Курстық ЖҰмыс тақырыбы: «Мал шаруашылығының өндіріс шығындар есебі»

Ресми статистикалық дереккөздер 2012-2018 жылдар кезеңінде республикада малдың шығу санының өсу үрдісі орын алды. Мәселен, 2018 жылдың басында 2010 жылдың басымен салыстырғанда шаруашылықтардың барлық санаттарында төлдер мен бордақылаудағы жануарлардың саны артты 5,1% - ға; халықтың шаруашылықтарында осы кезеңде мал басы шамамен 50% - ға қысқарды.

Ауыл шаруашылығы ұйымдары, шаруа (фермер) және жеке қосалқы шаруашылықтар жыл сайын 2012-2016 жылдар ішінде қайта өңдеуге кемінде 500 мың адам жеткізетін ірі қара малдың жалпы көлемінің үштен бірін қамтамасыз етті ет шикізатын сатып алу, бұл ретте осы көлемдегі ауыл шаруашылығы ұйымдарының үлесі 97% - дан астамды құрады. Бұл Қазақстанның мал шаруашылығы саласы ірі ауыл шаруашылық салаларына негізделген дегенді білдіреді. Көптеген жағдайларда өсіп келе жатқан малға арналған жемшөптің негізгі кемшілігі азықтық бірліктің сіңірілетін протеинмен толық қамтамасыз етілмеуі. Біздің зерттеулер көрсетті,бұл сәтті ауылшаруашылық ұйымдарында да бір жем бірлігіне 80-нен аспайды–85 г ақуыз, ал жемді ұтымды пайдалану үшін кемінде 110 г болуы керек–115 г сондықтан көптеген фермаларда малдың тірі салмағының өсу бірлігіне шаққандағы жемшөптің меншікті шығыны негізсіз жоғары.

 Мал шаруашылығы саласының білікті маманы Айбын Төрехановтың айтуынша «Бүгінгі күні мал шаруа­шы­лығын дамыту үшін шетелден мал әкеліп жа­тыр­мыз, ол да дұрыс. Өйткені бізде асыл­тұқымды мал саны өте аз. Егер мы­салы, озық елдердегі асылтұқымды мал саны 20 пайыздан кем емес болса, бізде 6 пайыздан аспай отыр. Сондықтан оны көбейту үшін бізге тірідей мал әкелу керек. Одан басқа жолы – эмбрион көшіру әдісі. Бұның бір мүмкіншілігі – біз жоғары өнімді сиырдан 20 бұзауға дейін ала аламыз.» Төмендегі суретте Қазақстандағы және де шетелден келген малдарды орташа бағамен сатып алуға кететін орташа шығындарды көре аласыз:

2013-2015 жылдары ауылшаруашылық ұйымы ірі қара малды өсіру және бордақылау бойынша әлеуетті мүмкіндіктерді ескере отырып сырттан 3,7 мыңнан 5 мыңға дейін сүт бағытындағы төл сатып алды, бұл ірі қара малдың жалпы басының жартысына дейін құрады. Шаруашылықта зерттелген кезеңдегі мал басының динамикасы оң болғанын атап өтуге болады. Сонымен қатар, жас мал мен бордақылаудағы малдың жоғары үлес салмағы (80% - дан төмен емес) ауыл шаруашылығы ұйымындағы ет саласына ерекше назар аударатынын айғақтайды.

Ірі қара мал өсіру өнімдерін өндіру серпіні:

Көрсеткіштер	2015 (мың)	2016	2017	2018 % 2015 жылмен
Ірі қара малдың орташа жылдық жалпы саны, бас	8665	9081	8870	102,1
Оның ішінде: жас және бордақылаудағы мал басы, бас.	7100	7397	7185	101,2
Жас және бордақылаудағы мал басының үлес салмағы %	81,8	81,9	81,0	-0,8
Өсіру өнімдерінің жалпы өндірісі (т.м.) – барлығы, т.	1878	1988	1918	102,1
Оның ішінде бұзау өсіру өнімдерінің жалпы өндірісі (т.м.) – барлығы, масса т.	34	36	39	114,7
малдың өсімі мен салмағы	1844	1952	1879	101,9
Өсіру және өсіру үшін малдың орташа тәуліктік өсімі мен бордақылауда	710	720	716	100,8
1 орташа жылдық мал басына (өсіру және бордақылау) үлестік өндірістік шығындар	2035	3025	3520	173,0
Сүт бағытындағы 1 бас малдың орташа тірідей салмағы, кг: өсіру және бордақылау	260	264	262	100,8
Жыл басына	341	371	395	115,8
Жыл ішінде түскен	196	164	104	53,1
Етке сойылған	350	381	362	103,4
Тікелей еңбек шығындары, адам * сағ: 1 орташа жылдық басқа	6,2	4,7	4,5	72,6
тірі салмақтың 1 т өсуіне	23,9	17,9	17,0	71,1

2015-2018 жылдардағы өте үлкен жас мал басын және бордақылау басын ұстау өсіру өнімдерін өндірудің едәуір көлемімен және малдың тірі салмағының қанағаттанарлық орташа тәуліктік өсуімен (700 г-нан астам) қатар жүрді, етті мал шаруашылығын жүргізудің қарқынды жолы, бұл серпіндегі өспелі үлестік өндірістік шығындармен расталады: 2015-2018 жылдары бұл шығындар 70% - дан астам өсті.

Деректер өсіру және бордақылау кезеңінде малдың әр басы тұрақты түрде кем дегенде 260 кг тірі салмақ жинағанын көрсетеді, дегенмен бір жыл ішінде орташа тірі салмақ түскен кезде бастары тұрақтылықпен ерекшеленбеді және 2015-2018 жылдары екі есе азайды.

Кестелік деректер жас малдың және бордақыланған малдың бір басына қызмет көрсетудің еңбек сыйымдылығы динамикада нақты төмендеу үрдісіне ие болғанын және оң минимумға жеткізілгенін көрсетеді (жыл ішінде 4,5 адам). Бұл тікелей еңбек шығындарын үнемдеуге де ықпал етті малдың тірі салмағының 1 тоннаға өсуі: зерттелген кезеңде өнімнің күрделілігі дерлік төмендеді 30 %-ға.

Тауар-ақша (нарықтық) қатынастар жағдайында өнім көлемін ұлғайту, оның сапасын жақсарту ғана емес, сонымен қатар өнімді тиімді түрде уақтылы сату да маңызды. Саны сатылған өнімнің сапасы ұйымның ақшалай түсімін тікелей қалыптастырады, бұл экономиканың кейінгі жағдайы мен даму мүмкіндіктерін анықтайды. Ірі қара малдың ет басын сату жануарларды өсіру мен бордақылаудың маусымдылығымен объективті түрде анықталатынын атап өткен жөн.