Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы



Pdf көрінісі
бет94/236
Дата04.11.2023
өлшемі1,76 Mb.
#189815
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   236
Байланысты:
Күдеринова Құралай монография Қазақ жазуының тарихы

ұу,
үу
тіркесі келетін болса, онда сөз бастан-аяқ ерін
үндестігімен айтылады. Мысалы: 
сүйкімдену

сүйкүмдөнүу
(сүйкүмденүу емес), 
бірақ
 сүйкімденбеу – сүйкүмденбеу.
Төмендегі сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып 
көріңіздер:
түлкілену – түлкүлөнүу 
түркілену – түркүлөнүу 
түнделету – түндөлөтүу 
түрткілену – түрткүлөнүу 
түртпектелу түртпөктөлүу 
түрпілену – түрпүлөнүу
Дауыстылардың үндесімін сөз еткенде үнемі мына бір нәрсені
есте ұстаған жөн. Дауыссыздарға қарағанда дауыстылардың ай-
тылу реңкі өте құбылмалы, тұрақсыз болып келеді. Оның үстіне
жалпы көпшілікке ұсынатын әдебиеттерде (орфографиялық сөздік,
айтылу нормасының анықтағыштары) дауыстыларды белгілейтін
әріп таңбасы да әліпбидегі дауысты таңбасынан ас-пайды және
сонымен бірдей болады. Сондықтан әрпіне қарап, дыбысын да
солай оқып, аздап қайшылық туады. Сол себепті тіл үндестігінде
де, ерін үндестігінде де, яки жіңішке буыннан жуан буынға (
ә→а
)
және еріндік дауыстыдан езулік дауыстыға бірте-бірте ауысарда,
үнемі дауыстыға қатысты «анық айтылу», «солғындау»,
«көмескілену», «
ә
мен 
а
-ның», немесе «
ө
мен 
е
-нің», «
ү 
мен
 і
-нің
ортасында айтылу», «жартылай
ө
», «жар-тылай
е
» болып
дыбысталу деген түсініктерді есте ұстап оты-ру керек. Сонда ғана
сөз құрамындағы, тіркес құрамындағы бейүндестіктен құтылуға
болады. Дауысты дыбыс негізгі реңкінен бірден айрылмайды, өз
реңкін сақтай отырып, келесі буын үндесуіне бірте-бірте өтеді.
Ерін үндестігін сақтап, жаттығып көріңіздер:
құрылыс – құр
ұ
лұс бұйығысу – 
бұйұғұсұу бөдененің – 
бөдөнөнүң көпенені – көпөнөнү 
дөңгелекті – дөңгөлөктү тауық –
тауұқ сауықтыру – сауұқтұрұу
Қ
ұралай Күдеринованың
«Орфоэпиялық анықтағыш»
(Алматы, 2005.) жинағындағы мақаласынан алынды.
150
151




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   236




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет