Көркемдік шындық және тарихи тұлға

XIX ғасырдың екінші жартысында-ақ Кенесары есімі жыр-аңыздарға арқау бола бастады. Халық көтерілісі басшысынын, даңқы бүкіл Россияға таралумен қатар, жер аударылған поляк революционерлері мен орыс декабристері арқылы Батыс Европаға да мәшһүр болды. Сол кездегі орыс тарихшылары Кенесарыны «қазақтың Шәмілі» деп атаған. Екі қуатты мемлекет - Англия мен Франция өз бақталасы патшалық Россияның көшпелілерді бағындыруын сырттай бақылап отырды. I Петрдің «қазақ даласы - Орта Азияға кірер қақпа» деуі де сол кездегі мемлекет саясатының отаршылдық ниетінен хабар берді.

Кенесары бастаған көтерілістің даңқы француздың ұлы жазушысы Жюль Верннің назарын аударған. Ол сол кездегі газет хабарламаларына және Адольф Янушкевичтің Парижде 1861 жылы басылған күнделіктеріне сүйене отырып «Михаил Строгов» атты кітап жазады.

Жюль Верн әрдайым өз бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен езгідегі халықтарға іштей тілектестік ниетпен қараған, бұған оның француз отаршылдарына қарсы көтерілгеи Алжир халқын қолдап отыруы дәлел. Осы көтерілістің бастаушысы Әмір Абділқадырды Адольф Янушкевич өз күнделіктерінде Кенесарыға теңестірген еді.

«Михаил Строгов» романында Кенесары қазақтың үш жүзі мен Түркістан аймағының бір бөлігін патша самодержавиесіне қарсы күреске бастаған Феодар-хан атымен көрінеді. Романдағы басты кейіпкерлердің бірі – саяси көзқарасы үшін патша өкіметінің тарапынан қуғынға ұшырап, жер аударылған, кейін қазақтардың отаршылдыққа қарсы күресіне дем берушісі болған орыс офицері Иван Огарев. Романдағы тағы бір кейіпкер – Шәмілді ұстауға қатысқаны үшін Георгиев кресі медалін алған, патша үкіметінін, жансызы – Михаил Строгов. Патша үкіметі өздерінің отаршыл саясатының түп ниеттерін Огарев Кенесарыға айтып қояр деп қатты сескенетін Строговтың бұнда келген мақсаты – Огаревтің көзін құрту.

Кітапта берілген мәліметтерде патша үкімәтіне бағынған қазақтардың саны шамамен екі миллион, ол ұлы, орта, кіші жүз болып бөлінетіні, ішіндегі ең үлкен, әрі бай ел – Ертіс пен Ақсақал көлінің /Арал теңізі?/ арасында көшіп жүрген Орта жүз екені айтылады. Жюль Верн өз романында Кенесарының әскері Балқаштан өтіп, Семей аймағын азат еткенін, Семей мен Омбы аралығындағы қазақ бекінісін қалай тартып алғанын сипаттайды.

Жюль Верннің көркем туындысын оқи отырып, жазушының ойдан шығарылмаған нақты деректерге сүйеніп отырғанын аңғару қиын емес, орыс офицері И. Огаревтің образы туралы да осыны айтуға болар еді. Тұтқында болған барон Услар Кенесарының қарауында хатшы қызметін атқарушы орыс офицерін көргенін жазады, патшаның басқа жансыздарынан түскен мәліметтерде де осындай айғақ бар. Ол, шамасы, патшаға қарсы саяси көтеріліске қатысқаны үшін Кенесары ордасы орналасқан Көкшетау өлкесіне жер аударылған декабрист М. Муравьев-Апостол болса керек,

Қорыта айтқанда, Жюль Верннің «Михаил Строгов» романы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысының орнын танып білуде қосымша материал ретінде мәні бар шығарма, кейін роман арнайы зерттеу объектісіне айналар деп ойлаймын.

1. История колонии не должна отрываться от России и других колоний.

2. Колонизация – факт объективно прогрессивный.

3. Она сопровождается проявлениями насилия, поэтому не следует обелять колонизаторов.

4. Борьба масс против этих насильственных действий колонизаторов прогрессивна.

5. Но не следует идеализировать вожаков национально-освободительных движений; /Қараңыз: Вопросы истории, 1989, № 11, с. 67/

ССРО ҒА академигі, қазақ халқының жанашыр досы А, М. Панкратова бұл көзқарасты ұлт-азаттың мәселесіндегі ревизионистік программа деп бағалады, Аз халықтарды «тарихи халық емес», олардың отарлықтан тыс тарихы болуы мүмкін емес, аз халықтардың күшті халықтарға қосылуы объективті-прогресшіл факт, ұлт-азаттық қозғалысының көсемдерін дәріптемеңіздер, аз халықтардың азаттық үшін, езуге қарсы күрес барысында қаһармандық, жауынгерлік дәстүрлері қалыптасуыи мойындамаңдар деген сияқты ашықтан-ашық отаршыл бағытқа орыс халқының атақты ғалымдары: акад. Б. Д, Греков, Н. С. Державин, В. Нечкина, ССРО ҒА корреспондент-мүшесі С. В, Бахрушин қарсы шықты.

Т. Жұртбаев: – Егер соңғы жүз елу жылдың ішінде Кенесары көтерілісі туралы айтылған қарама-қайшы пікірлердің барлығын тізетін болсақ, соның өзінен пікір таласына құрылған көлемді жинақ кұрастырып шығуға болар еді, Жаңағы Манаш аға айтқан тарихшылардың екі тобының арасындағы таласты былай қойғанда, тек совет ғалымдарының өзінің пікірлерінің бір арнада түйісе бермейтінін байқаймыз. Тіпті, мемлекет қайраткерлерінің өзі де біресе мақтап, біресе даттап, екі-ұшты пікір қалыптастырды. Мысалы: Ұлы Отан соғысы кезінде газеттердегі ерлікке шақырған ұранның орнына Кенесарының атын жазды. Сол кездегі республика басшыларының бірі: «Барлық тарихи деректер Кенесары қозғалысының революциялық та, прогрестік те болмағанын көрсетеді. Бұл қазақ халқын кері тартқан, патриархальдық негіздерді нығайтуға, орта ғасырлың хандықты орнатуға, Қазақстанды Россиядан және ұлы орыс халқынан бөлектеуге тырысқан реакциялық қозғалыс болды» – деп сынай келіп, «соғыс жылдарында мен майдандағы жауынгерлерге: «Ер жүрек ата-бабаларың Кенесарының аруағы қолдасын!» – деп ұран тастап едім. Оным қате екен» деп жұрттан кешірім сұрағаны бар, Кенесарыны «буржуазиялық ағылшын мемлекетінің шпионы» етіп көрсеткен мақалалар тіпті көп. Сонда қайсысына сенеміз? Тарихшылар бүгінгі күні қандай жаңа көзқарасты ұстанып отыр? Кенесары көтерілісінің шығу себептерін қалай түсіндіресіздер?

Мен сіздердің пікірлеріңізге арқау болу үшін, бұл туралы жазған Кенесарының өз хатынан үзінді келтіре кетейін. Ол Орынбор шекаралық комиссиясының председателі генерал-майор Генске жолданған.

«1825 жылы Есіл-Нұраны жайлап жүрген уақытта еш нәрсені ойлағамыз жоқ еді. Ол кезде ұлы ер туған марқұм атамыз Абылай ханның шапағатымен тыныш һәм атамыздың ұлы Русия патшасына берген антына адал боп, көшіп жүріп жатқанымызда, Қарқаралының сұлтаны Жамантай Бөкейұғлы бір ауыл болып еш кінәсіз отырған бізге үстімізден дұшпандық көрсетіп, дуанбасы Иван Семенович Карбышев оязды үш жүз орыс, бір жүз қазақ әскерімен ертіп келді. Иван Семенович бас болып, қаракесек руының қазағы Яапалак бастап келіп, сұлтан Саржан Қасымұғлының өз ауылын және Алтай, Тоқа, Темеш ауылын шапты. Қан қылып, алпыс төрт кісіні өлтірді. Қанша мал алып кетті сабап. Мен әзер басымды сауғалап қашып құтылдым. 1827 жылы Көкшетаудан екі жүз орысты /әскерді деген мағынада — Т. Ж./ бастаған майор /аты-жөні толық ажыратылмады — Т, Ж./ Әлике, Шұбыртпалы елін шапты. Терісаққанда елу сегіз кісіні өлтіріп кетті. Алған малында қисап жоқ. 1830 жылы жүз орысты бастап бір сотник пен Қоңырқұлжа сұлтан Құдаймендіұғлы Шыңғыс төрені жіберіп алдап шақырып алып, Қарағаш /аудармасында Қараөткел — Т. Ж./ деген жерде жүз жиырма кісіні өлтірді. Біз әзер қашып құтылдық-дүр. 1831 жылы Көкшетаудан бес жүз орыс, бастығы подполковник Алексей Максимов /боп/ Саржан сұлтанның ауылын, Алтай-Тоқаны, Қаракесек пен Жағалбайлыны шапты. Төрт жүз елу кісіні өлтіріп, Саржан сұлтанның бір баласын алып кетті. Алған малдары Табын-Сарысу бойыныкі еді. 1832 жылы Көкшетаудан екі жүз елу орыспен келген Кулаков Петр Николаевич деген сұлтандар Есенкелді, Күшік Қасым оғландарын тонап, үйсіндерді, тере Жанайдарды шапты. Торғайдың құмы ішінде алпыс кісіні өлтіріп кетті.

Ақырысында, шыдамай өз басымызды қорғадық. Ешбір патша ағзам мезретлеріне кінә қылған ісіміз жоқ еді. Бізді мұндай сорлы қылғанда бір адам еш көмек қылмады деп Қаратауға көштік. Біраз жыл тұрып Қаратаудан қайтып келгенімізде көргеніміз:

1836 жылы Ақтаудан төрт жүз орыс /әскер/ аттанып, тентек майор бастап келіп шапты. Алшын, Жағалбайлы, Тоқа және Найман елінің қысты күні Білеуте, Сарысуда екі жүз елу адамын өлтіріп кетті. 1837 жылы Көкшетау дуанынан Иван Семенович Карбышев төрт жүз әскер әкелді. Алшын, Алтай, Қалңаман мен Төрткөл елін шапты. 350 адамды өлтірді, ішінде Жаманқара би бар...»

Бұл хат 1841 жылы жазылған. Ал енді Кенесарының патшаға қарсы көтеріліске шығуының басты себептері өзі айтқан жоғарыдағы жайлармен ғана шектеле ме? Әлде бұдан басқа, тамыры тереңде жатқан алғы шарттары бар ма? «Қаһар» романында оның барлығы толық ашылмайды. Оқиға кейіпкердің психологиялық шегіністеріне құрылғандықтан, нақты деректер көлтірілмейді. Ол көркем шығарманың міндеті де емес. Ал тарихшылар мұны қалай түсіндіреді? 1822 жылғы «Жаңа низам» уставы – қазақ даласын отарлаудың жойқын жоспары емес пе?

Көпшілік оңырмандар 1822 жылғы Россияның сол кездегі либералды-буржуазия-лық бағыт үстаған қайраткері М. М, Спөранскийдің ңолдауымен, тікелей қатысуымен бекітілген Уставты біле бермейтіні байңалып жүр. Ғылыми таластар мен жекелвген жиындарда осы Устав жөнінде әр түрлі сауалдар қойылуы бүған бір себеп, Кейінгі кездерге дейін осы Уставты казак даласына акелген патша ағзамның бір жақсылығы деп келмедік пе? Әрине, бұл өзгерістерді басқаша да бағалауға болар еді. 1824 жылы қүрылған Кекшетау, Қарңаралы, Қүсмұрын; 1826 жылу Баян-Ауыл, 1831 жылы Аягез /кейіннен Сергиополь/, 1831 жылы Аңмола, 1833 жылы Үш-бұлақ, 1834 жылы Аман Қарағай жөне XIX ғасырдың 40-шы жылдары орта жүз бен Жетісу өңірінде қүрылған округтар екі жақты роль атқарды: қазаң рулары арасындағы барымта, ру таластары-ның толастауына себепші болды, сонымен қатар, дәстүрлі, ғасырлар бойына көшіп жүрген қазақтардың жерінде отарлаудың тірегі — бекіністер салуына жол ашты. Бұл жағынан алғанда, роман тарихи шындықтан, негізінде, ауытқымайды. Уставтың көтеріліске түрткі болғандығын архив мәліметтері, соның ішінде, Кенесары Қасы-мовтың 1839 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы князь Горчаков пен Николай-патшаға жазған, қолын ңойып, мөрін басңан хаттарынан байңауға болады. «Деңгелек стол» басында отырып бірнеше беттен түратын хаттардың толық мазмүнын келтіру-дің қажеттілігі жоқ қой деймін. Алайда, сол Уставтың ңазақтарға ңырсың боп тигенін кврсетпеу, бізді шындыңтан алыстатар еді. Патшаға арналған хатында сұлтан өзін «бүрынғы бүкіл қырғыз /қазақ — Ж. Қ./ ордасының билеушісі /владелец/ Абылай ханның үрпағы /потомок/ Кенесары Қасымовтан», екіншісінде «Абылай ханның үрпағы Кенесары Қасымовтан» деп көрсеткен. Екі хат та кешірме, алайда, тілмаш-хатшының қолы бар. Мәселенің бетін ашу үшін біраз үзінділер келтірсек: «... сіздің /патшаның — Ж. Қ./ ата-бабаларыңыздың билеуімен бізде, менің атам Абылай заманында халық тыныштық пен жайбарақаттықта өмір сүрдік... кейін жағдай өзгерді. Бүрынғы бейбіт келісімді /трактат/ бузған сіздің усақ билеушілеріңіз барлық қырғыз /қазақ — Ж. Қ,/ халқын Россияның билігін мойындаған деп қарайды. Марқүм атам Абылайдың жерінде сегіз дуан /округ — Ж. Қ./ құрды, улы патша ағзамнан сол сегіз дуанды жойып, халықтың бурынғы жағдайын қалпына келтіруін сүрауды өзіме мәртебе санаймын...»

/Қазақ ССР Мемл. архиві. 374-қор, 1-тіркеу, 25-іс, 14-парақ./ Князь Горчаковқа жазылған хатта Ақтау бекінісін, Ақмола дуанын, қалған басқа жайларды /все прочие заведения/ қуртуды талап етті. Біз жүздеген деректің арасынан султанның қолымен жазылған осы екі хаттан үзінді келтіре отырып, I. Есенберлиннің романында көтерілістің басты себебі анық сипатталған деп қорытынды жасағымыз келеді.

Кез келген қубылыстың себебі мен салдары, яғни басы мен аяғы бір-бірімен байланысты болып келеді. Әрине, тарихи романистің көтерілістің басты себебін көркем сөзбен нақты негіздегені де жеткілікті ғой. Алайда, көрнекті жазушымыздың тамаша шығармасьіның беттерін аңтарғанда көлеңкеде қалған бір мәселе — басқа да көшпелі халықтың иығына ңара тастай зіл салмақ болып түскен, патша чиновниктері-нің алым-салық саясаты. «Біздің халқымызға шектен асқан бақытсыздық /для нашего народа крайне прискорбно/ келтірген салық жинау...» /Қаз ССР. МОА, 374-қор, 1-т., 25-іс, 14-парақ/ Батыс Сібір генерал-губернаторына жолдаған хатында «... бізге ылғи да қысым көрсетесіз, баж салығын аласыз. Біз бәріне наразымыз. Салықтан бас көтере алмай жатып, сізге бағынышты болу тіпті мүмкін емес... /и с налогом жить нам введении Вашем никак невозможно/... /Бұл да сонда, 15-қор/.

Бұл хаттан Кенесарының Русия патшасы істеген зорлық-зомбылықтарға шыдай алмай қарсылық көрсете бастағаны айқын сезіледі. Бұл — табиғи қубылыс, Қай заманда да, қай халық та өз жерлерін басып алып зорлық жасаған шет ел басқыншы-ларына қарсы күреске шыққан, Ең жабайы деген халықтар да, мысалы, Африка, Америка, Австралия және басқа да жерлердегі оқ-дәріні білмейтін момын халыңтар мылтық, зеңбірекпен келген Европа басқыншыларына садақ, найза жумсап, әлдері келгенше қарсылық еткен. Сол сияқты, қазақ елінің бас көтерген азаматтары да қол жинап, шамалары келгенше өрекет жасап баққан. Сондықтан патша екіметінің қазақ жерін отарлаған кезіндегі екі ел арасындағы қарым-қатынасты сол заманның санасымен сараптап қарау керек.

Патша өкіметі өткен ғасырда өзіне қаратып алған қазақ жерін екіге бөліп, шығыс жағын Батыс Сібір губернаторы, батыс жағын Орынбор губернаторы басқарған, Бұл екіге бөлінген елді басқару жүйесі де екі түрлі болған. Бір кездерде осы екі жүйені бір ізге салып, біріктіру жайында сөз қозғалғанда «Весть» газеті: қазақтардың екі түрлі жүйемен басқарылғанының өзі жақсы, олардың бастарын біріктірмеу керек деп жазды (№ 114, 1869). Бұл да отарлау әдісінің бір түрі еді.

Кенесары өуелі Батыс Сібір губернаторының қарамағындағы жерде болғанымен, патшаның нағыз қатал отаршыл улығы князь Горчаков күн көрсетпегендіктен, Орынбор губернаторына қарайтын жерлерге көшіп, сол жақта өрекет жасағаны белгілі. Сібір губернаторының қол астында турғанда, әсіресе «Тентек майор» деген біреу-ақ елдің діңкесіне тисе керек. Бір жолы Саржанның екі жасар баласын да алып кетіпті. Осындай зорлықтар туралы «Вестник Европы» журналының 1870 жылғы IV томында Н. Середа деген кісі былай деп жазады: «Конечно, «тентяк майоры» бывали рады подобным командировкам, в которых видели свою выгоду, и во время поисков в степи, производимых сибирскими отрядами, бывали случаи беспричинных разорений ими мирных аулов, по одному подозрению в сочувствии их мятежникам. Но главную статью доходов отрядных начальников составлял захват малолетних из киргизских семейств, которых потом они продавали в рабство, где они находились до известного возраста».

Шынында да архивтерде қазақ балаларының қүлдыққа сатылғаны жайында материалдар кездесіп отырады. Мысалы, Шекара комиссиясының архивінен «Дело об освобождении от рабства крещенной киргизки Ивановой М.» деген істі кезе-дестіргенім бар. (фонд 4, оп.І, д. 4201) Шоқындырылған, орысша аты Мария, қазақша аты белгісіз сол қыз 28 жасқа келгенше Орынборда войсковой старшина Овчиннйков дегеннің үйінде күң болып жүріпті. Азат етілгеннен кейін «посколько она числилась как крепостная, по ее желанию ее определили в число государственных крестьян Челябинского уезда, Куртамышеской волости село Долговскому» дейді материалда, Міне, осы сияқты зорлық-зомбылықты көрген елдің бәріне көніп, үнсіз отыра беруі мүмкін емес қой.

Т. Жұртбаев: - ҒалекеІ Қазақ әйелдерін шоқындырып, күңге айналдыру фактісі жалғыз Бұл емес. Мен сол кездегі архивтерді кездестірдім. Оларға дербес жасалған тізім де бар екен. Мүның барлығы патшаның оқу министрі Сперанскийдің әйгілі «Низам» жоспарының «жемісі» ғой. Бұл нүсқау 1902 жылы Абайдың да қолына түскен. Онда Сперанский жасаған шоқындыру саясатының тексі берілген. Оның жай-жапсарына Жанүзақ аға тоқталып өтті. Дегенмён де, сөзіміз дәлелді болуы үшін сол деректің өзін ала келіп ем. Оқып берейін,

«Мұхаммедтің үмбетіндегі мүсылмандардың арасына Ғайсанын, православиелік дінін таратудың жолдарын ңарастыру туралы 1891 жылы сентябрь айында Архирей бөлімі арңылы Аса мәртебелі жарлық шығып еді. Соған орай, 1902 жылы 22 мартта Қүпия Кеңесші: «Патша ағзамның қарауындағы халықтың барлығын бір дінге тарту мәселелері нүсқаудағы көрсетілгеніндей бірте-бірте, сондай саңтықпен, у-шусыз, күштемей және мәжбүр етпей, ақыл-айламен, олар өз еркімен, өз өтініштерімен православие дінін қабылдап отыр дегенге өздерін де, өзгелерді де иландырып бағу керек. Мүндай әдіс-айланы жүзеге асыру үшін белгілі жоспар мен қағида жасау керек»— деп бүйрық берді. Қүпия кеңесші арнайы журнал ашты, онда (бұл Спе-ранскийдің жоспарының тексі):

Ауылдарда, старшындарда «ауыл мектебі» деген бүркеншік атпен мектептер үйымдастырып, бірте-бірте олардыңсанын көбейтіп, алғашында қазақтардың көңілін табу үшін оларға қазақ мүғалімдерін жіберу керек. Оларға міндетті түрде орыс оқуын оңытып, балалармен орысша сөйлеуді тапсырып, қазақ әрпін ңандай жағдайда болмасын қолданбайтындай, сөйтіп қазақ кітабын оқи алмайтындай жағдайға жеткізу керек, біраң оны заң ретінде қолданбау керек. Содан кейін мынадай тәсілге көшу үсынылады: барлық мектептердің мүғалімдерінен «мұғалім» деген кічспектордың арнайы бекіткен куәлігін талап ету керек. Ал инспекторларға қазақ мүғйяімдеріне куәлік беруді әдейі қиындатып, сарсаңға салып, қасақана кешіктіру туралы алдын ала тапсырылып қойылуы тиіс, Ал куәліксіз сабақ берген мұғалімдер ңатаң түрдехзаң арқылы жауапқа тартылсын. Осьі тәсілмен молдалардың санын кемітіп, ол міндет ауыл старшынына жүктелуі тиіс. Поптарға белгілі адамдардан ғана мүғалім сай-лансын. Содан кейін ретіне қарай сылтау тауып: «старшындар өзінің ақымақтығынан және істің мэнісін білмегендіктен ананы-мынаны бұлдірді-міс, халық санының өсуі кеміп кетті-міс деген, тағы басқа да молдалар туралы жалған лақап таратып, ауыл мектептерін молдалардың қолынан алып, поптың ықпалына еріп, айтқанына көнетін және оның үнемі қол астында жүретін адамдарға тапсыру керек.

Өлген қазақтарды жерлеуге поп басшылық етуі тиіс, ал қазақтар өлген адамдары туралы міндетті түрде оларға хабар беруі керек, тек поп рүқсат бергеннен кейін ғана үш күннен соң жерленуі тиіс. «Өлген адамның жаны әлі шыққан жоқ, тірі адамды көмуге болмайды, ол о дүниеде жүмаққа бармайды-мыс»— деген сылтау айту керек, Жөне бұл жаңа тәртіптің енгізілуі қазақтарға: «қазақтар кісі өлімі туралы ылғи да өтірік ақпар береді, ал мөйітті тексеріп қарағанда, қашан өліктің төні босағанша оны анықтау мүмкін емес. Ал қазақтардың арасындағы қырқылжыңдарды реттеу үшін поптың қатысуы міндетті»—деп түсіндірілсін,

Қыздар мектебін ашу керек жөне қазақ қыздарын орыс оңуына оқытудың мақсаты мынау: ол ертең қазаққа түрмысқа шығып, ана болған соң өзінің күйеуі мен баласын орыстануға бейімдейді. Олай болған күнде қазақтың оқуын тез жоюға қол жеткіземіз жөне орыс оқуын ғана оқытамыз. Содан кейін арнайы (шешуші) Заң шығарылуы тиіс, сол арқылы қазақтарды өр қонысқа бөліп-бөліп тастап, оларды крестьяндарға айналдырамыз. Бүдан соң іле-шала қазақтардың атынан өз іштеріне уағызшы жіберу туралы арыз үйымдастырып, шешім шығарылады. Уағызшы түпкі мақсатқа жету үшін қазақтардың барлық талаптарын орындайды, әр нөрсеге көмектеседі, күш-көлік береді, ңазақтардың қол беріп сәлемдескендеріне қымбатты сыйлықтар үсынады, сөйтіп өз дініне ыңғайлауы тиіс. Сөйте түрып, қазақтардың дінін ешкім де шеттетпейтінін барлық жерге тарата жүруі тиіс. Уағызшылар: «қазақтардың бір-бірімен тату-төтті түруын қалаймыз, ешкімге қастандық жасалмауын тілейміз, уағыз бойынша өмір сүріңдер»— деп, олардың етін үйрете береді, қазақтарды тыныштандырады. Содан соң Мәртебелі Ағзамның атына: «уағызшыны қазақтардың өздері сүратты, оған миллиондаған сом қаржы жүмсалды, қазақтардың өздері мұны қалап отыр. Соның барлығын істегенімізге қарамастан, қазақтар үкіметті алдап кетті, сол үшін жазаға тартылуы тиіс»— деп өтініш білдіреді. Жоғарғы Мәртебелі Ағзам қазақтарды жазалауға келісімін береді. Қазақтарды жазалауға бөлінген әскерді алысымен, кресті алдына үстап барлың ңазаңтарды шоқындырып, православие дінін қабылдаттырады. Ал бұл жарлыңқа көнгісі келмегендер өлтіріледі. Қазақтар:«...бізді күзетіп тұрмайды, сандыңңа сап тығып қоймайды» деген мәмілемен өзін-өзі жұбатып, православие дініне кіреді. Бірақ кейін алдап, крестерді тығып тастап, мүсылмандық дәстүрін үстап ңала береді. Сол кезде ауылдарға шіркеу, мінәжатқана салдыруға болады. Онда күн сайын кресті үстап соған барады, сонда ғана татарлар мен сарттардың әр түрлі теріс ьщпалынан арылуы мүмкін... Крестьякдар басңармасы бүған баңылау жасап, жеткізіп отыруы тиіс. Істі осылай сенімді түрде жолға ңойып алған соң, миссионерлерді жібере бастайды. Олар: «қазақтардың сенген діні дұрыс емес, Ғайсаның үмметі атынан келіп отырмын. Барлық бағыныштылар мемлекетті билеген патша ңай дінге сенсе — сол дінді қабылдауы тиіс»— деп уағыздайды... Енді бүдан кейін Патша Ағзам: «Ислам дінін қабылдап, муфтиге бағынып келген менің бодандығымдағы қазақтарым оларға мойынсүнбайтынын білдірді, сондықтан да... муфтиге бағыну туралы Заң Ережесінің 97-ші және 98-статьясына сәйкес күшін жояды»— деп мәлімдейдһк х

Міне, Сперанскийдің шоқындыру саясатының дамытылған жобасы осындай. Қазақ даласына алғашқы бекіністер салынғанда отарлаушылар бұл жобаны бірден жүзеге асыруға тырысңан. Бірақ Кенесары мен басқа да батырлар бастаған көтері-лістен сескеніп, ол ойларынан қайтқан. Дінге енгізу науқаны саябырсығанымен, ол міндет үмытылмаған. Аңыры кеп Абайдың алдынан шықты ғой. Менің ойымша, сол тұстағы әр жерден бұрң етіп шыға берген қарсылықтар қазақ халқын көпе-көрнеу зорлыңтан саңтады. Әйтпесе, солтүстік ұлыстарының кебін біз де кешуіміз өбден мүмкін еді.

Бұған қарағанда, Кенесары көтерілісінің шығу себебі — тек жер, дербес хандық құру мәселесіне ғана тіреліп жатңан жоқ, сонымен қатар, рухани мүддеден де туып отырғаны көрінеді. Дегенмен, тарихи деректердің жүлгесіне жүгінсек, 1839— 1840 жылдары империя мен көтерілісшілердің арасында мәмілеге келу мүмкіндігі болғаны байқалады. Бұған көп күш шығарған адамдар — Орынбордың генерал-губернаторы Перовский мен Шекаралық комиссияның бастығы Генс. Осы дүбара шақтағы көтерілістің дамуы «Қаһар» романында барынша кең көрсетілгеи. Көркем-дік шындың пөн тарихи шындыңтың астасып жатңаны қуанышты. Бірақ Ілияс Есенберлин негізгі желіні Кенесарының жеке басының тағдырына бейімдей қүрған-дықтан да, осынау бір бітім сөулесі түскен тұсқа онша мән бермейді. Көркем шығарма үшін бұл түсінікті де. Өйткені, жаңа сюжеттер мен кейіпкерлер керек. Және ол бітімнің түбінде жүзеге аспайтынын білген соң тәптіштеудің дв кврегі шамалы еді, Бірақ тарихшы үшін бұл өте маңызды мөселе емес пе? Екіншіден, романда патша аскерлерінің жазалау жорықтары, Кенесарының оған қарсы царымта қайырған шабуылдары жане қазақ арасында Қоңырқүлжа сияқты шонжарлардың сатқындықтары қамтылады. Осы қақтығыстарды қалай бағалауға болады? Ол тек Кенесарының «қарақшылығының» айғағы ма? Үшіншіден, патшаға қарсы көтеріліс тек бір аймақты ғана қамтыған жоң, бүкіл ңазақ даласын шарпыды. Жоламам, Исатай Махамбет, Есөт, Бекет, Жанқожа ереуілге шыңты. Ал енді осылардың басы неге қосылмады? Ілияс Есенберлин олардый, жвке-жеке қимылдауларын өэара билік бәсекесінен туды деп есептейді, Рушылдықтың кесірінөн көреді. Бұл шындық па?