Курсы: ІІІ семестрі: V тақырыбы

	ҚРДСМ «Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика академиясы» жанындағы техникалық және кәсіби білім беру колледжі ШЖҚ Акушерия және гинекология курсымен АМСЖ кафедрасы	044 -50/18 К 26 беттің -беті
	«Тіршілік қауіпсіздік негіздері» пәні бойынша теориялық сабаққа арналған әдістемелік өңдеу

Біліктілігі: 0302033 «Жалпы практикадағы медбике»

Курсы: ІІІ

Семестрі: V

Тақырыбы: Модуль 4. Бейбітшілік уақытта және әскери кезеңдегі төтенше жағдайда тұрғындарға жедел медициналық көмекті ұйымдастыру

(жалпы сағат саны:12сағ; теория-4сағ)

ШЫМКЕНТ 2014 ж

Әдістемелік өңдеу акушерия және гинекология курсымен АМСЖ кафедра мәжілісінде талқыланды және бекітілді.

Хаттама № __ «__» _______ 2014 ж.
«Бекітемін»

Акушерия және гинекология курсымен

АМСЖ кафедра меңгерушісі

м.ғ.к., доцент ________________________ Югай Н.В.

№1 Сабақ: Апат медицинасының негізгі қызметі және ұйымдастыру құрылымы, міндеттері

1. 
   Сабақтыңмақсаты:
   

• 
  оқыту:ТЖ ошағында апат медицина қызметінің жұмыс ұстанымдарын оқып-үйрену;
  

• 
  тәрбиелік: төтенше жағдай ошағында жұмыс істеу үшін апат медицина қызметінің мідеттерін анықтауды білуге тәрбиелеу;
  

• 
  дамыту: топ және топтар арасындағы қарым-қатынасты дамыту.
  

1. Баубеков С. Ж. Өмір қауіпсіздігі негіздерін оқытудың әдістемесі : оқу құралы: 0109000 - Тіршілік қауіпсіздік негіздері және валеология. - Алматы : Эверо, 2013.

2. Нәбиев Е. Н. Тіршілік қауіпсіздігі негіздері: оқу құралы. - Астана:Б.ж 2012.

3. Немеребаев М. Н. Тіршілік қауіпсіздігі: оқу құралы. - Алматы : Эверо, 2012.

4. Тайжанов С. Өмір қауіпсіздігі негіздері: оқу-әдістемелік құрал / С. Тайжанов. - Алматы : Эверо, 2010

5. Төтеншежағдайлардазардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсету жөніндегі халыққа арналған жаднама. 1 бөлім. Болуы ықтимал апат оқиғалары (Жер сілкінісі). Бір демалыс күнінің оқиғалары(Сәтсіз сапар) = Памятка населению по оказанию первой помощи пострадавшим в чрезвычайных ситуациях. Ч. 1 : жаднама. - Алматы : Б. ж., 2006.

6. Төтенше жағдайлардан зардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсету жөніндегі халыққа арналған жаднама. 2-бөлім = Памятка населению по оказанию первой помощи пострадавшим в чрезвычайных ситуациях. Ч. 2 : жаднама . - Алматы : Б. ж., 2006.

7. Төтенше жағдайларда алғашқы медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыру : оқулық / О. Д. Дайырбеков [ ж. б.]. - Шымкент : ОөмМА баспаханасы, 2000.

8. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений по курсу "Безопасность жизнедеятельности". Кн. 1: учеб.пособие / сост. А. А. Суровцев. - Алматы : Б. ж., 2005.

9. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений по курсу "Безопасность жизнедеятельности.Кн. 2; учеб. пособие. - Алматы : Б. ж., 2005.

10. Фефилова, Л. К. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф : учебник для студентов средних мед.учеб. заведений. - М. : Медицина, 2005.

11. АлдешевА. А. Введение в сестринское дело. Безопасная больничная среда. Инфекционная безопасность и контроль:учебное пособие / А. А. Алдешев. - Шымкент : Б. и., 2005.

12. Саудабеков К. Е. Безопасность жизнедеятельности и формирование здорового образа жизни: учебное пособие. - Алматы :КазГЮУ, 1999.

13. ҚР АҚ ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі нұсқаулық – Алматы: 2000ж., 196 бет.

14. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы, І кітап, Алматы: 2003ж. 240бет

15. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы, ІІ кітап, Алматы: 2003ж. 240бет

16. Нәбиев Е. Н.Апат медицинасы: оқу құралы. - Астана : Б. ж., 2012.

17. ҚР Азаматтық қорғау республикалық оқу-әдістемелік орталығының тыңдаушыларына көмек ретінде ұсынылатын оқу құралы, Алматы: 2009ж.

1. ҚР ТЖМ Азаматтық қорғау республикалық оқу-әдістемелік орталығының тыңдаушыларына көмек ретінде ұсынылатын оқу құралы: оқу құралы. - Алматы : Б. ж., 2012.

2. Ұйымдардағы төтенше жағдайлар және Азаматтық қорғаныс бойынша сабақтарға арналған оқу құралы: оқу құралы. - Алматы : Б. ж., 2012.

3. Төтенше жағдайлар және азаматтық қорғаныс : энциклопедиялық анықтамалық / бас ред. Б. Ө. Жақып. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2011.

4.ТЖ және Ақ саласындағы басшылық құрамының біліктілігін арттырудың Республикалық курстарының тыңдаушыларына көмек ретінде ұсынылған оқулық: оқулық. - Алматы : Б. ж., 2008.

5.ТЖ-да зардапшеккендергепсихологиялықкөмеккөрсетубойыншажаднама.3-бөлім = Памятка населению по оказанию психологической помощи пострадавшим в ЧС. Ч. 3-і:жаднама. - Алматы : Б. ж., 2008.

6. Төтенше жағдайлар жүйесінде қолданылатын орысша - қазақша терминдер сөздігі = Русско - казахский словарь терминов, применяемых в системе чрезвычайных ситуаций : сөздік. - Алматы : Б. ж., 2006.

7. Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар саласындағы заңдары : заңдар. - Астана : Б. ж., 2005.

8.Эвакуациялық шараларын ұйымдастыру және өткізу жөніндегі нұсқаулық : нұсқаулық. - Алматы : Б. ж., 2003

9.Пособие в помощь слушателям Республиканских курсов повышения квалифиации руководящего состава в области ЧС и ГО : учеб.пособие. - Алматы : Б. ж., 2008

10.Вандышев, А. Р. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф : учеб. пособие . - Ростов н/Д : Изд. центр " Март", 2006.

11. Зазулинский, В. Д. Безопасность жизнедеятельности в чрезвычайных ситуациях: учеб.пособие для гуманитарных вузов. - М. : Экзамен, 2006.

12. Учебное пособие для занятий по чрезвычайным ситуациям и Гражданской обороне в организациях : учеб.пособие / сост. А. А. Суровцев. - Алматы : Б. ж., 2006.

13. Практическое руководство по биологической безопасности в лабораторных условиях : практикум. - Третьеизд. - Женева : ВОЗ, 2004

14. Приходько, Н. Г. Безопасность жизнедеятельности: курс лекций. - Алматы : Юридическая лит., 2004.

15. ХванТ. А. Безопасность жизнедеятельности: учеб.пособие. - 4-е изд., перераб. и доп. - Ростов н/Д : Феникс, 2004

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

Сұрақ-жауап.

Апат медицинасының алдына қойған негізгі міндеттері:

• 
  Төтенше жағдай (ТЖ) ошағындағы тұрғындарды медициналық шаралармен қамтамасыз ету, зілзала зардаптарын жою;
  
• 
  ТЖ зардаптарын шеттеуде қажетті медициналық мүліктер, дәрі-дәрмектер, материалды – техникалық зардаптар қорын әзірлеу, олармен қамтамасыз ету және тиімді пайдалану;
  
• 
  Апат медицинасының қызметкерлерін даярлау;
  
• 
  Құтқарушылар мен тұрғындарға алғашқы медициналық көмек көрсету негіздерін үйрету;
  
• 
  Апат медицинасының өзекті мәселелері бойынша арнайы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу және оған қатысу, сонымен қатар халықаралық ынтымақтастықты жетілдіру.
  

Төтенше жағдай кезінде тұрғындарды емдеу-эвакуациямен қамтамасыздандыру– зардап шеккендерді медициналық бөлімдер (құрылымдар) мен емдеу мекемелеріне эвакуациялаумен қатар, оларға мезгілінде көмек көрсетуге бағытталған шаралар кешені. Атқарылатын шаралар кешеніне жатады:

• 
  ТЖ ошағында зардап шеккендерді іздестіру;
  
• 
  Зардап шеккендерді өрт шалған, құлаған ғимараттардан, үйінділердің астынан, сондай-ақ қираған көліктерден шығарып алу;
  
• 
  ТЖ ошағында зардап шеккендерге шұғыл алғашқы медициналық көмек көрсету;
  
• 
  Зардап шеккендерді жедел қауіпті ошақтан тыс аймаққа тасымалдау;
  
• 
  Зардап шеккендерді ТЖ ошағына жақын орналасқан емдеу мекемелеріне, сондай-ақ эвакуация жолдарындағы медициналық бөлімдерге медициналық көмекке жөнелту.
  

• 
  Зардап шеккендердің жалпы саны;
  
• 
  ТЖ ошағының көлемі, сипаты және апаттың түрі;
  
• 
  ТЖ ошағындағы денсаулық сақтау ісінің күшң мен құралдарының жағдайы;
  
• 
  Апат медицинасының материалдық-техникалық жабдықтау деңгейі;
  
• 
  ТЖ ошағында қосымша қауіпті ошақтың туындауы (радиоактивтік, химиялық улы заттардың бөлінуі, өрт пен жарылыстардың болуы).
  

1. 
   Апат дегеніміз не?
   
2. 
   Апат медицинасының анықтамасы.
   
3. 
   Апат медицинасының алдына қойған негізгі міндеттері.
   
4. 
   Емдеу эвакуация негіздері дегеніміз не?
   
5. 
   ТЖ ошағындағыжұмыстың нәтижелі орындалуына қандай факторлар әсерін тигізуі мүмкін?
   

№2 Сабақ: Бейбітшілік уақытта және әскери кезеңдегі төтенше жағдайда тұрғындарды медициналық көмек көрсетудің ұстанымдары мен ұйымдастырулары.

• 
  оқыту: ТЖ ошағында апат медицина қызметінің жұмыс ұстанымдарын оқып-үйрену;
  

• 
  тәрбиелік: төтенше жағдай ошағында жұмыс істеу үшін апат медицина қызметінің мідеттерін анықтауды білуге тәрбиелеу;
  

• 
  дамыту: топ және топтар арасындағы қарым-қатынасты дамыту.
  

1. Баубеков С. Ж. Өмір қауіпсіздігі негіздерін оқытудың әдістемесі : оқу құралы: 0109000 - Тіршілік қауіпсіздік негіздері және валеология. - Алматы : Эверо, 2013.

2. Нәбиев Е. Н. Тіршілік қауіпсіздігі негіздері: оқу құралы. - Астана:Б.ж 2012.

3. Немеребаев М. Н. Тіршілік қауіпсіздігі: оқу құралы. - Алматы : Эверо, 2012.

4. Тайжанов С. Өмір қауіпсіздігі негіздері: оқу-әдістемелік құрал / С. Тайжанов. - Алматы : Эверо, 2010

5. Төтеншежағдайлардазардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсету жөніндегі халыққа арналған жаднама. 1 бөлім. Болуы ықтимал апат оқиғалары (Жер сілкінісі). Бір демалыс күнінің оқиғалары(Сәтсіз сапар) = Памятка населению по оказанию первой помощи пострадавшим в чрезвычайных ситуациях. Ч. 1 : жаднама. - Алматы : Б. ж., 2006.

6. Төтенше жағдайлардан зардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсету жөніндегі халыққа арналған жаднама. 2-бөлім = Памятка населению по оказанию первой помощи пострадавшим в чрезвычайных ситуациях. Ч. 2 : жаднама . - Алматы : Б. ж., 2006.

7. Төтенше жағдайларда алғашқы медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыру : оқулық / О. Д. Дайырбеков [ ж. б.]. - Шымкент : ОөмМА баспаханасы, 2000.

8. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений по курсу "Безопасность жизнедеятельности". Кн. 1: учеб.пособие / сост. А. А. Суровцев. - Алматы : Б. ж., 2005.

9. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений по курсу "Безопасность жизнедеятельности.Кн. 2; учеб. пособие. - Алматы : Б. ж., 2005.

10. Фефилова, Л. К. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф : учебник для студентов средних мед.учеб. заведений. - М. : Медицина, 2005.

11. АлдешевА. А. Введение в сестринское дело. Безопасная больничная среда. Инфекционная безопасность и контроль:учебное пособие / А. А. Алдешев. - Шымкент : Б. и., 2005.

12. Саудабеков К. Е. Безопасность жизнедеятельности и формирование здорового образа жизни: учебное пособие. - Алматы :КазГЮУ, 1999.

13. ҚР АҚ ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі нұсқаулық – Алматы: 2000ж., 196 бет.

14. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы, І кітап, Алматы: 2003ж. 240бет

15. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы, ІІ кітап, Алматы: 2003ж. 240бет

16. Нәбиев Е. Н.Апат медицинасы: оқу құралы. - Астана : Б. ж., 2012.

17. ҚР Азаматтық қорғау республикалық оқу-әдістемелік орталығының тыңдаушыларына көмек ретінде ұсынылатын оқу құралы, Алматы: 2009ж.

1. ҚР ТЖМ Азаматтық қорғау республикалық оқу-әдістемелік орталығының тыңдаушыларына көмек ретінде ұсынылатын оқу құралы: оқу құралы. - Алматы : Б. ж., 2012.

2. Ұйымдардағы төтенше жағдайлар және Азаматтық қорғаныс бойынша сабақтарға арналған оқу құралы: оқу құралы. - Алматы : Б. ж., 2012.

3. Төтенше жағдайлар және азаматтық қорғаныс : энциклопедиялық анықтамалық / бас ред. Б. Ө. Жақып. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2011.

4.ТЖ және Ақ саласындағы басшылық құрамының біліктілігін арттырудың Республикалық курстарының тыңдаушыларына көмек ретінде ұсынылған оқулық: оқулық. - Алматы : Б. ж., 2008.

5.ТЖ-да зардапшеккендергепсихологиялықкөмеккөрсетубойыншажаднама.3-бөлім = Памятка населению по оказанию психологической помощи пострадавшим в ЧС. Ч. 3-і:жаднама. - Алматы : Б. ж., 2008.

6. Төтенше жағдайлар жүйесінде қолданылатын орысша - қазақша терминдер сөздігі = Русско - казахский словарь терминов, применяемых в системе чрезвычайных ситуаций : сөздік. - Алматы : Б. ж., 2006.

7. Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар саласындағы заңдары : заңдар. - Астана : Б. ж., 2005.

8.Эвакуациялық шараларын ұйымдастыру және өткізу жөніндегі нұсқаулық : нұсқаулық. - Алматы : Б. ж., 2003

9.Пособие в помощь слушателям Республиканских курсов повышения квалифиации руководящего состава в области ЧС и ГО : учеб.пособие. - Алматы : Б. ж., 2008

10.Вандышев, А. Р. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф : учеб. пособие . - Ростов н/Д : Изд. центр " Март", 2006.

11. Зазулинский, В. Д. Безопасность жизнедеятельности в чрезвычайных ситуациях: учеб.пособие для гуманитарных вузов. - М. : Экзамен, 2006.

12. Учебное пособие для занятий по чрезвычайным ситуациям и Гражданской обороне в организациях : учеб.пособие / сост. А. А. Суровцев. - Алматы : Б. ж., 2006.

13. Практическое руководство по биологической безопасности в лабораторных условиях : практикум. - Третьеизд. - Женева : ВОЗ, 2004

14. Приходько, Н. Г. Безопасность жизнедеятельности: курс лекций. - Алматы : Юридическая лит., 2004.

15. ХванТ. А. Безопасность жизнедеятельности: учеб.пособие. - 4-е изд., перераб. и доп. - Ростов н/Д : Феникс, 2004

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

Сұрақ-жауап.

Алғашқы дәрігерлік көмектің негізгі міндеттері:

• 
  Жарада инфекцияның дамуына жол бермеуге бағытталған шараларды атқару, жарақаттық шоктың алдын алу және олармен күресу;
  
• 
  Уланулар мен сәуле шарпуының ауыр зардаптарын болдырмауға немесе оларды барынша азайтуға бағытталған шараларды жүргізу;
  
• 
  Зардап шеккендерге өмірлік көрсеткіштері бойынша хирургиялық амалдарды орындау.
  

Жарақаттан кейін алғашқы тәуліктерде өлім тудыратын себептерге ауыр механикалық жарақаттар, жарақаттық шок, қан кету, сонымен қатар тыныс алу мүшелері функциясының бұзылуы жатады. Осындай ауыр жарақат алғандардың 30%-ы жарақаттан соң 1 сағат ішінде, 60%-ы 3 сағаттан кейін, ал науқасқа көмек 6 сағатқа кешіккен жағдайда ауыр жарақаттанғандардың 90%-ы қаза болуы мүмкін.

• 
  Сыртқа аққан қанды толық тоқтату;
  
• 
  Жарақаттық шокты емдеу (ауырғанды басатын, жүрек-қантамыр жүесінің функциясын қолдайтын дәрілерді егу, новокаинды блокадалар жасау, тасымалдау иммобилизациясын орындау, жарақаттық шокқа қарсы қаналмастырғыш ерітінділерді көктамыр ішіне құю);
  
• 
  Тыныс алу жолдарының өткізгіштігін қалпына келтіру (трахеостомия жасау, трахеяны интубациялау, тілді бекіту);
  
• 
  Ашық пневмоторакста окклюзиялаушы таңғыш салу;
  
• 
  Тыныс алуы анықталмаған жағдайда шұғыл түрде өкпені жасанды желдету (Амбу қапшығы немесе аппараттың көмегімен);
  
• 
  Жүрек функциясы тоқтаса, шұғыл түрде жүрекке жабық массаж жасау;
  
• 
  Зәр шығаруы болмаса, қуыққа катетер орнату немесе пункция жасау;
  
• 
  Көрсетілімі боынша тасымалдау шендеуіштерін (шиналарын), қан тоқтататын байламдарды пайдалану;
  
• 
  Жаралы инфекцияның алдын алу мақсатында кең спектрлі антибиотиктер, сіреспеге қарсы анатоксин, гангренаға қарсы сарысу егу;
  
• 
  Акушерия-гинекологиялық көмек ( гемостаз, жараны тазалау, ерте босанғандарды қабылдау, жүктілікті сақтауға арналған шараларды орындау);
  
• 
  Жедел терапиялық көмек (антидоттарды енгізу);
  
• 
  Зардап шегушілерді медициналық көшіруге дайындау.
  

АДКО емдеу, алдын алу мекемелерінде ұйымдастырылады. Олар азаматтық қорғаныстың медициналық қызметінің негізгі құрылымы болып табылады. Сонымен қатар АДКО ТЖ ошақтарында жұмыс атқаратын санитарлық жасақтардың жұмыстарына жетекшілік етеді.

• 
  ТЖ ошағында зардап шеккендерді қабылдау;
  
• 
  Зардап шеккендерге медициналық сұрыптау жүргізу;
  
• 
  Зардап шеккендерге алғашқы дәрігерлік көмек көрсету, сонымен қатар көрсеткіштері бойынша жедел хирургиялық, терапиялық көмек көрсету;
  
• 
  Қала сыртында орналасқан ауруханаларға зақымданғандарды көшіру.
  

1. 
   Алғашқы дәрігерлік көмекті ұйымдастыру.
   
2. 
   Алғашқы дәрігерлік көмектің негізгі міндеттері.
   
3. 
   Алғашқы дәрігерлік көмек көрсету қанша сағат ішінде көрсетілуі тиіс?
   
4. 
   Жарақаттан кейін алғашқы тәуліктерде өлім тудыратын себептерге не жатады?
   
5. 
   Алғашқы дәрігерлік көмектің түрлері.
   

Қ-5, 17-18бет 2 мин (2%)

№3Сабақ: ТЖ кезіндегі медициналық сұрыптау

• 
  оқыту:ТЖкезіндегі медициналық сұрыптаужұмыс ұстанымдарын оқып-үйрену;
  

• 
  тәрбиелік: төтенше жағдай ошағында жұмыс істеу үшін апат медицина қызметінің мідеттерін анықтауды білуге тәрбиелеу;
  

• 
  дамыту: топ және топтар арасындағы қарым-қатынасты дамыту.
  

1. Баубеков С. Ж. Өмір қауіпсіздігі негіздерін оқытудың әдістемесі : оқу құралы: 0109000 - Тіршілік қауіпсіздік негіздері және валеология. - Алматы : Эверо, 2013.

2. Нәбиев Е. Н. Тіршілік қауіпсіздігі негіздері: оқу құралы. - Астана:Б.ж 2012.

3. Немеребаев М. Н. Тіршілік қауіпсіздігі: оқу құралы. - Алматы : Эверо, 2012.

4. Тайжанов С. Өмір қауіпсіздігі негіздері: оқу-әдістемелік құрал / С. Тайжанов. - Алматы : Эверо, 2010

5. Төтеншежағдайлардазардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсету жөніндегі халыққа арналған жаднама. 1 бөлім. Болуы ықтимал апат оқиғалары (Жер сілкінісі). Бір демалыс күнінің оқиғалары(Сәтсіз сапар) = Памятка населению по оказанию первой помощи пострадавшим в чрезвычайных ситуациях. Ч. 1 : жаднама. - Алматы : Б. ж., 2006.

6. Төтенше жағдайлардан зардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсету жөніндегі халыққа арналған жаднама. 2-бөлім = Памятка населению по оказанию первой помощи пострадавшим в чрезвычайных ситуациях. Ч. 2 : жаднама . - Алматы : Б. ж., 2006.

7. Төтенше жағдайларда алғашқы медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыру : оқулық / О. Д. Дайырбеков [ ж. б.]. - Шымкент : ОөмМА баспаханасы, 2000.

8. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений по курсу "Безопасность жизнедеятельности". Кн. 1: учеб.пособие / сост. А. А. Суровцев. - Алматы : Б. ж., 2005.

9. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений по курсу "Безопасность жизнедеятельности.Кн. 2; учеб. пособие. - Алматы : Б. ж., 2005.

10. Фефилова, Л. К. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф : учебник для студентов средних мед.учеб. заведений. - М. : Медицина, 2005.

11. АлдешевА. А. Введение в сестринское дело. Безопасная больничная среда. Инфекционная безопасность и контроль:учебное пособие / А. А. Алдешев. - Шымкент : Б. и., 2005.

12. Саудабеков К. Е. Безопасность жизнедеятельности и формирование здорового образа жизни: учебное пособие. - Алматы :КазГЮУ, 1999.

13. ҚР АҚ ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі нұсқаулық – Алматы: 2000ж., 196 бет.

14. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы, І кітап, Алматы: 2003ж. 240бет

15. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы, ІІ кітап, Алматы: 2003ж. 240бет

16. Нәбиев Е. Н.Апат медицинасы: оқу құралы. - Астана : Б. ж., 2012.

17. ҚР Азаматтық қорғау республикалық оқу-әдістемелік орталығының тыңдаушыларына көмек ретінде ұсынылатын оқу құралы, Алматы: 2009ж.