Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу салалының негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері

Осыған орай, реттеушілік ықпалды талдау әдіснамасын жеңілдету үшін мыналар ұйғарылады: 1) шешілуі қажет проблеманың және жобаланатын реттеудің мақсатына (пайдасына) қол жеткізу индикаторларының өлшенуіне қойылатын талаптарды ырықтандыру. Ырықтандыру мақсаттары үшін сандық индикаторларды анықтамай, айрықша жағдайларда проблеманы нақты сипаттау жеткілікті деп санауға болады;      

2) болашақта пайдалану үшін оларды айқындау және жинау ұсынымдары бар сандық индикаторларды пайдаланудан уақытша алшақтау;      

3) жобаланатын реттеу баламаларын регламенттеу. Өзге елдерде реттеушілік ықпалды талдауды пайдалану практикасы баламалардың толыққанды талдауы үнемі жүргізілмейтінін көрсетеді. Әсіресе, реттеушілік ықпалды талдауды енгізудің бастапқы кезеңдерінде мемлекеттік органдар баламаларды анықтауға және талдауға формальды түрде қарайды. Осы себептен мемлекеттік органдарға қолданыстағы жағдайды, қолданыстағы талаптардың орындалуын бақылауды, қолданыстағы талаптарды бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту, өзін-өзі реттеу немесе хабарлама беру тәртібіндегі элементтерді енгізу мүмкіндіктерін қарастыруды міндеттеу қажет;      

4) реттеуші талаптарды орындауға байланысты бизнес субъектілерінің тікелей шығындарын ғана айқындау (ақпараттық талаптарды орындауға жұмсалатын әкімшілік шығындар, тексерушілермен жұмыс істеуге арналған шығындар, қажетті инвестицияларға жұмсалатын шығындар), егер мұндайлар көзделген болса, тұтынушылардың тікелей шығындары (бәсекелестіктің азаюына байланысты ұсыныстардың да азаю мүмкіндігі кезіндегі тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге бағаның көтерілуі мысал бола алады), егер мұндайлар көзделген болса, бюджеттің тікелей шығындары. Реттеушілік ықпалды талдауды енгізуде пайдаланылмаған мүмкіндіктердің салдарынан болатын ықтимал шығындарды, өзге тікелей емес шығындарды талдау жүргізілмейді;      

5) реттеушілік ықпалды талдауда өсу әсерлерін талдау пайдаланылмайды. Пайдалар мен шығындар жоспарланған реттеудің толық енгізілуі мен функционалдығын көздей отырып бағаланады;      

6) реттеушілік ықпалды талдауда экономикалық модельдеу әдістері қолданылмайды. Талдау жеңілдетілген әдіснама негізінде әрбір балама үшін талдау жасалған шығындар мен пайдаларды тікелей салыстыру негізінде жүргізілетін болады;      

7) реттеушілік ықпалды талдауды енгізуде ықтимал тәуекелдерге талдау жүргізілмейді.       Кез келген реттеу қандай да бір себептер бойынша нарықтық тетік шеше алмайтын нақты проблеманы шешу мақсатында қабылданады.     

Индикаторлардың дұрыстығына және олардың өлшемдерінің мерзімділігіне жеке назар аудару ұсынылады. Индикаторлардың дұрыстығы оларды өлшеу тәсіліне (бастапқы ақпаратты жинау, оны қорытындылау) байланысты.

Реттеушілік ықпалды талдаудыжүргізу мақсатында индикаторлардың дұрыстығы мен оларды қайта өлшеу мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін мынадай дереккөздерді пайдалану ұйғарылады:    1) статистика органдары мен салық органдарының деректері;      

2) есептілікті, оқиғалар туралы деректерді, өлшемдерді өңдеу барысында алынған мемлекеттік органдардың деректері;      

3) құқық қорғау органдарының деректері;      

4) оң беделі бар ұйымдар жүргізген әлеуметтанушылық және өзге зерттеулердің деректері.     

1) реттеуді енгізу арқылы шешілуі қажет проблеманы, оның көрінісінің сандық индикаторларын және осы проблема әсер ететін субъектілердің нақты белгіленген аясын көрсете отырып айқындау. Егер проблема кешенді болса, оны құрамдас бөліктерге бөлуге рұқсат етіледі, оның әрбіреуіне сандық көрініс индикаторы және субъектілер ортасы айқындалады;      

2) барлық себеп-салдарлық байланыстарды анық көрсете отырып, проблеманың пайда болу себептерін айқындау. Себеп-салдарлық байланыстарды талдау кезінде статистикалық корреляциялар, өзге талдау әдістері пайдаланылады. Проблеманың орын алып отырғанына ескерілмеген ықтимал факторлардың әсерін (экстерналийлер) сипаттауға ерекше назар аударылады;      

3) проблеманың пайда болу себептеріне және оны шешуге жобаланған реттеу ықпалының тетіктерін сипаттау;      

4) жобаланған реттеудің бенефициарларын (пайда алушыларын) нақты айқындау;     

5) бенефициарлардың монеталандырылған немесе өзге пайдасына негізделген индикаторлар серпінін жобалай отырып, реттеу жобасының пайдасын айқындау;      

6) жобаланған реттеуге баламалы шаралардың сипаттамасы мен әсер ету тетіктері, тиісті бенефициарларды (пайда алушыларды) айқындау, баламалы шаралардың пайдасын айқындау; 7) реттеуді енгізуден болатын шығындар субъектілерінің аясын айқындау. Мұндай айқындау кезінде бизнестің қай түрлері (өңірлік, салалық және өзге де аспектілерді қоса алғанда) шығынға ұшырайтынын нақтылау және шығынға ұшырайтын бизнес субъектілерінің шамамен алғандағы санын ұсыну қажет. Тікелей немесе жанама шығындарға ұшырайтын өзге субъектілерді (бюджеттерді, халық санатын қоса алғанда) көрсету қажет;      

8) реттеу жобасын орындауға жұмсалатын шығындар әрбір санат үшін жеке есептеледі. Шығындар монетарлық нысанда немесе монетарлық нысанды пайдалану мүмкін болмаған жағдайда өзге сандық нысанда есептеледі. Трансферттік төлемдердің нақты есебі жүргізіледі. Айрықша жағдайларда шығындар сандық емес сипаттамалық нысанда келтіріледі.    

Бизнес субъектілеріне арналған шығын түрлері мыналардан тұрады:      

1) ақпараттық міндеттемелерді орындауға арналған шығындар (адам-сағат бағасына қайта есептеудегі уақыт шығыны);      

2) бланкілер, көрсетілетін қызметтер үшін төлемдер немесе баж;      

3) орнатуға қажетті жабдыққа, оған қызмет көрсетуге арналған шығындар;    

4) негізгі қорларға басқа инвестициялар;      

5) егер мұндайлар енгізілсе, міндетті сақтандыруға арналған шығындар;      

6) үшінші тұлғалар беретін сараптамаларға немесе өзге қорытындыларға арналған шығындар; 7) жолға және кезекте күтуге арналған шығындар;      

8) біліктілікті арттыру курстарына, оқытудың өзге нысандарына төлем;    

 9) мүшелік жарналар, мерзімді ақпараттық басылымдарға жазылу, өзге де мерзімді төлемдер.
      Барлық ұсынылған баламалар үшін реттеу жобасына субъектілер шығындарының аясы айқындалады және жоғарыда ұсынылған тәсілдерге сәйкес тиісті шығындар есептеледі:      

1) реттеу жобасы және оның баламалары бойынша пайда мен шығынның жинақталған деректерін салыстырмалы талдау;      

2) индикаторларды енгізуге арналған деректер базасының қажетті өзгерістері бар реттеу жобасы бойынша ұсынымдары бар қорытынды және реттеу жобасының тиімділігіне мониторинг жүргізудің мерзімділігі бойынша ұсынымдар.      

Реттеушілік ықпалды талдаудың толық немесе адал орындалмауы, талдау жүргізу кезінде жіберілген қисынды қателіктер оны пысықтауға қайтару негіздемелері болып табылады. Реттеушілік ықпалды талдау барлық себептер мен кемшіліктерді жою жөніндегі ұсынымдарды нақты көрсете отырып, пысықтауға жолданады.      

Реттеушілік ықпалды талдау мынадай:      

1) реттеушілік ықпалды талдаудың жоғарыда көрсетілген бір немесе одан да көп міндетті бөлімдері болмаған;      

2) егер мұндай мүмкін болса, проблеманы айқындауда сандық индикаторлардың немесе осы проблема әсер ететін субъектілердің нақты аясы болмаған;      

3) мүмкін экстерналийлерді талдау болмаған;      

4) балама шараларды, олардың пайдасының әсер ету тетіктері үстірт немесе детерминациялық талданған;      

5) ықтимал шығын түрлері толық есепке алынбаған;      

6) қосарланған немесе трансферттік төлемдерге, шығын мерзімділігіне назар аударылмаған;       7) реттеу жобасының баламаларына арналған шығындар үстірт немесе детерминациялық есепке алынған;      

8) бастапқы ақпарат дұрыс болмаған, тиісті сілтемелер болмаған жағдайларда пысықтауға қайтарылады.  

Тексерулер жүргізу сатысында автоматтандырылған режимде мыналар ұсынылады:      

1) электрондық құжат айналымы арқылы құқықтық статистика органдарында тексеруді тағайындау туралы актіні тіркеу;      

2) тексерулердің барлық кезеңдерін жазып белгілеу және тексерудің барлық мерзімдеріне (басталуы, уақытша тоқтатыла тұруы, ұзартылуы, аяқталуы) бақылауды жүзеге асыру;      

3) жүйеде тексерулердің нәтижелерін көрсету (оның ішінде анықталған бұзушылықтарды).     
  Тәуекелдерді басқару жүйесін автоматтандыру нәтижесінде мемлекеттік органдар мыналарды қамтамасыз ететін болады:      

1) тәуекелдерді бағалау тұрақты жетілдіру үшін талдауды толық жүзеге асыру, бұл заңды орындайтын кәсіпкерлерге жүктемені азайтып, мемлекеттік бақылау және қадағалау тиімділігін арттырады;      

2) процесті әрбір тексерілетін субъекті бойынша тексеру жоспарланғаннан бастап оның аяқталуына дейін бақылау;      

3) тексерушілер тарапынан сыбайлас жемқорлықты болдырмауға ықпал ету;      

4) «қажетсіз» талаптарды анықтау;      

5) құжат айналымы рәсімін жеңілдету және жұмыс уақытын пайдалану тиімділігін арттыру;       6) ведомстволық есептілік деректерінің дұрыстығы.       Тәуекелдерді басқару жүйесін автоматтандыру нәтижесінде мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау қызметінің ашықтығы қамтамасыз етіледі.       Әкімшілік санкциялардың құқық бұзушылықтардың сипатына және қауіптілігіне шамаластығы, шағын, орта және ірі кәсіпкерлік субъектілерінің жауапкершілігін неғұрлым нақты бөлу мәселелерін қайта қарау.       Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң жобалау жұмыстарының  2015 – 2016 жылдарға арналған перспективалық жоспарына сәйкес «Өзін-өзі реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы әзірленіп, 2015 жылғы 12 қарашада қабылдануы қамтамасыз етілді.       Сонымен бірге Қазақстанның қолданыстағы заңнамасында кейбір салаларда өзін-өзі реттеу элементтері бар.       Әдетте, өзін-өзі реттейтін ұйымдар субъектілерді кәсіби белгісі бойынша біріктіру жүзеге асырылатын салаларда құрылады.       Бұл бағыт неғұрлым ұзақ мерзімді болып табылады және Тұжырымдаманың басқа бағыттарын іске асыру тиімділігіне тікелей байланысты болады.       Қазақстанның заңнамасын жіті қайта қарау қажет екенін ескерген жөн. Ұзақ уақыт бойы ол лауазымды тұлғалардың өкілеттіктерін нақты регламенттеу және субъективті шешімдер қабылдау үшін мүмкіндіктерді шектеу бағытында жетілдірілді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелеріне баса назар аударылды. Басқаша айтқанда мемлекеттік реттеудің теңдестірілген жүйесі құрылды, онда мемлекеттік қызметшілердің өкілеттіктері шектеуге ұшырады, шешімдер қабылдау рәсімдері ресмиленді, жауапкершілік күшейтілді, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама қалыптастырылды. Толыққанды өзін-өзі реттеуді енгізу үшін өзін-өзі реттейтін ұйымдарға берілетін функцияларға қатысты да дәл осындай маңызды жұмыс атқару қажет.