Ж‰регі ж‰з жыл жырлаѓан

Кеңес дәуірі орнағанда қарт Жамбыл барлық отандастары секілді менің заманым туды деп ойлады. Балаша қуанды. Құдай тілеуімді берген екен деп қайран ақын соның бәріне иланды. Саясат солай сендірді. Бір ғана Жамбыл емес, бұған сенбеген ол кезде адам болған жоқ. Жаңа қоғам, жаңа идеология Жамбылды алақанына салды, аялады, сөзін сөйлетті, ақынның дуалы аузымен саясатын жүргізді. “Мен шыңырауда тудым, қараңғы қапаста өстім, осы заманды жетпіс жыл аңсадым. Тұрмыс түрленіп, өмір өзгерді. Қуатым кіріп, жасарып, домбырамды қайта алдым. Ауыл-аймақты аралап, жаңа өмірді жырға қостым. Мен халықты түсіндім, халық мені түсінді. Көңілімдегі табылды. Менің өмірім қайта басталды”, – деп ағынан жарылды. Шынында да солай сияқты болды. Идеологияның құдіреті осында еді.

Өмірде адам баласы танып болмаған, болжай да алмайтын құбылыстар аз емес. Сондай ашыла алмай кеткен баянсыз тарих жұмбақтарының бірі – Кеңес дәуірі, социалистік қоғам. Ол біздің айналып өте алмайтын, соқпай кете алмайтын, пешенемізге жазылған тарихымыздың бір кезеңі еді. Бұл дәуірді Жамбыл жетпіске жетсе де шын жүрегімен, қуана қарсы алды, бар шынымен қабылдады. Сол үшін енді бүгін Жамбыл қателесті деу қиянат болады. Өйткені, қоғамды қоздыратын да, тоздыратын да, заманды оздыратын да, аздыратын да – кезеңнің көшін бастағандар. Социалистік қоғамды жасаушылардың, оны баянды ете алмағандардың, жұрт аңсағандай қоғам орната алмағандардың бар кінәсін Жамбылдардың басына үйіп-төгу әділеттілікке жатпайды. Ақын болсын, қайраткер болсын, – бәрі де өз заманының перзенті, ол өзі өмір сүріп отырған қоғамнан тыс өмір сүре алмайды, керісінше сол дәуірге тәуелді болады. Ақын – өз заманының куәсі, шежірешісі. Сондықтан да біз ақынды нені жырлады, неге жырлады деп емес, қалай жырлады деп бағалауымыз керек. Осы тұрғыдан келгенде, Жамбыл өзі өмір сүрген екі дәуірдің де айғағы, шын айнасы, заңғар тұлғасы бола алды. Нені жырласа да өз замандастарынан оза жырлады, даңқын асыра жырлады. Сондықтан да әлем Жамбылды өнердегі құбылыс ретінде таныды.

Ойлап қарасаң, Жамбыл өмірінің адам таңғалатындай ғажайыптары аз емес. Ол – Абайдың құрдасы. Дүниеге екі рет келген адам. Тоғыз ай, тоғыз күнде ана құрсағынан туды, тоқсан жасқа келгенде замана құрсағынан қайта туды. Ұлы ақынды тудыру үшін заман тоқсан жыл толғатты. Ақынның екі рет дүниеге келгені де, түрлі дәуірде жасағаны да, қартайған шағында күллі әлемге танылғаны да, қайта жасарғаны да – феномен. Жамбыл туғанда Гоголь де тірі еді, Тургеневтің, Достоевский мен Толстойдың замандасы еді. Байтақ ғұмыр кешіп, жырларының күллі әлемге тарап жатқанының куәсі болды. Бұл да – ғажайып құбылыс.

Кеңес өкіметі тұсында Жамбылдан мәртебесі биік ақын болған жоқ. Оның сөздері ұранға айналып, өзі халық поэзиясының атасы аталды. Жыраулардың байтақ эпикалық дәстүрін, поэзиядағы импровизациялық тамаша өнерді жаңа арнаға бұрды. Жаңа сипаттағы, жаңа мазмұндағы халық поэзиясының көшін бастады, көсеміне айналды. Қайта туды. Қайта түледі. Қанатты бүркіттей биікте қалықтады, жыр кемесінде шалықтады, дәуір шындығын анықтады, ел бірлігі мен халық тағдырын жырлаудан жалықпады; туған елінің құрметіне бөленді, балқып нұрға батты. Солай дариға-дәурен сүрді. Өле-өлгенше ел-жұртының ыстық құшағынан шыққан жоқ; көзінен, көңілінен таса болған жоқ; қалың елінің тәтесі, асқақ жырдың атасы болды; айтқан сөзі ем болды, тарыққанға дем болды, жыры аққан сел, соққан жел болды; жырдың асылзадасына, халықтың басындағы құндызына, маңдайындағы жұлдызына айналды. Оның құдіреті осындай халық поэзиясын жаңа арнаға салған даңғылдығында, ешқашан қайталанбайтын жамбылдығында еді.

Өз сөзімен айтқанда, Жамбыл: өлеңді өрнектеп төккен, жырдан ұрық сепкен, өлеңді қойдай тоғытқан сөздің кестесі, әннің дестесі; сөзді мініп желген, ақындықтың апшысын қуырған, жырдың өрісін ұзартқан кәрі тарлан, шашасына шаң жұқпаған, желігі басылмаған албырт, құйындай көкке шапқан асыл пырақ; жауға қарсы жырдан оқ жонған, сөзі – жалын, домбырасы – берен, жыры – оқ, дұшпанның тынысын тарылтқан жырдың ақ семсері; асыл жырдың асқар тауын соққан, өлеңнің тау мен тасын құлатқан асау өзен, ағып жатқан сел, жырдың дауылы, өлеңнің қара бораны, елге жыры ем болған кәрі бармақ – сөзден туған дана; әнмен ғана мауқын басатын ақ басты Алатаудың Жамбылы, өлеңнің ұлы сүре даңғылы; көмейінен жыр қоздаған дария, терең теңіздің тұнбасы, биік бәйтерек, төкпе өлеңнің таусылмайтын бұлағы, жырдың асыл кені, тіккен туы.

Жамбыл өз заманының тұтас келбетін жасады, ақындықтың сарқылмас қазынасына, жырдың алтын діңгегіне, тозбайтын асылына, өшпейтін өнегесіне, ұлы мектебіне айналды. Нені жырламасын, нені толғамасын, шыншылдықпен, ұлылықпен жырлады, сөйтіп, өзі өмір сүрген дәуірдің тұтас бейнесін, келбетін жасады. Ақынның ұлылығы да, міне, осында.

Жамбыл – халық мүддесін ғасырлар бойы армандаған қажымас қамқордың дәстүріндегі жыршы, елдің мұңын мұңдаған мүддегер, жыраулықтың көшпелі академиясы, ойшыл, данышпан ақын, туған халқының ар-намысы, үні, жүрегі және ақиқат шындығы. Оның поэзиясы жалпақ әлемдей ұлан-ғайыр. Жырлары ғасырлар бойына бір тұтанып, бір сөнген, сөйтіп қайта лаулаған қазақ халқының өз жыры, өз сыры; бақ қонып, қызыр дарыған ақын. Сондықтан да ол әр ұрпақтың сырласындай, қимасындай, халық пен поэзияның өзі секілді мәңгі жасай береді.

Жамбыл – тарихта мың жылдарда бір-ақ кездесетін, қайталана бермейтін, оқыған сайын ашыла түсетін, мейіріңді қандыра беретін, құдіретіне таңғалдыратын, кейде нанар-нанбасыңды да білмейтін жұмбақ жан. Сол себептен де Жамбыл мұрасына күмәнмен қарайтындар бұрын да болған, әлі де болуы мүмкін.