Көркем әдебиеттің қисса жанры және оның тілі

жүктеу/скачать 354,92 Kb.

Дата	07.02.2022
өлшемі	354,92 Kb.
	#95548

Байланысты:
қисса

Б. Әбілқасымов
Қисса-дастандардың өзін мазмұны мен мақсатына қарай екіге бөліп қараған жөн

Көркем әдебиеттің қисса жанры және оның тілі

Қисса (бұл – арабша «әңгіме», «тарих» деген мағынадағы сөз) деп алғашқы кезде шығыс (араб- парсы) әдебиетіндегі сюжеттерге құрылған, оқиғалы поэтикалық шығармалар аталса, кейін бұл термин баспа бетін көрген, өлеңмен жазылған дүниелердің бәріне телінген деп дұрыс көрсетеді.

Б. Әбілқасымов

ХІХ ғ. 2 жартысында қазақша баспа бетін көрген дүниеліктер үш топқа бөлінетіндігін бірқатар ғалымдар дұрыс көрсетеді. Олар:
1) ауыз әдебиеті (фольклор) нұсқалары;
2) қазақтың (төл) жазба әдебиеті нұсқалары;
3) кітаби тілде жазылған үлгілер
Қиссаның өзге жанрлардан ерекшеленетін негізгі белгілері,
біріншіден, сюжетті, оқиғалы, көлемді шығарма болулары,
екіншіден, тақырыбы мен сюжеті араб, парсы, түркі тілдерінде жарияланған үлгілерден алынғандықтары,
үшіншіден, тілдерінде, әсіресе грамматикалық түлға-тәсіл- дерінде шағатайлық, ескі қазақтың жазба дәстүр элементтерінің қатысуы болып табылады. Төртінші белгісі ретінде қисса жанрының жазба дүниелер екендігін атауға болады. Соңғы белгісіне байланысты «кітаби тіл» деген терминнің қазақ топырағында жасалу, таралу тарихының сыры ашылады.

өткен ғасырда қисса сөзі – «кітап өлеңдер», жалпы «кітап болып басылған дүниелер» дегенді білдірген, бұл кезде аталған әдебиет жанры, мазмұны, идеологиясы, автор- лы, авторсызы, тілі, пайда болған уақыты, адресаты жағынан ажыратылмаған.

өткен ғасырда қисса сөзі – «кітап өлеңдер», жалпы «кітап болып басылған дүниелер» дегенді білдірген, бұл кезде аталған әдебиет жанры, мазмұны, идеологиясы, автор- лы, авторсызы, тілі, пайда болған уақыты, адресаты жағынан ажыратылмаған.

Қисса-дастандардың өзін мазмұны мен мақсатына қарай екіге бөліп қараған жөн:

Қисса-дастандардың өзін мазмұны мен мақсатына қарай екіге бөліп қараған жөн:
Екінші тобын ислам дінін уағыздап, оның са- хабаларын дәріптейтін дастандар («Салсал», «Жұмжұма», «Кербаланың шөлінде» т.б.) құрайды.
бір тобы – шығыстың клас- сикалық әдебиеті үлгілерін қазақша жырлаған туындылар. Олар: «Шаһнама», «Жүсіп-Зылиқа», «Мұңлық-Зарлық», «Сей- фүлмәлік», «Бозжігіт», «Шахмаран», «Шәкір-Шәкірат» т.б.

1. Лексика саласында. Қазақ тілінде баламасы бар сөз- дердің орнына араб-парсы, шағатай, яғни көне түркі, оғұз,қарлұқ сөздерін қолдану: нәма (хат), құртқа (кемпір), біту (жазу), нәма біту (хат жазу), рауан болу (жүріп кету), тармар қылу (талқандау), ағлам қылу (хабарлау), хуб (жақсы), биһуш (есінен айрылу), баднама (жаман атты)

есімдіктердің септелу парадигмасы шағатайша: аның (оның), аны (оны), менім, бенім (менің), менге (маған), сенге (саған), екісі (екеуі), башыдан аяққаче (бастан-аяқ)

етістік тұлға- ларында: өткен шақ есімшенің -ған жұрнақты формасының орнына оғұздық -мыш аффиксті варианты келеді: бармыш (барған), көрінміш (көрінген); бұйрық рай: -ғыл/-қыл (барғыл, айтқыл), -ың/-ің (барың, алың) жұрнақтарымен де көрінеді;

мен, менен жалғау-шылауы формантының орнына бірлән/бірлә/білә/илә/илән тұлғалары жиі қолданылады; керексе, йоғса тұлғалары да орын алады.

Грамматика саласында

Емле (орфография) саласында. Қиссалар «түркіше» емле тәртібін мейлінше сақтап жазуға тырысқан: сөз басында ж дыбысы келетін орындарда көбіне-көп й таңбасы жазылған: («йардам бергіл біздерге йалғуз Алла»; «йаман йолға салдырма көңүлімні» – «Салсал»), с ~ ш, ш ~ ч, п ~ м алмасулары жиі ұшырасады: тышқары (тысқары), қаршылық қыл (қарсылық қыл), асман көк (аспан көк), үчүн (үшін), чақлы (шақты) т.б.

Емле (орфография) саласында. Қиссалар «түркіше» емле тәртібін мейлінше сақтап жазуға тырысқан: сөз басында ж дыбысы келетін орындарда көбіне-көп й таңбасы жазылған: («йардам бергіл біздерге йалғуз Алла»; «йаман йолға салдырма көңүлімні» – «Салсал»), с ~ ш, ш ~ ч, п ~ м алмасулары жиі ұшырасады: тышқары (тысқары), қаршылық қыл (қарсылық қыл), асман көк (аспан көк), үчүн (үшін), чақлы (шақты) т.б.

жүктеу/скачать 354,92 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: