Кафедра: Кадастр Орындаған: Бакыткызы Айсулу Тексерген

СӨЖ

Жердің өз осінде айналуынан оның бетінде күн мен түн алмасы, күн тәулігі анықталады. 1-суретте бейнеленген осы осьт- PPі жердің айналу осі деп атайды. Бұл осьтің Жер бетімен қиылыскан есі нүктесі Солтүстік жоне Оңтүстік полюстар деп аталынады. Жердін айналу осін тік бұрыш жасап және оның дәл ортасын кесіп ететін жазыктвнТы кватор жазықтығы дейді. Экватор жазыктығы мен жер бетінің қиылысу сь заны экватор деп аталады. Жердің айналу осі арқылы өтетін жазықтық мериінаа жазыны делінеді де, ал сол жазықтықтардың жер бетімен киылыскан сызыктары меридиандар деп аталады. Халықаралық келісім бойынша, Лондондағы Гринвич обсерваториясы арқылы өтетін меридиан бастапқы меридиан деп аталады. Сөйтіп, геодезияда жердің пішіні үшін жер эллипсоиды дећ агалатын сфероид алынды. Жер эллипсоиды өзінің үлкен және кіші жар1ы осьтерімен және полярлық сығылушылығымен сипатталады а, ь және а шамалары градустьқ елшеулер аркылы аныкталады, ол үшін меридиан доғястным ұзындыльн әр 1° сайын өлшеу керек. Мериди анны эргүрлі жерлеріндегі градустың ұзындынын біле отырып, жердің пішіні мен көлемі ани қталады. Жер эллипсоидының көлемдерін әр елдің ғалымдары бірнеше рет анықтады. 1946 жылға дейін бұрынғы Одақта 1841 жылы неміс галымы Ф.В.Бессель есептеп шығарған жер элипсоидының көлемі қолданылады (а- 6377397м, а-1 : 299,2). Жер эллипсоидының көлемін 1940 жылы үлкен дәлдікпен Ф.Л.Красовский мен А.А.Изотовтардың басқаруымен орыс галымдары да анықтады (а-6378245м, b-6356863м, a-1 : 298,2). Алынған бұл елшемдер 1946 жылы барлық геодезиялық және картографиялық жұмыстары үшін қабылданып алынып, Красовский эллипсо иды деп аталатын болды. Осы орайда айта кететін бір жай, ол кейбір эллипсоидта рыныи солданылатындығы. Олар сол территориясын толық не ішінара камтиды. Мұндай эллипсоид-референц- қаулысы бойынша еліміздің теодезиялық өлшеулер нәтижесінде шығарылған өз немесе бірнеше елдін аталады, Референц-эллипсоид дегеніміз накты бір елде Гүрде эллипсоид деп геодезиялық елшеулерді өндеy үшін қолданылатын, жер денесінде белг бағдарланған, накты көлемі анықталған эллипсоид. Сөйтіп, қазіргі кезде Красовскийдін референц-эллипсоиды тек Ресейде гана емес, бүкіл ТМД және Батыс Еуропаның бірнеше елдерінде колданылады. Бұрынғы Кенңестер Одағы, Батыс Еуропа мен АҚШ-тың гравиметриялык және астрономиялық өлшеулері нэтижесінде альнған жер эллипсоидының көлемі-басқа елдердегі анықтамаларға қараға нда, қолданылған материалдардың аумағы жағынан да, оларды өндеудіц далдіrі жагынан да негүрлым басым. 1960 жнны Жердің үш жасанды серіктерін бақылаудың нәтижесінде жер сфероидынь н кысынқылығы а31 : 298,2-ге тен, ал АҚШ-та ұпырылған Жердің 13 жасанды серіктерін бақылау аркылы а-D1 : 238,31-тең екендігінің анықталулары Красовский олшеулерінің дүниежүзілік маңызы бар екендігінің айқын дәлелі

Географиялық кординаттар Астрономналық бақылаулардын, басым көпшілігі Жер бетінен жүргізілетіндіктен, бақылаушынын кай жерде туратын тауелді болады. Бақылаушының орнын аныктау ушін кажет болатын негіні географиялык пенистер мен терминдер жэне Жер пішіні туралы мәліметті шолып етейік Кер н бірнші жуыктауда раднусы R 6370 км болатын шар деп карастырайык, Жер иенорсн отетін белгілі бір ойша алынган түту бойымен айналады, оны Жерди дераы. Осы остін жер бетін киып отетін нуктелері солтустік жэне онтустік айналу е географиялык полюстер деп аталады. Солтустік полюске сырттан караrанда Жер саrат тіпіне карсы багытта айналады. Айналу осіне перпендикуляр жазыктыкта орналаскан Жер бетіндегі улкец шенбер Жер жваторы деп аталады. Осы сызык Жер бегін солтустік жэне онтустік жартышарларта беледі. Жер жвяторына паралель кіші шенберлер географиялық паралельдф деп аталады сн полюсті косатын үлкен жартышенберлер гсографиялык меридиандар деп аталады. Гринанчобсерваториясы пркылы втетін географиялык меридианды бас меридиан деп атайды. Отакиткан жазыктык Жер бетін батыс жане шыгые жартышарларга беледі. Жердін берілен нуктедегі ауырлык куштн багытымен багыттас туту сызык іаме немесе вертикаль сызык деп аталады Жер бетінлегі кез келгенктоекг географиялык координатпен толык аныкталады. Олардын nin пүстесінін гсозрафиялык сндія деп сол нуктедегі ілменін Жер эжваторы зтын бурышын айтамыз. Географиялык ендік жватордаи бастап солтустік полюске е ен +90° арадыгында, ал онтустік полюске дейн 0°-90° аралыгында онереді. Географиялык координаттарды аныктау Берілген О нуктесінін географиялык бойлыгы деп сол нуктедет атепін географиялық мериднан жаткан жазыктык пен бас мериднан жаткан жозыктыктык арасындагы екіжактык бурышты айтамыз . Географиялык бойлык бас мерисцианнан бастап шыгыска карай градустарменолцегсало о пен 360° немесе сarатпен елшегенде, о+ 24 аралыгына өгереді. Географияда бодыкты шыгыска карай 0"+ +180° аралыпында, батыска карай 0° +e180% аралыгында елшейді. Жогарыда пйтылrандай, коптетен астрономиялык септерді шешу ксзінде Жерді радиусы 6370 км та бараті олр ретінде карастыруга болады. Бул жагдайда кез кслген нүктедегі ілме географиялык меридиандар прсиберлер болып табылады деп ссеттеуге болады. Онда Жердін кейбір нуктесінің эжватор радиустары радиус географитаы дин мериднаннын экватордаи бул нуктеге дейінгі доғасымен ал географиялык бойлығын экватордын бас мериднаннан осы нуктеден отетін мериднанга дейінгі доғасымен өлшеуге болады

Бірақ жоғары дәлдікті қажет ететін өлшеулер үшін жерді шар деп қарастыруға болмайды , өйткені ол өз осінен айналғандықтан , Жер затына әсер арқылы центрден тепкіш инерциялық күш пайда болады да , бұл әсерден Жер айналу осі бойымен сығылған болады . Оған қоса Жер беті нүктелерінің биіктігі континенттер шегінде бірнеше километр аралықта өзгереді . Сондықтан Жердің дәл пішіні ешбір бел тематикалық фигураға сәйкес келмейді . Ыңғайлылық үшін Жердін мақты күрделі фи алық бетін қарапайым математикалық пішінмен жуықтау керек . Жер бетін жауладитын фигуралар ретінде геоид пен айналма эллипсоидты алады . яалт , Жер пішіні ретінде Жер қыртысындағы қатпарлар мен ойпаттарды елемегендегі геоидты кабыл ауа болады . Геоид деп Жер бетін түгелдей су басып жатқан және толқындар мен Жерге басқа аспан денелері тарапынан әсер ететін тасу күштері жоқ деп жорамалдаған жағдайдағы беттің қабылдайтын пішінін айтады . Мұндай бет жердің тепе - теңдік беттерінің біріне сәйкес келеді . Тепе - теңдік бет деп кез келген нүктеле ілме сызығына нормаль болып табылатын бетті атаймыз . Сонымен , геоид – бұл орташа теңіз деңгейіне сәйкес келетін , барлық нүктелері ауырлық күшіне нормаль болатын бет . Жер қыртысындағы масса үлестірілуі біркелкі емес болғандықтан геоидтің қарапайым геометриялық пішіні болмайды , бірақ ол айналма эллипсоид сфероидке өте жакын болады . Айналма эллипсоид – эллипстің өзінің кіші осі бойымен айналуы нәтижесінде алынатын фигура . Әдетте геоидтің беті континенттер ішінде эллипсоидтан жоғары , ал мұхиттарда одан төмен өтеді . Астрономиялық өлшеулерден тек астрономиялық ендікті анықтауға болады . Геодезиялық және гравиметриялық өлшеулерден берілген нүктедегі ілменің ауытқуы , ягни ілме сызығының нормаль түзуден ауытқуы , ал оның негізінде геодезиялық ендік анықталады . Геоцентрлік ендік оны геодезиялық ендікпен байланыстыратын аналитикалық геометрияның формулалары негізінде анықталады . Астрономиялық ендік пен геодезиялык ендік арасындағы айырмашылық 3 " аспайды . Сондықтан әдетте астрономиялық есептеулерде ол еске алынбайды да , астрономиялык пей теодезиялық ендіктер бірдей деп саналады . Ал геоцентрлік ендік пен астрономиялық ендік арасындағы айырмашылық і2 ° -қа дейін барады . Полюстар мен экваторла собраны айырмашылығы жоғалады .