің негізінде Ойыл деп аталған деген пікірде жоқ емес. Ағылшын woll сөзі уэл түрінде емес, вул болып оқылады. Ал белгілі журналист И.Асқар былай дәлелдейді «Ол ілкіде тек өзеннің ғанаатауы еді, мекен, яғни ауданның орталығы берірек уақытқа дейін , «Көкжар » делінген. Облыстағы ең ұзын өзендердің бірі болғандықтан, бүгінгі ұрпақ бұл сөзді егістік тұлғасында қабылдап, ойылып – ойылып , жыра сайға айналған жер рельефіне байланысты аталған деген де жорамал жасаушы еді. Оны, тіптен, жәрмеңкемен байланыстығы, ағылшының «woll - жүн» сөзі екен деудің де мысалы кездескен. Зерттелмеген, ізделмеген, үңілмеген істердің соңы осылайша әртүрлі аңыз - әңгімелерге айналады.

Ойыл 1918 жылы Алашордалықтарға облыс орталығы болған. 1921жылы Орал облысынан бөлініп шығып (құрамы 14 облыс) аудан атанды, 1922 жылы тарады. 1927 жылы Адай уезінен бөлінді. 1928 – 1930 жылдары Алтықарасу ауданы атанған. 1930 жылы Ақтөбе округі, кейін облыс құрамына қарады, содан бері қазірше аталады. Облыстың батысында орналасқан.

Оралдың арғы бетіне қоныстану мен жерге орналасуға қатысты 1906 – 1910 жылдарында Санкт – Петербургте 1911жылы жарық көрген есепте Темір оязының Қалмаққырған болысында Ойыл өзенінің сол сағасында, Шилі маңындажайқалып өсіп тұрған, арықпен суарлатын бау – бақша ерекше назар аударатыны, мөлдіреген сан сурет сан түспен құбылған жеміс – жидектердің қойнауы құт Түркістан өңірін еске түсіретіні тәпіштеп жазылған.

Оның негізін салушы Бұхарада тұрған, сонда діни білім алып, Темір оязына көшіп келген Досан Қошанов. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «Қазақ шежіресі» атты еңбегінде Досжан туралы қызық дерек келтіреді. 1874 жылы, ішінде атақты Құнанбай бар, Орта жүзден жиырма, Кіші жүзден кісі Меккеге қажылыққа барады. Бұрын соңды бұлай бас қосып келмеген қазақтар ерекше киім киісімен, түр тұлғасымен көзге түседі. Құнанбайдың «қазақпыз» дегеніне Меккедегілер «ондай жұрт болады екен - ау» деп танысады. Сөйтіп олар «Бағдат шәріпте Иман ағзам кітапханасы деген үй бар, жау таламаған, ешқайда шашылып бытырамаған, бұл тарих табылса сонан табылады», - деген соң Бағдат шәріпке желмая мінгізіп, кісі жібереді. Барған кісілер: «Табылды, қазақ деген жұрт Анас сахабадан өсіп - өнген, өрбіген екен» деп құжаттың нұсқасын көшіріп әкелді. Сонан жүз жиырма кісі ортасынан қаржы жинап, қазақ тақиясы деген үй салдырады. Меккедегі сол «тақия» әуелі Құнанбай атымен аталып, кейін Досжан халфе атынан жазылады.

Шиелісайдың суландыруға қолайлы екенін сезген диқан 1880 жылы негізінен алма ағаштарын отырғызады. Мұнда астынғы жағы жайылып, биіктеген сайын сүйілене беретін (пиамидалы) теректер өсірледі. Ол кезде әрі сұлу, әрі мамық шашыратпайтын мұндай теректер қазақ топырағында мүлдем сирек кездестін, мамандардың айтуынша ол еліміздегі он тоғызыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарында ғана әкеліне бастаған. Демек Ойыл топырағы - елімізде теректің мұндай түрін жерсіндірудің алғашқы қарлығаштарының бірі болған. Досан Қошанов Ойыл өңіріне оны Батыс Қазақстанмен шектесіп жататын Башқұрт жерінен әкелсе керек, өйткені сол кезеңде Ойылдың бір саласы – Бабатайда атақты Жиеналы хазірет те башқұрт ағайындарынан алдыртып, отыз құлаш осындай теректер өсірген. Тап тартысының құрбаны болған сол сұлу орманың жұрнақтары елуінші жылдарға дейін сақталып келеді. Өңірдегі жасыл желектің талай жан кешті саяхатшылардың назарын аударғанына қарағанда оның тарихы тереңге тартады.

С.У.Ремезовтің 1696 жылы Ресей үкіметінің тапсырысымен жасаған, Қазақстан аумағын географиялық тұрғыдан танып білу саласында катраға түсіріп, зерттеу дәуірінің басы болып табылатын «Барлық Сібір қалалары мен өтуі қиын тастақ даланың сызығы» карталарында Торғай мен Ырғыз өзендерінің аралығында қызыл ағаштың өсетіні суреттелген (Жұсақтығына байланысты құрылғы материалына жарамсыз болған көркімен көз тартатын осы қызыл ағаш Барқын құмында да жайқалып өсіп тұр. Демек мұндағы ағаштардың тарихы көшкінін тоқтату барысында 1877 жылы Бөкей ордасынан төрт түрлі тұқым: шырша, қарағай, қайың, көк терек әкелініп егілгені сияқты, өзгеде сәнді ағаш қолдан отырғызыла бастады 1873 жылдармен ғана шектеуге болмайды. Оның алдында ғана оралдық казактар жазалаушы атаманы Н.Н.Шипов тағы осы жылы 19 тамызда Барқының сағасынан алаңқай жасап, оның айналасына бекінісінде орналасқан казактардың әскери – даярлық тәжіребесін шыңдай қазіргі тілмен айтқанда әскер – даярлық полигонын жасақтау мақсатында ағаш ектірді.

Өңірде тұрған жасыл желекті бөлеу дәстүрі ерте қалыптасқан. Айталық ойылдықтар Ақшаттағы Балабай талын ерекше қасиетті тал реттінде бағалайды. Жанынан жай өте салмай шүберек байлайды. Адамның құшағы жетпейтін, аумағы шағын талдың көлеңкесі де аумақты. Бір ғажабы, бұтағын кесең, жыламшылар реңдес сұйық ағады. Бұл талды бір перзентке зар болып, бүкіл махаббатын осы талды күтіп баптауға арнаған Балабай деген адам өсірген екен деп аңыз етеді Ойылдықтар. Сондай – ақ, Қуат қажы орман Ашықбай тоғайы сияты желекті алқалы Ойыл өңірінде аз кездеспейді.

Қазір мұнда Орта Азия құмдарына өскінін қиыр солтүстіктегі сирек көрінетіндей болып қылқанды қарағай, бұрын тұқымдас қызыл жүзгін , құлан құйрық, құмаршық, жыңғыл жайқалады. Атақты Борсық құмынан ұстап тұрған негізінен сексеіл және мен осы қызыл жүзгін. Барқында қызыл жүзгін құмның төбесіне өсіп, тамыры ширатыла тереңге кетеді. Үйеңкі (ақ гүлді, хош иісті ағаш), ольха (қа тұқымдас жапырақты ағаш), ветла (тал), үш жүз жасайтын емен мен жиде де осында. Монша құмарлар еменнің жапырағын мамыр айында осыннан жинап алады, жаңғағының да халық оны шошқа дейді, мал азықтық қасиеті ежелден белгілі. Содан – ақ, шоқтал, қарағаш, ақтерек, көк терек, қаратерек, қайың, музина (сөлі қызарып ағады, сондықтан жергілікті халық оны иод деп атайды), «Қызыл кітапқа» енген шетен, ақ үйеңкі де бұйра құмның сәніне айналған.

Осынау сұлулық белгілі ақын Есенғали Раушановтың да шабытын оятып жібергендей. Ойыл орманы ол: «Кешегі Асан Қайғы «Ойыл көздің жасы еді» деп еміреніп өткен Ойыл өзенін бойлай жүре қалсаңыз, қарасаң көзің талатын жылмиып жатқан жазық даланың ортасында ойламаған жерден оазиске тап боласыз. Адам таңғаларлық жайт. Айдала. Жақын маңда бұлағы оралған тау тас түгіл, қырқа қырат жоқ. Анда – санда қанаттыдан қарға ала қанат сауысқан ғана ұшады. Кенет көздің жауын алатын көгілдір әлемге еніп кетесіз. Аспан тепкен зәулім қарағайлар ыспа шағыл арасында жамбастап ұйықтап жатып кенет түрекелгенертегінің батыры секілді. Ақ қайыңдар аралы аспанан түскендей әсер етеді»,- деп суреттейді.

Барқының тағы бір көріктісі, ол қандыағаш. Сөгі ақ болып ағады да,бара бара қызарады, сондықтан қандыағаш аталып кеткен. Кесілгенен кейін екі күнің ішінде тастай болып қатып қалады. Осындай қаттылығына байланысты бұрын аталарымыз киіз үйдің шаңырағын осы қандыағаштан жасаған. Тіпті «кезінде найзаның сабын жасауға пайдаланылады» дейді ақсақалдар. Ойыл орманында долана қарақат, итмұрын, аңдыз, жолжелкен, қойбүлдірген, бүршік бүлдірген сияты жеміс – жедек өсімдіктері да баршылық.

Құм етектерінде орхидеяның, шатырлы гүлбұтаның, құртқагүлдің сирек кездесетін түрлері жайқалады. Табиғаттың осыншама сыйын жинаған Барқының етегінде бетін түйе жапырақ, гүлдің шырша мауықтар қалқыған Қызыл қарасу мөлдірейді. Қазір бөлініп қалған, ертерек Жаңабазды іргелей ағып Ойылға құяды екен. Жарықтық, кезінде елдің қаймақтары жағасын босатпай, демалыс мәре – сәресімен өткізетін көрікті жер болыпты. Республиканың батыс өңірінде сирек кездесетін жыл сайын жұтаңданып бара жатқан осы жасыл белдеуді, сыңсыған қарағайлы Ойыл орманы, шіркін – ай, Үкіметтің өзі қамқорлыққа алып, қорыққа айналдырар ма еді?!

1867 жылы Орынбор әкімшілігі облыс аумағындағы құмды алқаптарды зерттеп, құм көшкінін тоқтату шарасын іздестіру қамымен жер – жерге арнаулы экспедициялар шығарады. Осы саланың маманыЛев Плотников1859 жылы Көкөзек Бұлдырты мен Қалдығайты өзендерінің арасындағы Аққұм, Көлденең Темір өзені бойындағы Көкжиде, Жемдегі Бөкенбай, Ойылдың екі бойын қамти жатқан Тайсойған құмдарын аралап, зерттеді.

Жалпы құмның көшуі мен орнығуының сыры неде? Осы ретте ойыл мен Қуырдақты өзендерінің аралығында шөккен түйелердей тізбектеле жиырма жеті шақырымға созылып, ені он екі шақырымды , отыз төрт мың гектардан астам алқапты алып жатқан Барқының содай – ақ Тайсойған, Бүйрек құм жотадарына Қараойдың, Саралжының көшкінді құм төбелеріне қатысты сұрақтар кесекөлденеңдей беретіндіктен, өз еңбектерінде өңіріміздің шөлейт даласында қамтыған зерттеушілердің кейбір ғылыми болжамдарына тоқтала кеткен жөн.

В.А.Оренчевтің 1890 жылы жарық көрген «Каспийдің арғы жағындағы ойпат» атты еңбегіндегі «құмтану» ғылым қалыптасуына негіз қалаған идеяны қолдай келіп, осы сааланың білгір ..рщшбянскии «Орта Азияның ішкі бөлігіндегі құмдардың көбі желдің байланысты тааау жыныстарының үгітіліп тасталынуы, эолдық процестің нәтежесінде қалыптасқан. Аналық жыныстары үгілген соң құмдар желмен ұшып, маңайдағы жазық жерге барып түседі де біріге құм жалдарына айналады. Онан олар жерге жайылып, сусып көшуін жоғарлатады да, олардың ара – арасына байланып өсімдіктер өсе бастайды, да дөңес құмдар пайда болады.бұдан соң жел дөңес құмдардың өсімдіктер өсетін майда бұйраттарға айналдырады. Міне, бұл «тіршігілігінің» сатысы болып табылады», - дейді. Ойыл мен Қүырдақты өзендернің арасында тұрақтануын Барқын құмының осындағы сатыдан өтуі болар деп ойлаймыз.

Ал мамандандырылған Ойыл орман шаруашылығы министрлігінің 1950 жылы 27 қазан №813 бұйрығымен ұйымдастырылды. Енді ағаш отырғызудың ғылыми жүйесі қолға алынды. Барқын құмымен іргелес Екпетал аймағы пайда болды. Онда мектеп оқушылары үшін арнаулы демалыс орындары салынды. Және сол талдан киіз үй керегелерімен уықтары әзірленіп киіз үй жасайтын арнайы цех ашылды. Кейін жерсінуіне қолайлы болу үшін құм төбелер арасынан көшеттер өсіруге арнаулы телімдер бөлінді, ол суы қол созым жерден шығатын құм шұңқырлардағы шеген құдықтар суырлады. Орман шаруашылығы ұйымдастылылғанан кейін іле – шала өнеркәсіптік мақсатта отырғызыла бастаған алма ағаштардың көлемі қазір жетпіс гектарға жуықтады.