Жусупова г. Е., Литвиненко ю. А., Жусупова а. И

26 
Глутамин 
қышқылы
-
OOC
CH
2
CH
2
Лизин 
N
H
3
+
CH
2
4
Тирозин 
O
CH
2
Гистидин 
N
H
N
H
+
CH
2
Цистеин 
S
CH
2
Ағзадағы 
биологиялық 
мәнді 
ескере 
отырып, 
α-аминқышқылдары 
алмастырылмайтын 
және 
алмастырылатын 
болып 
бөлінеді
(1-кесте). 
Алмастырылмайтын аминқышқылдары адам ағзасымен ондағы басқа қосылыстардан 
синтезделе алмайды, сондықтан олар оған тағаммен түсуі керек. Өсімдіктерде 20 α-
аминқышқылдарының барлығы синтезделген. Аминқышқылдарына 
валин, лейцин, 
изолейцин, лизин, метионин, треонин, триптофан және фенилаланин
жатады. 
Алмастырылмайтын аминқышқылдарының физиологиялық рөлі өте маңызды.
Осылайша, 2-амино-3-метилбутан қышқылы немесе валин ағзада зақымдалған 
тіндерді қалпына келтіру үшін, ауыр жүктеме кезінде бұлшық еттердегі метаболикалық 
процестерді жүзеге асыру үшін және ағзадағы азоттың қалыпты алмасуын қолдау үшін 
пайдаланылады; ынталандырушы әсер етеді.
2-амино-4-метилпентан 
қышқылы немесе лейцин валинмен бірге және 
изолейцинмен бұлшық ет тіндерін қорғайды, олардың қалпына келуіне ықпал етеді.
2-амино-3-метилпентан қышқылы немесе изолейцин гемоглобиннің пайда болуы 
үшін қажет, бұлшықет тіндерін қалпына келтіреді, ағзадағы азоттың қалыпты алмасуын 
қолдайды, қандағы қант деңгейін тұрақтандырады және энергия өндіру процесін 
ынталандырады.
2,6-диаминогексан қышқылы немесе лизин, қан сарысуындағы бейтарап 
майлардың деңгейін төмендететін және вирустарға, әсіресе, герпес және жіті 
респираторлық инфекциялар тудыратын вирустарға қарсы әсер етеді, С витамині мен 
бифлавоноидтер (Р тобының витаминдері) әсері бойынша синергиялық. Бұл витаминдер 
тиімді және танымал табиғи антиоксиданттар болып табылады.
2-амино-4-метилтиобутан қышқылы немесе метионин глутатионның (ішімдікпен, 
кейбір дәрілік препараттар мен токсикалық заттардың зақымдануынан бауыр және бас 
миының жасушаларына қорғау әсерін тигізетін зат) ізбасары болып табылатын ағзадағы 
цистеинге (міндетті түрде В6 витаминінің қатысуымен) ауысады. Осылайша цистеин мен 
тауриннің синтезі ағзадағы метиониннің мөлшеріне байланысты. Өз кезегінде, бұл 
аминқышқыл дезинтоксикациялық процестерді, ең алдымен ауыр металдарды, эндогенді 
және экзогенді токсиндерді байланыстыру бойынша қамтамасыз етеді, айқын 
антиоксиданттық әсер береді, өйткені еркін радикалдарды белсендіретін күкірттің жақсы 
көзі болып табылады, олардың бауырда және артерия қабырғаларында түзілуін 
болдырмай, майлардың метаболизміне көмектеседі.
2-амино-3-гидроксибутан қышқылы немесе треонин метионинмен және аспартамен 
бірге бауырдағы липотропты функцияны қолдайды, антиденелерді өндіруге қатыса 

27 
отырып, иммунитетті арттыруда коллаген мен эластиннің пайда болуы маңызды рөл 
атқарады.
2-амино-3-индолилпропан қышқылы немесе триптофан альбуминдер мен 
глобулиндер синтезіне қатысады, өсу гормонының бөлінуін күшейтеді, қандағы 
холестерин түзетін майлардың мөлшерін төмендетеді, қан тамырларын кеңейте отырып, 
гипотензиялық қасиетке ие. Ол, сондай-ақ, В
3
витаминін (ниацин) және денеде жүйке 
импульстерін беретін серотониннің маңызды нейромедиаторын өндіру үшін қажет.
2-амино-3-фенилпропан қышқылы немесе фенилаланин, жоғарыда аталған 
алмастырылмайтын 
аминқышқылдары 
сияқты 
физиологиялық 
тұрғыдан 
көпфункционалды болып табылады. Ол ақуыз синтезіне белсенді қатысады, ақыл-ой 
белсенділігі мен есте сақтау қабілетін арттырады, ұйқы безі мен бауырдың секреторлық 
қызметін жақсартуға ықпал етеді. Фенилаланин биосинтезі арқылы тирозин алынады. 
Алмастырылмайтын және алмастырылатын аминқышқылдарының арасындағы 
аралық жағдайда ағзада жеткіліксіз мөлшерде аргинин, тирозин және гистидин түзіледі, 
сондықтан олар ағзаға тамақпен де түсуі тиіс. Ағзада қалған барлық аминқышқылдары 
(глицин, аланин, аспарагин қышқылы, аспарагин, глутамин қышқылы, глутамин, пролин, 
цистеин, серин) синтезделген алмастырғыш аминқышқылдарына жатады. Жартылай 
алмастырылатын және алмастырылатын қышқылдардың физиологиялық рөлі өте 
маңызды.
2-аминопропан қышқылы немесе аланин көмірсулардың метаболизмін қалыпқа 
келтіреді және А ацетилкоферменттің құрамдас бөлігі болып табылады.
2-амино-5-карбодиаминоимидпентан қышқылы немесе аргинин иммундық жүйенің 
стимуляциясы есебінен ісіктердің, оның ішінде рак акруының өсуін баяулатады және Т-
лимфоциттер шығаратын айыр безінің белсенділігін арттырады. Оны май дистрофиясы 
мен бауыр циррозы кезінде қолданады, өйткені ол дезинтоксикациялық процестерге және 
ағзадағы оңтайлы азотты балансты қолдауға ықпал етеді, өсу гормонының өндірілуін 
ынталандырады, эректильді функцияны қалпына келтіру және сперматогенезді 
ынталандыру есебінен ерлерде жыныстық белсенділікті арттырады.
2-аминобутанды қышқылы немесе аспарагин қышқылы иммуномодуляциялық 
әсерге ие, физикалық төзімділікті арттырады, ОЖЖ қозу және тежелу балансын қалыпқа 
келтіреді, азотты заттардың алмасуында маңызды рөл атқарады.
2-амино-3-имидазолилпропан қышқылы немесе гистидин: гемоглобин түзілуін 
және жалпы қантүзілуін ынталандырады, асқазандағы тұз қышқылы мен пепсиннің 
секрециясын күшейтеді.
2-аминоэтан қышқылы немесе глицин орталық нейромедиатор болып табылады, ми 
тіндеріндегі метаболикалық процестерді жақсартады, ішімдікке құмартуды әлсіретеді, 
бұлшықет дистрофиясына оң әсер етеді, жоғары тітіркендіргішті азайтады, ұйқыны 
қалыпқа келтіреді, седативті әсер етеді.
2-аминопентанды қышқылы немесе глутамин қышқылы және оның глутамин амиді 
азотты ауыстыру арқылы немесе азоттың артық мөлшерін, оның ішінде аммиакты 
байланыстыра отырып, әр түрлі ағзалардың, бірінші кезекте ми мен бауыр жұмысының 
бұзылуын тудыратын әртүрлі ақуыздардың синтезін ұйымдастыра отырып, азот 
алмасуына бірегей әсер етеді. Ол ОЖЖ-да қозғаушы нейромедиатор, сондай-ақ бұлшық ет 
тінінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, өсу гормонына әсер етеді.

28 
2-амино-3-(4-п-гидрокси) - фенилпропан қышқылы немесе тирозин организмде 
қалқанша без гормондарының өндірілуін күшейтетін және антидепрессантқа қарсы 
қасиеттері бар, жадына қабылдауын жақсартуға ықпал ететін нейротрансмиттерді (жүйке 
импульстерінің таратқыштарын) синтездеу үшін пайдаланылады. Сондай-ақ артериялық 
қысымның төмендеуі, дене қызуының төмендігі және үрейлі аяқ синдромы тирозиннің 
жетіспеушілік симптомдары болып табылады. 
2-карбоксидропиррол немесе пролин: коллаген синтезіне қатысады, дәнекер тінінің 
құрылымын 
қалпына 
келтіреді(оның 
ішінде 
тірек-қимыл 
аппараты, 
жүрек, 
паренхиматозды органдар).
2-амино-3-тиолпропан қышқылы немесе цистеин құрамында күкірті бар 
аминқышқылы болып табылады, ол тері тіндерін қалыптастыру, оның икемділігін 
жақсарту процестерінде маңызды рөл атқарады, негізгі тері ақуызының, тырнақтың, 
шаштың және кейбір ас қорыту ферменттерінің құрамына кіреді, ағзадағы кейбір 
токсикалық 
заттарды 
залалсыздандыруға 
көмектеседі 
және 
жоғары 
тиімді 
антиоксиданттардың бірі бола отырып, оны радиацияның зақымдайтын әсерінен 
қорғайды. Цистеин дисульфидті көпірлердің пайда болуына байланысты ақуыздың 
кеңістіктік құрылымын тұрақтандырудың маңызды функциясын атқарады. Осылайша, 
барлық α-аминқышқылдары маңызды биологиялық белсенді заттар болып табылатынын 
атап өту қажет. 
Жоғарыда көрсетілгендей, барлық α-аминқышқылдары құрамында көміртектің 
асимметриялық немесе хиральды атомдары бар, сондықтан оптикалық белсенді 
қосылыстар болып табылады. Олар оптикалық изомерлерді құрайды, олардың саны мына 
формула бойынша анықталады: 2
n
, мұнда n дәрежесі қосылыстағы асимметриялық 
көміртектердің санына тең. Тек глицинді қоспағанда, барлық табиғи α-аминқышқылдары 
осы формуламен анықталады, себебі оның құрылымында көміртектің ассиметриялық 
немесе хиральды атомы жоқ. Изолейцин, треонин, оксилизин құрамында екі хиральды 
көміртек атомы бар, демек, теориялық тұрғыдан олардың төрт оптикалық изомері болуы 
мүмкін. Барлық табиғи α-аминқышқылдарының абсолюттік конфигурациясы бойынша L-
қатарға жататыны белгілі, бұл жағдайда жоғарыда көрсетілген аминқышқылдар үшін 
изомерлер саны тиісінше екі изомерге дейін азаяды. Көмірсулар қатарында 
конфигурацияны белгілеуде эталон (конфигурациялық стандарт) болып қабылданған 
глицерин альдегидіне ұқсас аминқышқылдарының абсолюттік конфигурациясын 
белгілеуде серин аминқышқылдары эталон болып табылады: 
 
D-глицерин альдегиді L-глицерин альдегиді 
L-және D - қатардағы α-аминқышқылдарының конфигурациялары төменде берілген.
COOH
C
OH
R
H
COOH
C
H
R
HO

29 
D-қатардағы аминқышқылдары L-қатардағы аминқышқылдары 
α -аминқышқылдарының бифункционалдығы, атап айтқанда диссоциация кезінде 
протон беруге қабілетті қышқылды COOH карбоксил тобының болуы және осы протонды 
қосуға қабілетті NH
2
негіздік аминтоптарының ерітінділерде өзара әрекеттесуіне әкеледі. 
Бұл топтардың ерітінділерінде қышқылдық-негіздік өзара әрекеттесуі тұздардың 
құрылымын береді, ол цвиттер-ион (неміс zwitter – гибридінен) немесе биполярлы-ион, 
немесе молекулаішілік тұз деп аталады (9-сурет). Сондықтан амин қышқылдары суда жиі 
еритін, бірақ гидрофобты ерітінділерде, мысалы эфирде немесе бензолда ерімейтін 
жоғары балқитын қатты заттар болып табылады. 
Анионды форма Катионды форма
9 сурет-қышқылдық және негіздік орталардағы α-аминқышқылдарының бейнесі 
9-суретте көрсетілгендей, негіздік ортада α-аминқышқылы анион болып табылады, 
ал қышқылдық ортада ол катион болып табылады. Ерітіндіде α-аминқышқылының 
анионды және катионды формаларының арасындағы тепе-теңдік байқалады.
Қышқылдық және негіздік функциялардың салыстырмалы күшіне R радикалының 
табиғаты әсер ететіндіктен (оның электрон-донорлы немесе электрон-акцепторлы әсері), 
онда аминқышқылдар ерітіндісіндегі катиондар мен аниондардың тең саны бар рН 
қосылыстан қосылысқа қарай өзгереді.

жүктеу/скачать 2,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: