ДӘРІС № 4 Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері

Тәуекел – қоршаған ортаның табиғи жағдайларынан (сел, жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.) және адам қоғамның әртүрлі қызметінен мүмкін болатын шығындалуы қауіпсіздігі. Тәуекел - бұл тарихи және экономикалық категория. Тарихи категория ретінде тәуекелді адам сезетін мүмкін қауіп-қатер деп түсіндіруге болады. Тарихи тәуекел қоғам дамуының барлық жолымен байланысты. Экономикалық категория ретінде тәуекел бұл іс жүзіне асатын немесе аспайтын жағдай. Бұл жағдай пайда болған кезде 3 экономикалық нәтиже болуы мүмкін: теріс (жеңілу, зиян, шығын), нольдік және оң (жеңіп шығу, табыс, пайда). Сәйкесінше, өндіріс менеджментіндегі тәуекел - бұл болжанған нұсқаумен салыстырғанда табыстың төмендеуі немесе шығындардың пайда болу ықтималдылығы.

Тәуекелсіз бизнес болуы мүмкін емес. Тәуекелдің өсуі - кәсіпкерлік еркіндіктің белгісі.

Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді жағдайдың басталуын болжауға болатын әр түрлі әдістер мен тәуекел деңгейінің төмендеуіне шараларды қолдануға болады.

Тәуекелді басқаруды ұйымдастырудың тиімділігі көбінесе тәуекелдің топтамасымен (классификациясымен) анықталады. Тәуекел топтамасы (классификация) бұл қойылған мақсатқа жету үшін анықталған белгілері бойынша тәуекелдерді нақты бөлу болып табылады Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері нарықтық қатынастар дами келе, күтілетін нәтижені алудағы айқынсыздық пен сенімсіздік пайда болады, сәйкесінше тәуекел туады. Кәсіпорынның қызметінде әртүлі тәуекелдерді төмендету немесе олардың алдын - алудың құрамдарын және сәйкес бағалау әдістерін қалыптастырудың қажеттілігі пайда болады. Сондықтан менеджер сыртқы ортаның анықсыздығымен жалпыланған тәуекелдерден сақ болу әдістерін тауып, ұсынуы міндетті болады.

Тәуекел – қоршаған ортаның табиғи жағдайларынан (сел, жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.) және адам қоғамның әртүрлі қызметінен мүмкін болатын шығындалуы қауіпсіздігі. Тәуекел - бұл тарихи және экономикалық категория.

Тарихи категория ретінде тәуекелді адам сезетін мүмкін қауіп-қатер деп түсіндіруге болады. Тарихи тәуекел қоғам дамуының барлық жолымен байланысты.

Экономикалық категория ретінде тәуекел бұл іс жүзіне асатын немесе аспайтын жағдай. Бұл жағдай пайда болған кезде 3 экономикалық нәтиже болуы мүмкін: теріс (жеңілу, зиян, шығын), нольдік және оң (жеңіп шығу, табыс, пайда).

Сәйкесінше, өндіріс менеджментіндегі тәуекел - бұл болжанған нұсқаумен салыстырғанда табыстың төмендеуі немесе шығындардың пайда болу ықтималдылығы.

Тәуекелсіз бизнес болуы мүмкін емес. Тәуекелдің өсуі - кәсіпкерлік еркіндіктің белгісі. Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді жағдайдың басталуын болжауға болатын әр түрлі әдістер мен тәуекел деңгейінің төмендеуіне шараларды қолдануға болады. Тәуекелді басқаруды ұйымдастырудың тиімділігі көбінесе тәуекелдің топтамасымен (классификациясымен) анықталады. Тәуекел топтамасы (классификация) бұл қойылған мақсатқа жету үшін анықталған белгілері бойынша тәуекелдерді нақты бөлу болып табылады. Тәуекелді топтаудың ғылыми негізделген жүйесі әр тәуекелдің жалпы жүйедегі орнын анықтайды. Ол тәуекелді басқаруда әдістер мен тәсілдерді сәйкесінше тиімді қолдану үшін қажет. Әр тәуекелдің сәйкесінше тәуекелді басқару тәсілі бар. Тәуекелдің топтастырылған жүйесіне тәуекел топтары, категориялары, түрлері және алуан түрлері кіреді

Болжамды нәтижеге байланысты тәуекелдерді келесідей екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивті.

Таза тәуекелдер дегеніміз теріс немесе нольдік нәтижеге жету. Бұл тәуекелдерге келесілерді жатқызуға болады: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдердің бөлігі (мүліктік, өндірістік, саудалық). Спекулятивті (алып сатарлық) тәуекелдер оң нәтижеге жету және де теріс нәтижені алу мүмкіндігін көрсетеді. Бұл тәуекелдерге коммерциялық тәуекелдің бөлігі болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.

Тәуекелдің пайда болуының негізгі себептеріне (базисті немесе табиғи тәуекелге) байланысты, олар келесі категорияларға бөлінеді: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық, коммерциялық тәуекелдер.

Табиғи тәуекелдерге табиғаттың дүлей апаттарымен байланысты: жер сілкінісі, су тасқыны, өрт, эпидемия және т.с.с. тәуекелдер жатады.

Экологиялық тәуекелдер - бұл қоршаған ортаның ластануымен байланысты тәуекелдер. Саяси тәуекелдер мемлекеттің қызметімен және елдегі саяси жағдайымен байланысты тәуекелдер.

Транспорттық тәуекелдер – бұл жүкті көлікпен (автокөлік, темір жол, әуе және т.б.) тасымалдауға байланысты тәуекелдер.

Коммериялық тәуекелдер – қаржы-шаруашылық қызмет үрдісінде ысыраптың болуы қауыпсыздігін көрсетеді.

Құрлымдық белгісі бойынша коммериялық тәуекелдер мүліктік, өндірістік, саудалық және қаржылық болып бөлінеді.

Мүліктік тәуекелдер - бұл ұрлау, диверсия, техникалық және технологиялық жүйелердің шектен тыс шығуы себептері бойынша кәсіпкер мүлігінің жоғалту ықтималдығымен байланысты тәуекелдер.

Өндірістік тәуекелдер - әртүрлі факторлардың әсерінен (қондырғылар, шикізат, транспорт және т.с.с. негізгі және айналым қорларының зақымдалуы немесе бүлінуі) өндірістің тоқтап қалуынан пайда болған шығындармен байланысты тәуекелдер, және де жаңа техника мен технологияны өндіріске енгізуімен байланысты тәуекелдер.

Саудалық тәуекелдер төлемдерді кешіктіру, тауарды мерзіміне жеткізіп бермеу, тауарды тасымалданған кезіндегі төлемнен бас тарту, төлемді мерзімінде төлемеу себептерінде болған шығындармен байланысты тәуекелдер.

Қаржылық тәуекелдер қаржылық ресурстарың, яғни ақша құралдарының, қаржылық активтердің құнсыздануынан пайда болатын жоғалтуларға байланысты.

Қаржылық тәуекелдер екі түрге бөлінеді: ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер және капиталды салуымен байланысты (инвестициялық) тәуекелдер.

Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге келесілерді жатқызуға болады: инфляциялық және дифляциялық тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімшілік (ликвидность) тәуекелдері.

Инвестициялық тәуекелдер келесідей тәуекел түрлерінен тұрады: алынбай қалған пайда, табыстылықтың төмендеуі, тікелей қаржылық жоғалтулар.

Алынбай қалған пайда тәуекелі – бұл қандай да бір шараны (мысалы, сақтандыру, инвестиция құю және т.б.) жүзеге асыру нәтижесінде пайда болған қаржылық зиян. Табыстылықтың төмендеу тәуекелі несие және салымдар бойынша портфельді инвестициялар бойынша дивиденд пен пайыздар көлемінің төмендеуі нәтижесінде пайда болады. Табыстылықтың төмендеу тәуекелінің келесідей түрлері бар: пайыздық тәуекелдер және несие туекелдері.

Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелінің келесідей түрлері бар: биржалық, сұрыпталған, банкроттық, несиелік тәуекелдіктер.

Биржалық тәуекелдер биржалық келсім шарт жасаудан болатын зиян қауіпсіздігін білдіреді. Сұрыпталған тәуекел (латын сөзінен таңдау, сұрыптау деген мағына береді) – бұл инвестициялық портфельді құру кезінде бағалы қағаздардың басқа түрлерімен салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаз түрлерін, капитал салу түрлерінінің дұрыс емес тәуекелі.

Банкроттық тәуекел кәсіпкердің капитал салымын дұрыс таңдамау нәтижесінде өзіндік капиталын толық жоғалту қауіпсіздігі және мойына алған міндеттерді орындай алмауы. Жоғарыда қарстырылған тәуекелдердің топтама жүйесі кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінде, транспорттық және сауда ұйымдарында, коммерциялық банктерде, несие мекемелерінде, инвестициялық және сақтандыру компанияларында және т.б. тәуекелді басқару тәсілдерін таңдау үшін қолданылады. Тәуекелдерді топтастыру, кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметіндегі тәуекелдерінің ерекшеліктерін толық көрсетпейді. Осыған байланысты, өндірістік менеджментте тәуекелді басқару үшін 14.2. суретте көрсетілген тәуекелдер топтамасын қолдану қажет, ол кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің маңызды жақтарын қамтиды.
Қаржылық тәуекел

Несиелік тәуекел

Валюталық тәуекел

Сатып алушылардың төлем қабілетсіздігі

Инвестициялық тәуекел

Пайыздық тәуекел

Инвестицияларды қайтару бойынша міндеттерді орындау

Инфляциялық тәуекел

Шикізат пен материалдарға бағалардың өсуі

Алынбай қалған қаржылық пайда тәуекелі

Инновациялық қызметтің тиімсіздігі

Негізгі қарызды және оның пайыздарын дебиторлардың төлемеуі

Коммерциялық тәуекелдер

Сұраныстың тұрақсыздығы

Аса прогресивті өнімнің пайда болуы

Бәсекелестердің мүмкіншіліктерін жете бағаламау

Сатып алушылардың өз міндеттерін орындамауы

Әріптестің және мердігердің адалсыздығы

Өндірістік- техникалық тәуеке

Қондырғылардың үнемділіксіз жұмыс істеуі

Технологияның жетіспеушіліктері

Технологиялық өзгерістердің жоқтығы

Қондырғылардың тозуы

Қуаттылық резервтерінің жоқтығы

Техникалық қызмет көрсету мен жөндеу жоспарларын орындалмауы

Қондырғылардың жоспардан тыс бос тұрып қалуы

Қондырғыларға қосымша бөлшектерінің болмауы

Жұмыс және қондырғыларды жөндеу тәртібінің бұзылуы

Төтенше жағдайлар

Шикізат пен материалдардың сапасының төмендігі

Негізгі қорлардың сенімділігінің (тұрақтылығының) кемшіліктері

Ақпараттық тәуекел

Ақпарат түрінің, көлемінің, формасының тиімсіздігі

Берілген мәліметтерді қорғау дәрежесінің төмендігі

Ақпараттың ағымы

Аудиторлық тәуекел

Өндірісті диспетчерлеу үрдісіндегі қателер

Әлеуметтік тәуекел

Әлеуметтік инфрақұрылымының жоқтығы

Жабық жұмыссыздық

Басқару персоналымен жұмысшылардың өндірістік қарым-қатынасы

Жұмыс күшінің артықшылығы немесе жеткіліксіздігі

Кәсіптік жарамсыздылық

Еңбекке қабілетсіздігі

Өндірістің зиянсыздығы

Саяси тәуекел

Жұмысшылардың толқулары мен ереуілдер

Транспорттық тарифтердің, төлемдердің өсуі

Энергия көздеріне бағалардың өсуі

Салық салу жүйесінің өзгеруі

Капитал қозғалысына ресми түрде рұқсат беру немесе тоқтату

Жергілікті төрешілердің жәрдемдесуі немесе қарсы әрекеті

Өкілетті органдармен қарым-қатынасы

Экологиялық тәуекел

Тұрғылықты аудандардың шектен тыс газдануы

Өндірістің зияндылығы

Төтенше және апат жағдайлары

Зиянды өндіріс қалдықтарының жоғары болуы

Тәуекелді топтаудың ғылыми негізделген жүйесі әр тәуекелдің жалпы жүйедегі орнын анықтайды. Ол тәуекелді басқаруда әдістер мен тәсілдерді сәйкесінше тиімді қолдану үшін қажет. Әр тәуекелдің сәйкесінше тәуекелді басқару тәсілі бар.

Тәуекелдің топтастырылған жүйесіне тәуекел топтары, категориялары, түрлері және алуан түрлері кіреді

Болжамды нәтижеге байланысты тәуекелдерді келесідей екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивті.

Таза тәуекелдер дегеніміз теріс немесе нольдік нәтижеге жету. Бұл тәуекелдерге келесілерді жатқызуға болады: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдердің бөлігі (мүліктік, өндірістік, саудалық). Спекулятивті (алып сатарлық) тәуекелдер оң нәтижеге жету және де теріс нәтижені алу мүмкіндігін көрсетеді. Бұл тәуекелдерге коммерциялық тәуекелдің бөлігі болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.

Тәуекелдің пайда болуының негізгі себептеріне (базисті немесе табиғи тәуекелге) байланысты, олар келесі категорияларға бөлінеді: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық, коммерциялық тәуекелдер. Табиғи тәуекелдерге табиғаттың дүлей апаттарымен байланысты: жер сілкінісі, су тасқыны, өрт, эпидемия және т.с.с. тәуекелдер жатады. Экологиялық тәуекелдер - бұл қоршаған ортаның ластануымен байланысты тәуекелдер.

Саяси тәуекелдер мемлекеттің қызметімен және елдегі саяси жағдайымен байланысты тәуекелдер.

Транспорттық тәуекелдер – бұл жүкті көлікпен (автокөлік, темір жол, әуе және т.б.) тасымалдауға байланысты тәуекелдер.

Коммериялық тәуекелдер – қаржы-шаруашылық қызмет үрдісінде ысыраптың болуы қауыпсыздігін көрсетеді.

Құрлымдық белгісі бойынша коммериялық тәуекелдер мүліктік, өндірістік, саудалық және қаржылық болып бөлінеді.

Мүліктік тәуекелдер - бұл ұрлау, диверсия, техникалық және технологиялық жүйелердің шектен тыс шығуы себептері бойынша кәсіпкер мүлігінің жоғалту ықтималдығымен байланысты тәуекелдер.

Өндірістік тәуекелдер - әртүрлі факторлардың әсерінен (қондырғылар, шикізат, транспорт және т.с.с. негізгі және айналым қорларының зақымдалуы немесе бүлінуі) өндірістің тоқтап қалуынан пайда болған шығындармен байланысты тәуекелдер, және де жаңа техника мен технологияны өндіріске енгізуімен байланысты тәуекелдер.

Саудалық тәуекелдер төлемдерді кешіктіру, тауарды мерзіміне жеткізіп бермеу, тауарды тасымалданған кезіндегі төлемнен бас тарту, төлемді мерзімінде төлемеу себептерінде болған шығындармен байланысты тәуекелдер.

Қаржылық тәуекелдер қаржылық ресурстарың, яғни ақша құралдарының, қаржылық активтердің құнсыздануынан пайда болатын жоғалтуларға байланысты.

Қаржылық тәуекелдер екі түрге бөлінеді: ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер және капиталды салуымен байланысты (инвестициялық) тәуекелдер.

Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге келесілерді жатқызуға болады: инфляциялық және дифляциялық тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімшілік (ликвидность) тәуекелдері.

Инвестициялық тәуекелдер келесідей тәуекел түрлерінен тұрады: алынбай қалған пайда, табыстылықтың төмендеуі, тікелей қаржылық жоғалтулар.

Алынбай қалған пайда тәуекелі – бұл қандай да бір шараны (мысалы, сақтандыру, инвестиция құю және т.б.) жүзеге асыру нәтижесінде пайда болған қаржылық зиян. Табыстылықтың төмендеу тәуекелі несие және салымдар бойынша портфельді инвестициялар бойынша дивиденд пен пайыздар көлемінің төмендеуі нәтижесінде пайда болады.

Табыстылықтың төмендеу тәуекелінің келесідей түрлері бар: пайыздық тәуекелдер және несие туекелдері.

Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелінің келесідей түрлері бар: биржалық, сұрыпталған, банкроттық, несиелік тәуекелдіктер.

Биржалық тәуекелдер биржалық келсім шарт жасаудан болатын зиян қауіпсіздігін білдіреді.

Сұрыпталған тәуекел (латын сөзінен таңдау, сұрыптау деген мағына береді) – бұл инвестициялық портфельді құру кезінде бағалы қағаздардың басқа түрлерімен салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаз түрлерін, капитал салу түрлерінінің дұрыс емес тәуекелі.

Банкроттық тәуекел кәсіпкердің капитал салымын дұрыс таңдамау нәтижесінде өзіндік капиталын толық жоғалту қауіпсіздігі және мойына алған міндеттерді орындай алмауы.

Жоғарыда қарстырылған тәуекелдердің топтама жүйесі кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінде, транспорттық және сауда ұйымдарында, коммерциялық банктерде, несие мекемелерінде, инвестициялық және сақтандыру компанияларында және т.б. тәуекелді басқару тәсілдерін таңдау үшін қолданылады.

Тәуекелдерді топтастыру, кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметіндегі тәуекелдерінің ерекшеліктерін толық көрсетпейді. Осыған байланысты, өндірістік менеджментте тәуекелді басқару үшін 14.2. суретте көрсетілген тәуекелдер топтамасын қолдану қажет, ол кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің маңызды жақтарын қамтиды.

Несиелік тәуекел

Валюталық тәуекел

Сатып алушылардың төлем қабілетсіздігі

Инвестициялық тәуекел

Пайыздық тәуекел

Инвестицияларды қайтару бойынша міндеттерді орындау

Инфляциялық тәуекел

Шикізат пен материалдарға бағалардың өсуі

Алынбай қалған қаржылық пайда тәуекелі

Инновациялық қызметтің тиімсіздігі

Негізгі қарызды және оның пайыздарын дебиторлардың төлемеуі

Коммерциялық тәуекелдер

Сұраныстың тұрақсыздығы

Аса прогресивті өнімнің пайда болуы

Бәсекелестердің мүмкіншіліктерін жете бағаламау

Сатып алушылардың өз міндеттерін орындамауы

Әріптестің және мердігердің адалсыздығы

Өндірістік- техникалық тәуеке

Қондырғылардың үнемділіксіз жұмыс істеуі

Технологияның жетіспеушіліктері

Технологиялық өзгерістердің жоқтығы

Қондырғылардың тозуы

Қуаттылық резервтерінің жоқтығы

Техникалық қызмет көрсету мен жөндеу жоспарларын орындалмауы

Қондырғылардың жоспардан тыс бос тұрып қалуы

Қондырғыларға қосымша бөлшектерінің болмауы

Жұмыс және қондырғыларды жөндеу тәртібінің бұзылуы

Төтенше жағдайлар

Шикізат пен материалдардың сапасының төмендігі

Негізгі қорлардың сенімділігінің (тұрақтылығының) кемшіліктері

Ақпараттық тәуекел

Ақпарат түрінің, көлемінің, формасының тиімсіздігі

Берілген мәліметтерді қорғау дәрежесінің төмендігі

Ақпараттың ағымы

Аудиторлық тәуекел

Өндірісті диспетчерлеу үрдісіндегі қателер

Әлеуметтік тәуекел

Әлеуметтік инфрақұрылымының жоқтығы

Жабық жұмыссыздық

Басқару персоналымен жұмысшылардың өндірістік қарым-қатынасы

Жұмыс күшінің артықшылығы немесе жеткіліксіздігі

Кәсіптік жарамсыздылық

Еңбекке қабілетсіздігі

Өндірістің зиянсыздығы
Саяси

тәуекел

Транспорттық тарифтердің, төлемдердің өсуі

Энергия көздеріне бағалардың өсуі

Салық салу жүйесінің өзгеруі

Капитал қозғалысына ресми түрде рұқсат беру немесе тоқтату

Жергілікті төрешілердің жәрдемдесуі немесе қарсы әрекеті

Өкілетті органдармен қарым-қатынасы

Экологиялық тәуекел

Тұрғылықты аудандардың шектен тыс газдануы

Өндірістің зияндылығы

Төтенше және апат жағдайлары

Зиянды өндіріс қалдықтарының жоғары болуы