«Жусан иісті дара талант»
жүктеу/скачать 2,83 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Слово к читателю!
- Электронный адрес
- «НА ВЕРШИНЕ УШКАРА»
- «На вершине Ушкара».
|
Жазушы Сайын Мұратбеков 1936 жылы 15 қазанда Алматы облысының Қапал ауданындағы Қоңыр ауылында туған. ҚазМУ-де сырттай оқыған, 1971 жылы Мәскеудегі Жоғары әдеби курсты бітірген. Туған ауылында колхозшы, мұғалім, аудандық, облыстық газеттердің әдеби қызметкері, «Жұлдыз» журналында, «Қазақ әдебиеті» газетінде бөлім меңгерушісі, Қазақстан Жазушылар одағында кеңесші, Көркем әдебиетті насихаттау бюросының директоры, Қазақстан КП Орталық Комитетінде жауапты қызметкер, «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы, «Жазушы» баспасының директоры, ҚЖО-ның екінші хатшысы болған. XI сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты. Жазушының алғашқы шығармалары 50-ші жылдардың аяғында жариялана бастаған. Содан бергі уақытта әңгімелері мен повестерінің «Менің қарындасым» (1961), «Ауыл оты» (1964), «Көкорай» (1967), «Отау үй» (1968), «Жабайы алма» (1972), «Дос іздеп жүрмін» (1973) жинақтары, таңдамалы шығармаларының бір томдығы (1981), 1986 және 1991 жж. екі томдығы, 2004 жылы «Ескек жел» атты әңгімелер жинағы жарық көрген. 1989 жылы «Қалың қар», 1995 жылы «Өліара» повестері кітап болып шықты. Алматы баспаларынан орыс тілінде «Дом молодых», «Камен тугай», «Дикая яблоня» және т.б. кітаптары, Мәскеу баспаларынан әр жылдары жарық көрген «Дикая яблоня», «На вершине Учкары», «Запах полыни», «У теплого родника», т.б. кітаптары, Ташкентте өзбек тілінде «Евшан иісі», Қазанда татар тілінде «Әрем иісі», украин, белорус, грузин, армян, әзербайжан, литва, т.б. туыстас халықтар тілдерінде әңгіме, повестері, араб тілінде «Жусан иісі» повестері мен әңгімелері жеке кітап болып шықты. Аударма саласында Әнуар Әлімжановтың белгілі роман-повестерін, сондай-ақ Г. Толмачевтің Д. Қонаев, Н. Назарбаев туралы деректі повестерін, Алекс ла Гуманың «Тас ғалам» романын қазақшалаған. «Тел өскен ұл» (реж. Ш. Бейсенбаев, 1976) кинофильм сценарийінің авторы. 2003 жылы «Жабайы алма» повесі үшін Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығының лауреаты атанды. «Құрмет Белгісі» орденімен марапатталған. 1990 жылы «Қалың қар» повесі үшін Қазақстан Жазушылар одағының М. Әуезов атындағы әдеби сыйлығы, 1998 жылы Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері атағы берілген. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. 2007 жылы дүниеден озды. «... әдебиетіміздің гүлдеп тұрған мәуелі бағында Сайын Мұратбековтің жас талдай желкілдеп, бой көтерген тамаша прозасы бітік шығып, алыстан көзге түсіп, көз тартары сөзсіз» Ғабит Мүсірепов Сайын Мұратбеков - қазақ әдебиетінің дамуына өзіндік үлес қосқан, кіші және орта көлемді этикалық жанрлардың мазмұны мен түрін, поэтикасын жаңа леппен, дара мәнермен, сара машықпен байытқан, байытып келе жатқан суреткер. Жазушы шығармашылығы көп қырлы. Біз қаламгер шығармашылығының бір қыры - Отан соғысы жылдарындағы ауыл тіршілігі, жасөспірімдер өмірі туралы жазылған екі повесі төңірегінде ой толғамақпыз. Соғыс жылдарындағы қазақ ауылының тұрмыс-тіршілігі, ондағы ауыл адамдарының күйініш-сүйініштері жайынан сыр толғайтын көрікті ойлы, көркем шығармалар қатары мүлде сирек, тіпті бірен-саран ғана. Жазушы С. Мұратбековтің “Қалың қар", "Жусан исі" повестері қазақ әдебиетіндегі осы бірен-саран, қатары сирек, шынайы көркем шығармалар тобында ерекше дараланып тұрады. Бұл даралық аталған повестердің сюжетін түзейтін оқиғалардың шындығы мен эмоциялық мазмұнында, көркемдік әлемінің байлығында. Жазушы өз шығармаларына негіз болған өмір құбылыстарын адамның, жасөспірімдердің ең бір асыл арманына, адал сезіміне бөлеп баяндайды. Екі повестің де тақырыптық негізін соғыс тұсындағы қазақ ауылының тұрмыс-тіршілігіне тән оқиғалар тобы құрайды десек, сол оқиғалар тобының қалың ортасында балалық шағынан от пен өрт арасында мезгілсіз көз жазып қалған, бірақ жігіттік дәурен табалдырьнынан әлі аттай қоймаған жасөспірімдер жүреді. Соғысқа қатысқан майдангерлердің де, соғысқа түспей, тылда еңбек еткен азаматтардың да, қыз-келіншектердің де күнделікті өмірі қаһармандық пен трагедияға бірдей толы еді, тіпті адам тағдырының қиын, ұлы шындығын танытатын осы екі ұғым бір адамның бір күнгі өмірінің өзінде өзара сан мәрте алмасып, бірі екіншісіне сәт сайын ұласып та жатты. "Жусан исі" "Қалың қар” повесінен бұрынырақ жазылған. Онда “Қалың қардағыдай" қатар өріліп жатқан бірнеше сюжеттік желі жоқ. Шығарма сюжеті Аян атты жасөспірім баланың өмірінің белгілі бір кезеңінде болған оқиғаларға негізделеді. Әкесі соғыста. Анасы жоқ. Арқа сүйеген жалғыз әжесі бар еді, ол да қайтыс болды. Өзі тобығын тайдырып алып, аяғын сүйрете басады. Аян өмірінің сырт көзге көрінетін шындығы осындай. Көзге ұрып тұрған ешқандай жарқыл да, қарқын да жоқ сияқты. Соған қарамастан шығарманың өн бойында үзілмей өріліп жатқан керемет қасиет бар. Жазушы ол қасиетті Аянның ішкі болмысынан, тайған тобығының азабынан да ауыр жан жарасынан таратып баяндайды. Жанында жарасы бар, жүрегінде қаяуы бар жасөспірім баланың достарына мейірімінде, ұғымының ізгілігінде, тағдыр салған тауқыметке төтеп берген шыдамында шек жоқ. Кейіпкерінің ішінде, жүрегінің тереңінде тұнған сырының асыл ағынын жазушы оның ауыл балаларына түнгі тыныштықта айтқан ертегісі арнасында суреттейді. Әрқашан «Ертеде бір жетім бала болыпты...» - деп басталатын ертегілер баланың өз ойындағы арманның алданышы мен жұбанышына толы еді. Тіпті ол өзі ойынан шығарып айтып отырған ертегі әлеміне өзі бойлап, өзі содан жұбаныш тауып қана қоймай, қасындағы тыңдаушыларын да сол әлемге өзі ойлап тапқан, өзінің аяулы арманы жарық таратқан сырлы дүниеге бастап алып кетеді. Осындай әлемнің әдемі әсеріне бөленіп, қанаттанған балалардың бірі. Жазушы кейіпкерінің әңгімесін эпикалық баяндау тәсілімен береді. Онда сезім бұлқынысын, медитация, көңіл-кұй толқынысын білдіретін эмоциялық реңкі бар сөз жоқ. Соған қарамастан осы қысқа ғана әңгімеде жасөспірімнің жүрегіне байланған шері, әке мейіріне, аға алақанына жан-тәнімен сусаған сағынышты күйі, жеткізбей қойған арманы... - бәрі бар. Солардың бәрі, эпикалық тәсілмен суреттелгеніне қарамастан, лирикалық сырлы сазға өте бай. Аянның түсі бар баланың көкірегінен сыр төгілтті. Балалардың бәрі де майдандағы ет жақындарының үйлерінде қалған киімдерін еске алып, олардан да жусан исі шығып тұратынын айтысып, мәз болысады. Аян енді омырауына тұмсығын тығып, өзінен де жусан исі шығып тұрғанын айтқанда, балалар да оның омырауын жапырлай иіскеп, шынында да одан жусан исінің бұрқырап тұрғанын сезінеді. Бұдан кейін әр бала өз омырауына тұмсық тығып, әрқайсысы өз көкіректерінен жусан исі аңқып тұрғанына таң қалысады. Осы иіс олардың бәрін мақтанышқа бөлеп, марқайтады. Майдандағы аға-әкелерінің киімдерінен, өздерінен шыққан жусан исі оларды өзара бір-бірімен де, майдандағы етжақын туғандарымен де, туған жерімен де жақындастырып, туыстастырып, тұтастырып жіберген еді. Олардың балалықпен айтқан сөздерінің негізінде аға-бауыр, туысқа, туғанға, туған жерге деген кіршіксіз, таза сүйіспеншіліктері, бала балғын махаббаттары жатқанын жазушы осылайша мөлдіретіп жеткізеді, ыстық көңілдің тап-таза бір тамшы сырынан суық өмірдің көл-көсір шындығын танытады. Аянның ағасы майданда қаза тапты. Енді нағыз жетімге айналды. Тайған тобық орнына келмеді. Шолақ қол бригадир Тұржан местей қылып сабап, тепкілегенде, шыбын жанына пана болар ешкімді таппады. Еті жыртылды. Сүйегі сынды. Жүрегі тілінді. Жаны күйінді. Тұмсығын омырауына тығып, жусан иісін иіскеді... Аян - қазақ әдебиетінде бұған дейін болмаған, жаңа да дара, теңдесі жоқ әрі қаһармандық, әрі трагедиялық бейне. «Жусан исі» жазушының суреттеуінде ерекше киелі қасиетке айналады. Жасөспірімдер өміріндегі асыл, аяулы сезімдер, киелі ұғымдардың бәрін жазушы осы қасиет арқылы ашады. Сағындыратын, сағынышты басатын - осы қасиет. Жұбататын, жұбаныш болатын, алданыш болатын да сол. Жаралы жанға нәр беретін, жаралы тәнге әл беретін де сол, жусан иісі. Өмірдің мәні мен сәнін, адамның абзал сыры мен адал шынын танудың құпиясын жазушы өз шығармасының өң бойынан бұрқырап тұрған жусан иісі арқылы ашады. «Жусан иісі» жазушының көркемдік әлеміне тән жарық пен жылудың, лирикалық тереңдік пен эпикалық кеңдіктің асыл өзегі, алтын тірегі қызметін атқарады. Біздіңше, жусан иісі - көркемдік деталь. Автор телегей теңіз тарихтың шындығы мен күн көзіндей жарықтың қуатын өзі іздеп өзі тапқан, өзі жасаған осы бір нәзік деталь қызметі арқылы танытады. Бұл жерде мынаны ескеру дұрыс: көркемдік детальді іздеп табу, жасау - ақыл мен шығармашылық ізденіс қызметінің нәтижесі. Ал оны әдеби шығарма жүйесінде шебер пайдалану - талант. С. Мұратбеков - көркемдік детальді іздеп, табуда да, оны шығарманың поэтикалық әлемінде шебер пайдалануда да үздік жетістіктерге жеткен әрі өзінің шығармашылық даралығын танытқан қаламгер. Жазушы жасаған адам образдарының жүйесінде қазақ әдебиетінде бұрын көрініс таппаған өмір құбылыстарын көтеріп тұрған болмысы бөлек типтік тұлғалар тобы бар. Кейбір кейіпкерлерінің қуанған, бақыттан басы айналғандай шуақты шақтарының шындығын баяндай отырып, автор олардың шаттығын да мұңмен, кейде тіпті қайғылы күймен астастырып суреттейді. Жазушы кейіпкерлерінің көпшілігінің өмірі осылайша бір қайғы, бір қуанышқа, бір үміт, бір өкінішке толып, күрделі, қиын болмысымен көрініс табады. Мұның өзі, бір жағынан, қаламгердің көркемдік әлемінінің эмоциялык, ажарын айқындап, өрін асырып, нәрін тасытатын болса, екіншіден, әдеби шығарманы керкемдік-эстетикалық, стильдік тұрғыда байытып, даралық сипатын арттыра, аша түседі. Ата-анадан ерте ажырап, бір үйде бір өзі ғана қалған жетім баланың образы арқылы-ақ автор жан ауыртып, жүрек сыздататын үлкен шындықтың сырын ақтарады. С. Мұратбеков адам өмірінің мәні мен сәнін де, сан қатпарлы қиыншылықтарын да шуақты нұрға бөлеп, терең тебіреніске астастырады. Бір ғажабы, жазушының сол тебіреністі тереңінен де, шуақты нұрынан да жусан исі бұрқырап тұратындай сезіледі. Онда сыр мен саз, үлбіреген өмір мен мөлдіреген сезім бар, қайтпас қажыр мен қайнаған қуат, күшті рух бар. Жанғара Дәдебаев 
«Жусан иісі» қалай жазылды? Сайын көбіне түнде жазатын. Күзде қарлы жауын жауады ғой. Әсіресе сол кезді қатты жақсы көретін. Ондай уақыттарда жұмыстан келе сала жазуға отыратын. «Алғашқы қар», «Қысқы кеш», «Ананың арманы», «Отау үй» әңгімелерін, «Қыран құс көк жүзін шарлап кетті» атты очерк-диплом жұмысын сол әуежай маңындағы үйде тұрғанымызда жазды. Төрт-бес жылдан кейін қаладан пәтер берілді де, сонда көштік. Ол үйде «Көкорай», «Күсен-Күсеке», «Жабайы алма», «Жусан иісі», «Басында Үшқараның...» сынды шығармалары дүниеге келді. «Жусан иісін» жазып біткен соң, ол керемет көңіл күйде жүрді. Сірә, оқырман қауымға, балаларға ұнайтынын сезген шығар. Аянның ертегі айтатындығы Сайынның өзіне аздап келеді. Бірақ, Аянның прототипі бар. Ол – ауылда тобығы тайғандықтан, аяғын қисаңдатып, сәл ішіне басатын Ұзақбай деген бала. Сол баланың тағдыры шығармаға арқау болған. «Жабайы алмадағы» Қанат та өмірде бар адам. Қанаттың тағдыры – Сайынның ауылындағы Науқан деген баланікі. Оның да әкесі соғыста қайтыс болған. Шешесі соғыс уақытында колхоздың жұмысынан зорығып өлген. Қазір Науқан ауылда тұрады. Ақсақал болды. Он алты баласы бар. «Жабайы алмадағы» балалар Сайынның ауылындағы «Қызыл жұлдыз» бригадасының балалары. Сайынды ешбір қаламгермен ауыстыру мүмкін еместігінің бірден-бір кепілі - оның стилі. Яғни, ол өмір сүрген тарихи кезең қалыптастырған характер болмысы жазушы талантында мәйектей ұйыды. Тарам-тарам тағдыр иелері аялы алақан, ыстық жүрек табында өзгеше рең алады. Тарих кернеуімен ұзақ ғұмырға аттанады. Әрине, сол стильдің тасасында тұрған туған жерге, адамға деген, үлкен махаббат та шығарманы мұқалтпайтын құпиялы құдірет қой. Обьективтік шындықты бейнелеуге қолы жеткен Сайын Мұратбековтың барлық шығармасында дерлік салқын қанды суреткерліктен гөрі махаббат отын жағатын сезім-сезімталдық қызыл жіп боп тартылады, арқауын бір босатпайды. "Жусан иісі", "Басында Үшқараның...", "Күсен-Күсеке", "Жабайы алма" әңгіме-повестерінде жазушы көркемдік көгіне қол созған сайын отаншылдық сезім құштарлыққа айналып, шоқтай қоздап қызуы арта түседі. Ең бастысы сезім жалаң пафостан, публицистік стильден іргесін мүлде аулаққа салады. Көркем өнер тілінде бедерленеді. Лирикалық көңіл-күй шығармада жазушы интеллектісінен қауызын жарған қызғалдақтай ашылып, өз кейіпкеріне өзгеше ілтипат, іждаһат туындатады. Осы тұрғыдан бағаласақ "Жусан иісі" атты шағын әңгіме дала балладасы секілді. Дала жайлы түсінік түйсіктен басталып, оған деген іңкәр махаббат жырына ұласатындай. Бұл әңгімеде лиризм психологизммен сәтті ұштасады. Сол бір ертекші баланың жан қоймасы, сезім қалтарыстары психологиялық дәлдікпен өрнектеледі. Алайда, тым әсерлі жетеді жүрекке. Лирикалық баяндау өз миссиясын атқара отырып, оның трагедиялық нүктесін тап басуда сипаттау сарынында емес, сурет бояуын қалыңдата түсетіндей. Ал жайсаң жаны мен сезімі Сайынға тән лиризм шуағында мөлдірейді-ақ. Сөйтіп, дала мен бала жаны суреткердің эстетикалық концепциясында өзгеше бір үйлесім тауып, тұтасады. Бұл тұрғыда проза ақындық шабытқа толы. Асылы, адам жанын, болмысьн айрықша дәлдікпен көрсетуде, әсерлі бейнелеуде, көңіл-күй әуенін түзуде лирикалық проза өнермен текгес. Мәселен, Паустовскийдің әңгіме-повестеріндегі сол жаңбырлы түнде жол кешкен жолаушының жан әлемі мөлдір муза, тұнып тұрған музыка ғой. Тек оның бәрі бізге дыбыс арқылы емес, заттық бөлшектер, нақты ұғым арқылы өзгеше поэтикалық әлем ашады. Паустовский қаһармандарының көбі, әрине, интеллектуалдар. Алайда олар өмірдегі ең қарапайым, байырғы - халықтық этика-эстетикадан сусындайды, ләззат алады, болмысын құрайды. Мысалы: жас жігітгің ата-анасы тұрған балалық шағы өткен ескі мекен-жайына сағынышпен оралуы, аула ішіндегі өзі жүрген таныс жолдармен жүріп ақыры қиюы қашқан қақпа сықырына дейін құлақпен емес, жүрекпен тыңдауы сөзсіз тым-тым сезімдік дүниелер. Сонымен бірге нақты суреттер. Орыс прозасында Паустовский, Солухиндер арқылы айқын көрініс тапқан лирикалық проза қазақ, әдебиетінде өз топырағынан туып, занды эволюциясымен келген Сайын Мұратбеков творчествосымен айқындала түсті десек қателесе қоймаспыз. Бүгінгі әдебиеттану мен сын бұл мәселелерге көңіл аударатын дәрежеге жетті ғой деп ойлаймыз. Өйткені, жоғарыда аттары аталған әңгіме-повестері Сайынның ғана емес, белгілі кезеңдегі казақ әдебиетінің көркемдік ізденіс, даму тенденциясын айқындайтын дүниелер. Жазып алған Қарлыға Айсанқызы // Ақ желкен. - 2010. - № 11. - 50 – 53 б. 
«Басында Үшқараның...» деген әңгімедегі Әсет – Сайынның өзі. Бір жылы Бердібек Соқпақбаев, Тахауи Ахтанов, Сайын үшеуі Қапалдағы Сайынның атасының жайлауын аралап, Бұрхан бұлаққа барып қайтқан. Келгеннен кейін ойыма бірдеңелер келіп жүр. Бір шығарма жазсам ба екен деп жүрді. Келер жылы Әкім Тарази өз ауылының жайлауына шықты, шақырып кетті. Содан келді де, күзге салым «Басында Үшқараның...» әңгімесін жазып шықты. «Басында Үшқараның...» - С. Мұратбеков шығармашылығының шыңы. Осы әңгімеде жазушы таланты бар қырынан ашылып, шарықтайды. Тағы да сюжетсіз әңгіме. Ауыз толтырып айтатын пәлендей оқиға желісі жоқ. Бірақ сөз құдіретіне арбалып, оқи бергіңіз келеді. Осы әңгіме бітпесе екен дейсіз. Араға жиырма шақты жыл салып, Әсет Алматыдан өз туған ауылына оралады. Пойыздан түскен бетте біз ауылын сағынған, бүгінде қалалық болып кеткен азаматтың көзімен далаға қараймыз. Балауса шақты еске аламыз. Әсет сияқты ауылын тастап ешқайда кетпеген балалық жастық шағы бірге өткен қатар-құрбыларының бірінен кейін бірімен кездесеміз де отырамыз. Бұл жайт көбімізге таныс. Әсеттің көзімен бейне өзіміздің өткенімізбен кездескендей, өз ауылымызды, өзімізді-өзіміз қайта танығандай, қайта ашқандай боламыз. Талантты туынды бұлайша ауызша баяндап беруге көнбейді. Оның құнын кетіреміз. Сондықтан аздап та болса мәтінге жүгінелік. Әсеттің араға ұзақ жылдар салып ауылға келгеніне жалғыз әпкесі өлердей қуанып, көрші-қолаңды шақырады. Бала кезде бірге өскен талай қыздарды. Әсет танымай қалады. Солардың ішінде балалық алғашқы махаббаты Зағипа да бар. Қонақтардың орта тұсында басындағы орамалы бір жағына қисайып кеткен Зағипа көзін жұмып теңселіп отыр. Әнді аңыратып отырған сол екен. Басында Үшқараның қос барабан, Сол таудан дария шалқар су тараған. Сұлу қыз, көркем жігіт бәрі сонда. Апырмай, неге келдім сол арадан... Әсет енді байқады. Зағипа жылап отыр екен. Мас болып қалған-ау шамасы. Әсеттің көңілі тағы да алай-түлей болып кетті. Жеткізбейтін алыс армандар, қиялдар көктемгі қара суық желдей бүкіл тұла бойын діріл қаққызып азынап берді. Не үшін тірлік етеміз?! Аңсаған шақ, қимас сәттер неге баянсыз болады, осы? Неге тез айырылып қаламыз?! Әне, Зағипа да аңсап отыр ғой сол бір шақты. Жастық шақ, балауса сезімдер туралы және солардың бәрін сағымға айналдырып сынаптай жылжып өткен жылдар туралы, сынаптай жылжып уыста тұрмаған өмір шіркін жайлы шарықтатып шырқап бар салған әндей, осынау қара сөзбен жазылған ғажайып толғау осылай аяқталды. «Басында Үшқараның...» сияқты шығарманы жазу әр жазушының арманы. Еске Э. Хемингуэйдің «Килиманджаро қарларын» түсіреді. Екеуінің де кейіпкерлері жазушының прототиптері. Екеуінде де тау бейнесі – адамды алыстан арбап тұрған армандай. Бірінде – Үшқара, бірінде – Килиманджаро. Екеуінде де жазушы саналыға тән тіршілік мәні жайлы мәңгілік экзистенциалистік сұрақтарға беріледі. Екеуінде де кейіпкерлер сол «не үшін өмір сүріп жүрміз осы?» деген сұраққа жауап таба алмай тығырыққа тіреледі. Екі әңгіме де бізге осынысымен қымбат. Тіршіліктің мәңгілік сауалып оқырман алдына қоюымен қымбат. Екі әңгіме де бір оқып тастап, ұмыта салатын шығармалар емес. Сайын Мұратбеков прозасы сол «алтын ғасыр» әдебиеттің саф таза, маржан мұрасы. Дегдар қаламгер жазғаны екі том. Көп та емес, аз да емес. Бірақ та осы екі томдағы қай шығармасына көз салсаңыз да, жазушы асықпаған-аптықпаған. Өткінші заманның ұран-сүрендеріне ауланбаған, ілеспеген. Ақ парақ бетінде «төбе көрсеткен» кейіпкерлеріне, яғни адамға деген адалдығын сақтаған. «Күсен-Күсеке», «Отау үй», «Жусан иісі», «Жабайы алма», «Қылау», «Ұлтуған, т.т. өткен дәуір, социализм заманында өмір кешкен, күйсен-сүйген ауыл адамдары. Айна-қатесі жоқ. Қан тамыры бүлкілдеп соғып тұрған өмір. Буы бұрқырап тұрған өмір. Өтіп кетсе де, сол өмір қаламгер құдіретінің арқасында кітапты ашсаң, ақ парақтың бетінен жамырап қоя береді. Смағұл Елубай // Жалын. - 2010. - № 4. - 11 - 14 б. Әдебиет Мұратбеков С. Басында Үшқараның / С. Мұратбеков. - Алматы: Қазақстан, 2010. - 479 б. - (Замандастан мирас). Мұратбеков С. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т. 1: Повестер / С. Мұратбеков; С. Мұратбеков. - Алматы: Қазығұрт, 2003. - 399 б. Мұратбеков С. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т. 1: Повестер, әңгімелер / С. Мұратбеков. - Алматы: Жазушы, 1991. - 462 б. Мұратбеков С. Жабайы алма: повесть / С. Мұратбеков. - Алматы: Атамұра, 2002. - 399 б. - (Атамұра кітапханасы). Мұратбеков С. Жабайы алма: повесть / С. Мұратбеков. - Алматы: Атамұра, 2002. - 399 б. - (Атамұра кітапханасы). Мұратбеков С. Жабайы алма: әңгімелер мен повесть / С. Мұратбеков. - Алматы: Жазушы, 1972. - 223 б. Мұратбеков С. Жабайы алма: повесть / С. Мұратбеков; бас. ред. К. Құныпияұлы; сурет. Н. Айымбетов. - Алматы: Ан Арыс, 2010. - 396 б. - (Алтын Қалам). Мұратбеков С. Жабайы алма: повесть және әңгімелер / С. Мұратбеков. - Алматы: Жазушы, 1981.- 480 б. - (Қазақ прозасының кітапханасы). Мұратбеков С. Жабайы алма: повесть / С. Мұратбеков. - Алматы: Атамұра, 2002. - 399 б. - (Атамұра кітапханасы). Мұратбеков С. Жабайы алма: повесть / С. Мұратбеков; бас. ред. К. Құныпияұлы; сурет. Н. Айымбетов. - Алматы: Ан Арыс, 2010. - 396 б. - (Алтын Қалам). Мұратбеков С. Көкорай: әңгімелер, повесть / С. Мұратбеков. - Алматы: Жазушы, 1979. - 501 б. Мұратбеков С. Қалын қар: повесть / С. Мұратбеков. - Алматы: Жалын, 1989. - 240 б. Мұратбеков С. Шығармалар жинағы. Т. 1 / С. Мұратбеков. - Алматы: Өлке, 2005. - 319 б. - (Отырар кітапханасы). Мұратбеков С. Шығармалар жинағы. Т. 2 / С. Мұратбеков. - Алматы: Өлке, 2006. - 239 б. - (Отырар кітапханасы). Мұратбеков С. Шығармалары. Т. 1: Әңгімелер / С. Мұратбеков; құраст. Қ. Мұратбекова. - Алматы: Ан Арыс, 2013. - 320 б.: портр. Мұратбеков С. Шығармалары. Т. 2: Жабайы алма: повесть / С. Мұратбеков; құраст. Қ. Мұратбекова. - Алматы: Ан Арыс, 2013. - 327 б.: портр. Мұратбеков С. Шығармалары. Т. 3: Повестер, әңгімелер, очерк / С. Мұратбеков; құраст. Қ. Мұратбекова. - Алматы: Ан Арыс, 2013. - 320 б.: портр. Мұратбеков С. Шығармалары. Т. 4: Сұхбаттар, очерктер, аудармалар / С. Мұратбеков; құраст. Қ. Мұратбекова. - Алматы: Ан Арыс, 2013. - 320 б.: портр. Мұратбеков С. Шығармалары. Т. 5: Аудармалар / С. Мұратбеков; құраст. Қ. Мұратбекова. - Алматы: Ан Арыс, 2013. - 319 б.: портр. Мұратбеков С. Шығармаларының екі томдығы. Т. 1: Повестер мен әңгімелер / С. Мұратбеков. - Алматы: Жазушы, 1986.- 406 б. Мұратбеков С. Шығармаларының екі томдығы. Т. 2: Повестер мен әңгімелер / С. Мұратбеков. - Алматы: Жазушы, 1986. - 406 б. Мұратбеков С. Шығармаларының екі томдығы. Т. 2: Повестер мен әңгімелер / С. Мұратбеков. - Алматы: Жазушы, 1986.- 406 б. * * * Мұратбеков Сайын // Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы, 2005. - 380 б. Мұратбеков Сайын // Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Т. 6. - Алматы, 2004. - 613 - 614 б. Мұратбеков Сайын // Қазақстан жазушылары. Анықтамалық. - Алматы, 2009. - 281 б. Мұратбеков Сайын // Қазақстан жазушылары. ХХ ғасыр. Анықтамалық. - Алматы, 2004. - 220 б. Мұратбеков Сайын // Советтіқ Қазақстан жазушылары. Био-библиографиялық анықтамалық. - Алматы, 1987. - 426 - 427 б. Балалармен сырласқан сырбаз жазушы: [Мұратбеков Сайын] // Балалар бағының бағбандары. Анықтамалық. - Алматы, 2008. - 190 - 193 б. /ИБО, М12, 17, ЦДБ ***
Мұратбеков С. Әдебиет – конвейер емес / С. Мұратбеков // Жас Алаш. - 2005. - 20 қаңтар. - 5 б. Мұратбеков С. Жайсан жазушы: [жазушы Б. Тоғысбаевтың 70 жасына орай] / С. Мұратбеков // Қазақ әдебиеті. - 2006. - 10 - 16 ақпан. - 10 б. Мұратбеков С.Қара құлып: ертегі / С. Мұратбеков // Ертегілер әлемінде. - 2009. - № 4. - 18 - 20 б. Мұратбеков С. Шындықты ғана жазған: [жазушы Б. Соқпақбаев жайлы] / С. Мұратбеков // Жалын. - 2009. - № 3. - 38 - 42 б. Мұратбеков С. Шындықты ғана жазған: [жазушы Б. Соқпақбаев жайлы] / С. Мұратбеков // Жұлдыз. - 2004. - № 11. - 150 - 156 б. Әдебиет
Артықбайқызы, Қ. Сайын Мұратбеков. "Жусан иісі": [жазушы С. Мұратбековтің "Жусан иісі" повесіне арналған сабақ] / Қ Артықбайқызы // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2012. - № 1. - 101 - 104 б. Аупбаев, Ж. Бәйге аты мүсінін жасырады: [жазушы С. Мұратбеков жайлы] / Ж. Аупбаев // Жалын. - 2010. - № 4. - 18 - 24 б. Ашықова, Т. "Жусан иісі" повесіндегі "Аян бейнесі": [ақын С. Мұратбековтың "Жусан иісі" повесі бойынша сабақ] / Т. Ашықова // /Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2013. - № 6. - 133 - 135 б. Байырбаева, Б. "Бәйге аты мүсінін жасырады": [жазушы С. Мұратбековқа арналған сценарий] / Б. Байырбаева // Тәрбие құралы. - 2007. - № 4 (шілде-тамыз). - 46 - 52 б. Баянбай, Қ. Құпия кездесу: [жазушы С. Мұратбеков жайлы] / Қ. Баянбай // Жалын. - 2010. - № 4. - 26 - 28 б. Бекболатов, С. Сайын Мұратбеков. "Қылау": [жазушы С. Мұратбековтың "Қылау" әңгімесіне арналған сабақ] / С. Бекболатов // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2012. - № 5. - 39 - 44 б. Бердібаев, Р. Өмір суреттері: [жазушы С. Мұратбеков жайлы] / Р. Бердібаев // Жалын. - 2010. - № 4. - 24 - 26 б. Дәдебаев, Ж. Жусан иісті дара талант: [жазушы С. Мұратбековтың шығармашылығы жайлы] / Ж. Дәдебаев; Ж. Дәдебаев // Қазақ әдебиеті. - 2006. - 4 - 10 тамыз (№ 31). - 6 б. Елубай, С. Басында Үшқараның: [жазушы С. Мұратбековтың "Басында үшқараның..." әңгімесі туралы] / С. Елубай // Жалын. - 2010.- № 4. - 11 - 14 б. Жұпарғалиева, А. Сайын Мұратбековтың адам образын жасаудағы шеберлігі: [жазушы Сайын Мұратбеков] / А. Жұпарғалиева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2006. - № 6. - 73 - 76 б. Қадырқұлова, Н. Сайын Мұратбеков. "Жусан иісі": [жазушы С. Мұратбековтың "Жусан иісі" әңгімесіне арналған сабақ] / Н. Қадырқұлова // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2012. - № 12. - 118 - 120 б. Мұратбек, М. Жібектей жұмсақ жан еді: [жазушы С. Мұратбековтың 75 жылдығына орай жары М. Мұратбектің естелігі] / М. Мұратбек // Егемен Қазақстан. – 2011. - 26 қазан. - 10 б. Мұратбек, М. Жібектей жұмсақ жан еді: [жазушы С. Мұратбеков жайлы] / М. Мұратбек // Жалын. - 2010. - № 4. - 28 - 30 б. Мұратбекова, М. Сайын даланың Сайыны: [жазушы С. Мұратбеков жайлы зайыбы М. Мұратбековамен сұхбат] / сұхбаттасқан М. Қайыртайұлы / М. Мұратбекова // // Дарабоз. - 2012. - № 9. - 44 - 48 б. Ниязбекова, Р. Сайын Мұратбеков "Жусан иісі": [ана тілі сабағының жоспары] / Р. Ниязбекова / /Бастауыш мектепте оқыту / Обучение в начальной школе. - 2013. - № 3. - 16 - 17 б. Нұрғалиева, Ғ. Жусанның иісі: [жазушы С. Мұратбековтың "Жусанның иісі" повесіне арналған сайыс сабағы] / Ғ. Нұрғалиева // Білім технологиялары / Образовательные технологиии. - 2013. - № 4. - 24 - 27 б. Рахымжанов, К. С. Мұратбеков әңгімелеріндегі ауыл өмірі: [жазушы С. Мұратбеков қазақ әдебиеті жайлы] / К. Рахымжанов // Жұлдыз. - 2010. - № 11. - 174 - 180 б. - ISSN 0134-3580. Тілегенов, Б. Әдебиет - оның өмірі: [жазушы С. Мұратбеков жайлы] / Б. Тілегенов // Жалын. - 2010. - № 4. - 15 - 17 б. Слово к читателю! Сознавая, что именно чтение воздействует на человека многообразно и активно и выполняет важную функцию в становлении и формировании личности человека, рассматривая поддержку чтения, как одну из приоритетных задач развития общества, Национальная академическая библиотека предлагает ежегодно осуществлять акцию «Одна страна – одна книга» в Казахстане. Цель акции: поддержка и развитие читательской культуры, сохранение историко-культурного и духовного наследия, бережное отношение к родному языку. Задачи: -поддержка и развитие читательского интереса к национальной литературе; -привлечение к проблемам чтения внимания ученых, специалистов, государственных и общественных деятелей; -привлечение потенциальных читателей; -повышение заинтересованности книгоиздательских организаций в издании книг казахстанских авторов; -интеграция казахстанских авторов в мировой литературный процесс. Содержание акции: прочтение и обсуждение одной книги всей страной в одно и то же время, проведение разнообразных мероприятий, посвященных этой книге. Выбор книги для проведения акции происходит путем выявления пожеланий граждан, учреждений, организаций, учебных заведений через анкетирование, опрос по телефону, устный опрос. Форма, проводимых мероприятий во время Акции, может быть самой разной: классные часы, литературные вечера, обсуждение, демонстрация и обсуждение фильмов по книге, встречи с писателями, актерами, телемарафоны, заседания клубов, инсценировки, спектакли. Определена книга читательской акции «Одна страна – одна книга». В 2014 году вся страна читает повести Саина Муратбекова «Запах полыни» и «На вершине Ушкара». Электронный адрес: Pavlodar.cbs@mail.ru Наш сайт: cbs.pvl.kz Наш адрес: г. Павлодар, ул. С. Торайгырова, 44 / 1 Центральная городская библиотека им. П. Васильева Информационно-библиографический отдел Тел.: 53-38-80 
«Бір ел – бір кітап акциясы» 2014 
Республиканская акция «Одна страна – одна книга» на протяжении восьми лет дает возможность ближе познакомиться с творческим наследием классиков казахской литературы, способствует популяризации книги и чтения, формирует гражданскую позицию личности. Она наглядно показывает наличие и устойчивость системы нравственных ценностей и взглядов, подчеркивает значение для современников преемственности традиций и заветов предыдущих поколений. В последние годы стало традицией проведение конференции на родине автора, чья книга по решению членов оргкомитета выбрана книгой общенационального чтения. В 2014 году такой книгой стали рассказы «Запах полыни» и «На вершине Ушкара» замечательного мастера художественного слова, классика казахской новеллистики, лауреата Государственной премии Саина Муратбекова. Поэтому 30-31 мая в г. Талдыкорган Алматинской области, в родном краю писателя, была проведена научно-познавательная конференция «Сайын Мұратбековтың прозасы – алтын ғасыр әдебиетінің маржаны». Конференция началась с презентации книжной выставки «Сайын даланың сусұңғыла суреткері», на которой были выставлены книги из личной библиотеки С. Муратбекова, любезно предоставленные его сестрой Майрой Муратбековой. Писатель Б. Нуржекеев выделил отличительные черты прозы Саина Муратбекова – доверительная, дружелюбная и вместе с тем, достаточно сдержанная манера повествования. С Муратбеков писал о том, что он сам любил, жизнь родного аула послевоенных лет, герои его рассказов самые разные люди – мужчины и женщины, старые и молодые и эти герои хорошие люди, люди порядочные, добрые, гуманные. «Человеколюбие присуще не всем. Саин Муратбеков – мастер коротких рассказов, где главной темой является детство, чистота и человечность». Одним из интересных и трогательных моментов конференции стала встреча с Н. Керимовым, ставшим прототипом образа Аяна. Присутствующие с большим интересом слушали, что стало с Аяном, как сложилась его судьба. Н. Керимов-Аян в данное время живет в этом же ауле, вырастил 12 детей и сейчас радуется 53 внукам.
«Бір ел – бір кітап акциясы» 2014
В цветущем и плодоносящем саду нашей многонациональной культуры молодому дереву чуткой прозы Муратбекова суждено уверенно расти и быть видным издалека. Г. Мусрепов САИН МУРАТБЕКОВ 
Саин Муратбеков родился 15 октября 1936 года в селе Конур Капальского района Талдыкорганской области (ныне Алматинская область). В 1963 году будущий писатель закончил отделение журналистики Казахского государственного университета, а в начале семидесятых годов - Высшие литературные курсы при Союзе писателей в Москве. Работал в областных газетах, заведующим отделом прозы в журнале «Жулдыз», старшим редактором киностудии «Казахфильм», главным редактором газеты «Қазақ әдебиеті», секретарем Правления Союза писателей, директором издательства «Жазушы», главным редактором газеты «Халық конгресі», одним из руководителей движения «Невада – Семипалатинск». Первый сборник рассказов С. Муратбекова вышел в 1961 году. Он назывался «Моя сестренка». Затем были изданы книги «Огни аула», «Нива», «Дом молодых», «Дикая яблоня», «Ищу друга». Но широкую известность принесла писателю вышедшая в 1978 году в библиотеке «Дружба народов» повесть «Горький запах полыни». Своеобразие повести - в умении автора передавать тонкие движения человеческой души. Саин Муратбеков умеет передать сплетение чувств, поступков, побуждений, мыслей, свойственных обычному течению жизни, самой простой и ничем особенным не замечательной. Он не ищет острых сюжетов, не рисует выдающихся или особо крупных характеров. Сюжеты у него самые обыкновенные, взятые из повседневности. Но в каждом из этих сюжетом есть поэтическое наблюдение. Муратбеков не поэтизирует будни, но умеет найти в них истинную поэзию. В литературе, где об ауле писали и пишут очень много, совсем не просто обратить на себя, внимание, взяв материал, художественно исследованный признанными мастерами слова. Автор «Горького запаха полыни» запомнил то, что поразило когда-то - его детское сердце - доброту, благородство и смелость, широту и щедрость души. Он и начал с этих впечатлений, с того, что успел освоить духовно, что было близко и понятно ему. Люди, обладающие этими качествами, больше всего привлекают писателя. Саин Муратбеков охотнее и удачнее всего пишет о том, что любит.
Умер в 2007 году.
«Бір ел – бір кітап акциясы» 2014 «ГОРЬКИЙ ЗАПАХ ПОЛЫНИ»  
В «Горьком запахе полыни» автор словно отматывает пленку своей жизни, и погружает зрителя в события 1942 года. Главным героем он делает мальчика Аяна, неординарного ребенка со сложной судьбой, вопреки всем трудностям сочинявшего каждый раз новую сказку для ребят. Горький запах полыни связывается у ребят с памятью об ушедших на фронт отцах и братьях. «...Детство моё, далекое детство. Из памятим не уходит смуглый худой мальчишка, хромой, с вывихнутой ступней, в иссохшей рыжей желтой шубе. Стоит лишь на миг закрыть глаза, как сразу же вижу позади шумных ребят бегущего, волочащего ногу Аяна. Слышу вырывающийся в такие минуты его отчаянный, слабый, тоненький умоляющий голосок : «Эй, остановитесь, я сегодня расскажу интереснее, чем вчера, сказку». Так начинается рассказ «Запах полыни», где чем лиричнее интонация, тем разоблачительнее мотив, обусловленный суровыми житейскими картинами. Типические явления военной поры мастерски изображаются в индивидуальных обстоятельствах, как, например, в тех эпизодах, когда Аян получает тумаки от изверга Туржана, падает с вола и лежит, ушибленный, изливая запаху полыни на одежде, напоминающей отца – единственную надежду на свете, накипевшую в душе горькую обиду. Эмоциональная реакция лирического героя, друга Аяна, поражающегося его незаурядным способностям, особенно придуманными им самим сказками, активно сопричастного страданиям школьного товарища – сироты, в различных тонусах, как произведение глубокого гуманизма, согревает все противоречия жизни. «Мы, дети, вспоминали Аяна долго, делая его постоянно объектом нашего разговора. Иногда по вечерам, собравшись в одном месте, повторяли, пересказывали оставшиеся в памяти сказки, услышанные нами от Аяна. Сказки Аяна до того засели в наших душах, что впоследствии, позрослев, мы рассказывали их своим детям. С тех пор прошло немало лет, и, когда порою я выхожу ночью на улицу, появляется в темноте, словно папаха, холм Ешкиолмес, раскачиваемый от неимоверного храпа одноглазого циклопа. В это миг я спрашиваю себя, где тот мальчишка-сирота, который дрался с этим великаном ? Ближе к лету со стороны возвышенности Жусанды дует прохладный ветер, разнося кисловатый запах полыни. В такие моменты опять вспоминается Аян. Действительно, а где Аян в эти дни ? Жив ли он ? Такие мальчики добиваются своей цели. Такие мальчики должны быть живы. Ну, а если живой, то почему ни разу не возвратился на Жусандытобе ? Должен ведь он скучать по запаху полыни». Язык в повествовании ярко выражает трогательную привязанность лирического героя к Аяну, восхищение его талантом рассказчика. Герой, рассказывая об искренней симпатии всех ребят аула к Аяну, переключается к изложению известных только ему событий. Жалея и любя Аяна, он, кажется, тоскует по пролетевшнму смутному детству, совпавшему с тяжелыми военными годами. Аян – символ этой тоски и любви. «НА ВЕРШИНЕ УШКАРА» 
Как попытку первого обращения к городской тематике, вернее, выявления и сохранения корней, истоков народной нравственности, ее сопоставления с «городской моралью», можно рассматривать рассказ «На вершине Ушкара». Мотив прощания, элегического вздоха по чему-то невозвратному ощущается в этом рассказе. Приехавший спустя восемь лет в родной аул горожанин, кандидат наук, Асет неожиданно испытывает чувство нежной влюбленности к восемнадцатилетней девушке с поэтическим именем Чинара. В разговоре они упоминают историю двух влюбленных, котрые застрелились из-за того, что родители воспротивились их браку. На вопрос девушки : «Вы могли бы так поступить?», Асет растерянно говорит : «Не знаю», - и получает уверенный ответ девушки : «Нет! Вы не сможете, дядедька! Вы уже взрослый!». Дело, конечно, не только в том, что Асет стал взрослым, а прежде всего в том, что со времени переезда в город изменились его взгляды, изменился он сам. Разумеется, он осуждает своих односельчан : «Узнаю мой аул! Милые, славные люди... Но вот на их глазах случилась беда, и они смалодушничали перед старыми, ужасными традициями, хотя в их руках и власть и закон». Не приемлет он и поступка влюбленных. А с другой стороны, ему, наверное, и жаль, что сам он не в состоянии был бы поступить, как эти степные Ромео и Джульетта, - на смену древним, рыцарским страстям пришел рационализм людей двадцатого века. Как видим, исследование нравственных исканий человека, оказавшегося на стыке города и деревни, здесь происходит в основном по линии интимных движений души. Литература Муратбеков С. Горький запах полыни: повесть и рассказы / С. Муратбеков; худож. Б.Серикбаев. – М.: Русская книга, 2003. - 304 с. (2003 Год Казахстана в России) Муратбеков С. Дикая яблоня: повести, рассказы / С. Муратбеков; пер. с каз. - Алматы: Жазушы, 1990. - 669 с. Муратбеков С. Дикая яблоня: повести, рассказы / С. Муратбеков; пер. с каз. - Алматы: Жазушы, 1990. - 669 с. Муратбеков С. Дом молодых: рассказы / С. Муратбеков; авториз. пер. с каз. Г. Садовникова. - Алма-Ата, 1969. - 176 с. Муратбеков С. Запах полыни / С. Муратбеков; пер. с каз. Г. Садовникова, Н. Силиной, Б. Рябкина. - Астана: Аударма, 2003. - 96 с. Муратбеков С. Камен-тугай: повесть и рассказы / С. Муратбеков; пер. с каз. - Алма-Ата: Жазушы, 1974. - 256 с. Муратбеков С. На вершине Ушкара: повесть и рассказы / С. Муратбеков; пер. с каз. Г. Садовникова; вступ. статья П. Ульяшева - М.: Худож.лит., 1982. - 399 с. Муратбеков С. У теплого родника: рассказы / С. Муратбеков; пер. с каз. - Алма-Ата: Жалын, 1980. - 343 с. Муратбеков С. Стужа: рассказ / С. Муратбеков; пер. с каз. //Утренняя роса: рассказы казахских писателей. - Алма-Ата: Жазушы, 1981. - С. 87 - 113. * * * Муратбеков, С. Долгожданная весна: повесть / С. Муратбеков // Простор. - 1989. - № 12. Муратбеков, С. Утренняя роса: рассказ / С. Муратбеков // Простор. - 1967. - № 1. * * * Муратбеков Сайын //Литература Казахстана: энциклопедический справочник. - Алматы, 2010. - С. 349. Муратбеков Сайын // Казахстан: национальная энциклопедия. Т. 4. - Алматы, 2006. - С. 58. Саин Муратбеков // Писатели Казахстана. Справочник. - Алма-Ата, 1982. - С.161 - 162. * * * Владимиров, В. Возвращение к истокам: [о творчестве писателя С. Муратбекова] / В. Владимиров // Нива. - 2008. - № 12. - С. 92 - 124. Владимиров, В. Возвращение к истокам: [о творчестве писателя С. Муратбекова] / В. Владимиров // Владимиров, В. Не переставая удивляться и удивлять. - Алма-Ата, 1980. - С. 148 – 164. Владимиров, В. Свет и тепло его сердца: [к 70-летию писателя С. Муратбекова] / В. Владимиров // Казахст. правда. - 2006. - 24 нояб. - С. 8. Владимиров, В. Притяжение Слова и Дела : [о творчестве писателя С. Муратбекова] / В. Владимиров // Казахст. правда. - 1996. - 12 окт. Крамов, И. В пути: [о рассказах С. Муратбекова] / И. Крамов // Крамов, И. В поисках сущности. - Алма-Ата , 1980. - С. 286 - 295. Майтанов, Б. Возможности лирической прозы : [о книге С. Муратбекова «Запах полыни»] // Простор. - 1985. - № 2. - С. 177 - 180. Муратбеков, С. Не повторять пройденного //Лит. газ. - 1986. - 19 февр. - С. 7. Ровенский, Н. За улетающим счастьем: [о творчестве писателя С. Муратбекова] / Н. Ровенский // Ровенский, В. Совпадение. - Алма-Ата, 1986. - С. 127 - 133. Савельев, В. Время сказать: [о книге: Муратбеков С. «Дикая яблоня»] / В. Савельев // Нива. - 1991. - № 4. - С. 86. Құрастырушылар: Р. К. Ахметова Г. Р. Сафарова Редактор : Б. Е. Әлімғазинова 26 3 25 4 24 5 23 6 22 7 21 8 20 9 19 10 18 11 17 12 16 13 14 15 жүктеу/скачать 2,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|