Кеңестік Қазақстанның тарихи бастаулары: қазақтандыру қиыншылықтары

 
20 
өкіметін орнату төрт айға, 1917 ж. соңынан 1918 ж. наурызына дейін созылды. Бұл процесс 
аймақтың әлеуметтік–экономикалық және мәдени баяу дамуымен, ұлтаралық қатынастардың 
күрделілігімен,  жұмысшылар  мен  большевиктік  ұйымдардың  аздығымен  шиеленісе  түсті. 
Кеңес  өкіметінің  Қазақстанда  орнауына  Ленин  бастаған  большевиктердің  халыққа 
бейбітшілік,  жұмысшыларға  зауыт  пен  фабрика,  шаруаларға  жер,  ұлттар  мен  ұлыстарға 
теңдік  пен  бостандық    беру  жөніндегі  уәдесі  өз  септігін  тигізді.  Кеңес  үкіметін  орнатуға 
Орал,  Жетісу,  Сібір,  Орынбор  казак  әскерлері  мен  құлаған  Уақытша  үкіметтің 
жақтастарының табанды қарсылық көрсетуі жағдайды одан әрі шиеленістіре түсті.  
Кеңес  өкіметі  Уақытша  үкіметтің  жақтастары  қарулы  қарсылық  көрсете  алмаған  
Сырдария,  Ақмола  облыстары  және  Бөкей  Ордасында  бейбіт  жолмен  орнады.  Ал,  Торғай, 
Орал,  Орынбор,  Семей  және  Жетісу  облыстарында  Кеңес  өкіметін  орнату  үшін  қиян-кескі 
күрес  болды.  Облыстық  орталықтар  мен  уездік  қалаларда  кеңес  өкіметі  қызыл  гвардиялық 
отрядтардың және жергілікті горнизондар солдаттарының қарулы көтерілісі арқылы орнады. 
Перовск  (Қызылорда)    жұмысшылары  мен  солдаттары    өкімет  билігін  1917  ж.    30  қазанда  
(12 қараша)  өз қолына алды. Ташкентте  Кеңес үкіметі 1917 жылы 1 қарашада кескілескен 
ұрыс  нәтижесінде  орнады.    Ал  1917  жылдың    қараша  айының  орта  кезінде    Кеңес  өкіметі 
Черняев    (Шымкент)  қаласында    жеңді.    Қараша-желтоқсан  айларында    Кеңес  өкіметі 
Әулиетада,    Түркістанда,  Қазалыда,    Арал  поселкісінде  және    облыстың  басқа  да  ірі  елді 
мекендерінде   бейбіт  жолмен орнады.  Көкшетау, Павлодар, Атбасар, Өскемен  уездерінде  
казак-орыс  әскерлерінің    басым  болуынан    Кеңес  өкіметі    үшін  күрес    біраз  қиындыққа 
кездесті.  Кеңес  өкіметі  1918  ж.  наурыз  айында    Жаркентте,  Сергиопольде  (Аягөзде), 
Талдықорғанда, сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады.  
1917  ж.  соңы  мен  1918  ж.  наурызы  аралығында  Кеңес  өкіметі  Қазақстанда  негізінен 
қалалар  мен  басқа  да  ірі  халық  тығыз  орналасқан  жерлерде  орнады.            Кеңес  өкіметін 
орнатумен  бірге  өлкенің  шаруашылығы  мен  мәдениетін  қайта  құру  шаралары  қатар 
жүргізілді.  Өнеркәсіп  орындарында,  мәселен  Спасск  заводында,  Қарағанды  шахтасында, 
Успен  кенішінде,  Ембі  мұнай  кәсіпорындарында  бақылау  қойылып,    сондай-ақ  банктер 
мемлекет  меншігіне  көшірілді.  Кеңестердің  2-ші  Бүкілресейлік  съезінде  қабылданған  Жер 
туралы декрет  бойынша алғашқы шаралар  жүргізіле бастады.  
Қазан төңкерісінің алғашқы күндерінен бастап-ақ облыстық және уездік орталықтарда  
да  жұмысшылар  мен  шаруалардың    өкіметін  нығайту    ісі,  ауылдық    және  селолық  
Кеңестерді  құру    ісімен    бірге  жүргізілді.  Алайда  ауылдың  экономикалық  және  мәдени 
жағынан артта қалуынан туындаған  қиыншылықтар, әлі де күшті рулық байланыстар қазақ 
ауылдары  мен  болыстарында  Кеңес  өкіметінің  органдарын  ұйымдастыру  жөніндегі 
жұмыстарын  қиындатты.  1918  жылдың  күзінен  бастап  басқарудағы  ала-құлалық  жойылып, 
билік Кеңес атқару комитеттері қолына алына бастады. Сонда да болса, ауыл-селоларда  әлі 
Кеңестер  күш  ала  алмай  жатты.  Кеңес  өкіметінің  нұсқау,  жарлықтарын  іске  асыруға 
қарсылық  күшті  болды.  Халық  азық-түлік  тапшылығынан  зардап  шекті.  Кеңес  өкіметіне 
қарсы  күштер  бас  көтерді.  Кеңеске  қарсы  күштердің  қарсылығын  басу  үшін,  жергілікті 
жерлерде өкімет билігін нығайту қажет болды. Кеңес өкіметін нығайту жолындағы күресте 
облыстық  және  уездік  кеңестер  съездері  көп  роль  атқарды.  Облыстық,  уездік,  болыстық  
кеңестерде    жер,  азық-түлік,    шаруашылық,  сот,  бақылау,  қаржы  бөлімдерінің  жұмысын 
жолға  қоюға  бағытталған  шаралар  іске  асырылды.  Кеңестердің  жанынан  еңбек,  ағарту, 
денсаулық сақтау т.б. бөлімдері ашылды. Кеңес қызметкерлерін даярлайтын курстар жұмыс 
істей  бастады.  Осындай  төңкерістік  шараларды  іске  асыру  барысында,  асыра  сілтеушілік, 
солақайлық, теріс әрекеттер орын алып, Кеңес өкіметіне деген сенімсіздік күшейді.  
Әсіресе,  Қазан  төңкерісінің  жеңісінен  кейін  ұлттық,  ең  алдымен  ұлттық-мемлекеттік 
құрылыс  мәселелері  өткір  сипат  алып,  талқылана  бастады.  Кеңес  өкіметінің  ұлттық 
саясатының  негізгі  принциптері  маңызды  екі  құжатта  -  1917  ж.  2  қарашада  қабылданған 
“Ресей халықтары құқықтарының Декларациясында” және 1917 ж. 20 қарашада жарияланған 
Кеңес  өкіметінің  “Барлық  Ресей  және  Шығыс  мұсылман  еңбекшілеріне”  үндеуінде  көрініс 
тапты.  1918  ж.  қаңтарда  кеңестердің  Бүкілресейлік  3-съезінде  В.И.Лениннің  дайындаған 

 
21 
“Еңбекшілер  мен  қаналған  халықтардың  құқықтары  Декларациясы”  қабылданды.  Бұл 
құжатта  Коммунистік  партияның  кеңес  республикасының  мемлекеттік  құрылымы  түріндегі 
кеңестік  федерацияны  ымырасыз  жақтайтыны  айқын  көрсетілді.  Декларацияда  “Кеңестік 
Ресей  Республикасы  еркін  ұлттар  одағының  негізіндегі  кеңестік  ұлттық  республикалардың 
федерациясы түрінде құрылады” делінген.  
РКФСР  құрылғаннан  кейін  елдің  Шығысында  жаңа  автономиялық  республикаларды 
құруға  дайындық  жұмыстары  басталды.  Большевиктік  ұйымдар,  Қазақстан  және 
Түркістанның  Кеңестері  кеңестік  бүкілқазақ,  бүкілтүркістандық  съездерін  шақыруға 
дайындала  бастады.  1918  ж.  көктемінде  еліміздің  шығысында  Түркістан  автономиялық 
Кеңестік  социалистік  республикасы  құрылды.  Оның  құрылуы  1918  ж.  сәуірдің  20-нан  1 
мамырға дейін Ташкент қаласында өткен Түркістан өлкесі Кеңестерінің Ү съезінде іске асты. 
Қазіргі  Қазақстанның    оңтүстік  аймағы  (бұрынғы  Сырдария  және  Жетісу  облыстары) 
Түркістан  автономиясының  құрамына  кірді.  Бірақта  1918  ж.  қаңтарда  кеңестердің  3  - 
Бүкілресейлік съезі Ленин дайындаған “Еңбекшілер мен қаналушы халықтар құқықтарының 
Декларациясында” өзге ұлттардың өзін-өзі билеу құқы жоққа шығарылды. Осылайша, әуелі 
1918  ж.  5  қаңтарында  Бүкілресейлік  құрылтай  жиналысы,  одан  кейін  5  ақпанда  Ташкент 
кеңесі  шешімімен  Қоқанд  қаласы  шабуылмен  алынып,  Түркістан  автономиясы  күшпен 
таратылды.      Қазақстанның  қалған  жерінде  –  Торғай,  Орал,  Ақмола,  Семей  облыстарында  
және  Маңғыстауда    қазақ  кеңестік  мемлекеттілігін  құруға    дайындық  жөніндегі  күрделі 
жұмыс  одан  әрі  жалғастырылды.  Қазан  төңкерісінен  бұрын-ақ  қазақ  либералдық-
демократиялық    қозғалысының  жетекшілері  Қазақстанда  кеңестердің  бүкілқазақ  съезін 
шақыруға  дайындық  жұмыстары  кеңес  өкіметін  нығайту  процесімен  қатар  жүргізілді. 
Мұның өзі шын мәнінде кеңестік мемлекеттікті құру және оны бекіту үшін күрес екендігін 
көрсетті.  Қазақ  зиялылары  мемлекет  құру  процесінің  кеңестік  жолмен  шешілуімен    келісе 
алмады. Мұндай қарсылықтың себептері мынада еді: бірінші - қазақ зиялылары әуел бастан 
тәуелсіз ұлттық автономия құруды жоспарласа, екінші - олар Қазан төңкерісін қабылдамады, 
сөйтіп Кеңес үкіметін мойындамады, оны заңсыз орнаған үкімет деп есептеді.  Сондықтан да 
„Алаш”  зиялылары  ұлттық  мемлекет  құру  үшін  күрес  жүргізді.    Ә.Бөкейханов, 
А.Байтұрсынов,  М.Дулатов,  Е.Ғұмаров,  Е.Тұрмухамедов,  Ғ.Жүндібаев,  Ғ.Бірімжанов 
құрастырған    бағдарламаның  жобасы  “Қазақ”  газетінің  1917  ж.  21  қарашадағы  санында 
жарияланды.  Бағдарламаның  жобасы  он  пункттен  тұрды.  Осы  бағдарлама  Құрылтай 
жиналысына  сайлауда    “Алаш”  партиясының      ірі  табысқа    жетуін  қамтамасыз  етті  және  
1917  ж.  5-12    желтоқсанда    Орынборда  өткен    Екінші  жалпықазақтық    съезде    қазақ 
халқының    әр  түрлі    топтарының    өкілдерін    біріктірді.  Төралқа  төрағасы    Бақтыгерей 
Құлманов  және  орынбасарлары    Әлихан  Бөкейханов,  Әзімхан  Кенесарин,  Халел 
Досмұхамедов  және  Омар  Қарашев    басқарған  съезд  Қазан  төңкерісіне    байланысты  тез 
өзгеріп жатқан саяси  жағдайдағы “Алаш” партиясының   міндеттерін, қазақ автономиясын  
құру және  оның үкіметін  қалыптастыру мәселелеріне бірінші кезекте  көңіл бөле отырып, 
қарастырды.  
Съезде    қазақ  автономиясы    құрамына  Бөкей  ордасы,  Орал,  Торғай,  Ақмола,  Семей, 
Жетісу  облыстары  және  Закаспий  облысымен  Алтай  губерниясының    қазақтар  мекендеген  
аудандары енуге тиіс деп шешті. Съезд Уақытша  үкімет  құлатылғаннан кейін қалалар  мен 
селоларда,  далада  қазақтардың  өмір  сүруіне  қауіп-қатер  туғызған  бей-берекеттік  күннен-
күнге күшейіп бара жатқандығын атап көрсетті. Сондықтан съезд қазақ халқын “аман алып 
қалу  мақсатымен”  “Уақытша  Халық  Кеңесі”  түріндегі  билік  құру,  оған  Алаш-Орда  (алаш 
автономиясының үкіметі) деген ат беру жөнінде шешім қабылдап және бүкіл қазақ халқына 
“бағынатын үкіметіміз осы деп сеніп… басқа үкіметті мойындамай, өз үкіметінің әмірін екі 
қылмай орындау керектігі” баса ескертілді. Съезд қазақ милициясын құру жоспарын жасады. 
Оның  әрбір  облыс  бойынша  белгілі  бір  сандық  құрамы,  уездер  бойынша  үйрету  мен 
жабдықтау  шаралары  белгіленді.  Милицияны  қару-жарақпен  қамтамасыз  етуді  орталық 
әкімшілік салық салу арқылы алынатын қаржы есебінен жүзеге асыруға тиіс болды.  

 
22 
Ұлттардың өзін-өзі билеу құқығын талап етуін заңды процесс ретінде түсінген “Алаш” 
азаматтары  Кеңес  өкіметімен  келіссөздер  жүргізіп,  ұлттық  автономия  мәселесін  шешуді 
қолға  алды.  Осы  мақсатта  1918  ж.  наурызында  Алашорда  үкіметінің  тапсыруымен  Халел 
және  Жаһанша  Досмұхамедовтер  Оралдан  Мәскеуге  барып,    Халық  Комиссары  Кеңесінің 
төрағасы  В.И.  Ленинмен  және  Ұлт  істері  жөніндегі  халық  комиссары  И.В.Сталинмен 
кездесіп,  оларға  1917  ж.  желтоқсанда  өткен  екінші  қазақ-қырғыз  съезінің  қаулысын  табыс 
етті. И.В. Сталин қаулымен танысқаннан кейін 19-20 наурызда Семейдегі Ә.Бөкейханов және 
Х. Ғаббасовпен телефон арқылы сөйлесті. Сөз Алашорда автономиясының мәртебесі туралы 
болды.  Телефон  арқылы  сұхбаттасудағы  И.Сталиннің  сөзі  “Сарыарқа”  газетінің  беттерінде 
қазақ  тіліне  аударылып  жарияланды.  Газетте:  “Ресейдегі  халықтардың  құқықтары  туралы 
халық  комиссарлары  шығарған  белгілі  ережесі  бұл  күнге  ұлт  мәселесі  тақырыбын  кеңес 
өкіметінің  негізгі  қызмет  жобасы  етіп  келеді.  Үшінші  советтер  съезі  осы  ережені 
жалғастыруға  қаулы  қылды.  Өзінің  бізге  тапсырып  отырған  жалпықазақ  съезінің  қаулысы 
түгелімен  жоғарғы  жобаға  сай  келеді.  Бірақ  жалғыз-ақ  шарт  қоямыз:  егер  сіздің  съездің 
қаулысы өкілдеріңіздің совет өкіметін тануға қарсы болмаса болғаны. Үшінші советтер съезі 
советтік  федерация  жобасын  жасап,  бұл  жоба  Советтер  съезінің  бекітуіне  салынсын  деп 
қаулы  қылынды.  Бұған  қарағанда  енді  сөзді  қойып,  іске  кірісу  керек,  яғни  тұрмысы  бір, 
салты  басқа  халықтар  жергілікті  советтермен  қосылып,  автономия,  федерациялау,  тегінде 
басыбайлы бөлініп кету секілді ұлт ниеттерін жарыққа шығаруға съезд шақыратын комиссия 
құруға  тырысу  керек.  Біз  ойлаймыз,  жалпы  қазақ-қырғыздың  өкілдері  тез  қамданып, 
ыңғайлы  уақытты  өткізбей,  жергілікті  Советтермен  бірігіп,  әлгідей  комиссияны  құрар. 
Сізден  өтінетініміз,  біздің  осы  жобамызды    Алашорданың  Кеңесіне  салып  жауап 
қайтарсаңыздар екен”,- деген мазмұнда болды.  
Бұл берілген Сталин сөзіндегі ең елеулі нәрсе оның жалпы қазақ-қырғыз съезі қаулысы 
мен Ресей халықтарының құқығы туралы декларацияның өзара үндес екендігін мойындауы 
еді.  Міне,  осы  үндестік  Кеңес  өкіметіне  Алашорданы  мойындауға  негіз  болатындығын 
білдіріп,  Сталин  тек  жалғыз  ғана  шарт  қояды.  Ол  өз  ретінде  Алашорданың  Кеңес  өкіметін 
мойындайтындығын  мәлімдеуі  болатын.  И.Сталиннің  сөзінен  тағы  бір  жағдайды  анық 
аңғаруға  болады.  Кеңес  өкіметі  “басыбайлы  бөлініп  кету  секілді  ұлт  ниеттерін  жарыққа 
шығару” үшін ең алдымен оны мойындау қажеттілігін талап етті. Сонымен бірге автономия 
алу  мәселесі  орталықта  шешілетіндігін  ескертті.  Алашордашылар  үшін  мұндай  жағдай 
қиындық  тудырғанымен  олар  И.Сталиннің  ұсынысын  талқылап,  автономияға  қатысты  өз 
шешімдерін  мәлімдеді.  Ол  қаулы  төмендегідей  еді:  1918  жылы  наурыздың  21-інде 
Алашорданың  мүшелері  ұлт  жұмысын  басқарушы  халық  комиссары  Сталиннің  Алаш 
автономиясы  туралы  айтқан  сөзінен  кейін  Кеңес  өкіметін  Ресейдегі  барлық  автономиялы 
халықтардың  кіндік  өкіметі  деуге  қаулы  қылып,  төмендегі    өз  шарттарын  білдіріп: 
“Желтоқсанның  5-нен 13-іне шейін Орынборда болған жалпықазақ-қырғыз съезінің қаулысы 
бойынша  тоқтаусыз  Алаш  автономиясын  жариялайтындықтарын,  Алаш  автономиясының 
құрамына:  Семей,  Ақмола,  Торғай,  Орал,  Сырдария,  Ферғана,  Жетісу,  Бөкей  ордасы, 
Закаспий облысының Маңғышлақ уезі, Самарқанд облысының Жизақ уезі, Әмудария әнделі 
(бөлімі),  Алтай  губерниясына  қараған  Бийскі,  Барнауыл,  Змеиногор  уездеріндегі  қазақтар 
мекендеген  аудандар  енуге  тиістігін,  Алаш  автономиясында  заң  шығаратын,  ел  билейтін 
үкімет Алашорда болатындығын, Қазақ-қырғыз істері туралы елші  ретінде совет өкіметінің 
қасында болуға Алашорда мүшелері Халел һәм Жаһанша Досмұхамедовтар жіберілетіндігін 
ескертіп, жергілікті Советтердің бұйрығы бойынша ұсталып, абақтыда жатқан Алашорданың 
мүшелерін тоқтаусыз босатып, мұнан былай оларды өтірік шағым, жаламен қуғын-сүргінге 
ұшыратуды тоқтатуды” талап етті. 
Өкінішке  орай  Ұлт  істері    жөніндегі  халық  комиссары  Алашорданың  қойған  талап-
шарттарына тікелей ресми түрде жауап бермеді. Себебі алашордалықтардың автономия құру 
жөніндегі  талаптары  кеңес  өкіметінің  мүддесіне  қайшы  келетін  еді.  Ұлт  мәселесін 
пролетарлық  диктатураның  құрамдас  бөлігі  ретінде  қарастыратын  кеңес  өкіметіне 
алаштықтардың  ұсынысы  керағар  болғандығын  аңғару  қиын  емес.  Сондықтан  да  1918 

 
23 
жылдың  28-наурызында  Мәскеуден  Семейдегі  Қазақ  комитетіне  И.Сталин  және 
мұсылмандар  ісі  бойынша  комиссар  Вахитов  қол  қойған  жеделхат  келді.  Жеделхатта 
“қырғыз істері бойынша Комиссариат құру үшін тез арада өкілдер жіберу” жөнінде айтылды. 
Мұның өзі кеңес өкіметінің өлкедегі барлық істі өз қолдарына алғандығын көрсетті.  
Осы  жылдың  29-наурызында  Семейге  Х.Ғаббасовтың  атына  Мәскеудегі  Алашорда 
үкіметінің өкілдері  Халел және Жаһанша Досмұхамедовтерден жеделхат келді. Онда Кеңес 
өкіметінің тұтқынға алынған қазақ қайраткерлерін тегіс босату туралы облыстық кеңестерге 
әмір бергендігі және Алашорда өкіметінің қойған талаптарына таяу арада жауап беруге уәде 
еткендігі  айтылды.  Жеделхатта  Ұлт  істері    жөніндегі  халық  комиссариаты  жанынан  қазақ 
бөлімі  ашылып,  оның  құрамына  қазақ  халқының  өкілдерін  сайлау  құқығы  Алашордаға 
берілетіндігі де айтылған. “Сырдария” газетінде жарияланған осындай мәліметтер шындыққа 
жанасады.  Оған  дәлел  ретінде  Алашорда  атынан  РКФСР-дің  Ұлт  істері  жөніндегі  халық 
комиссары  И.  Сталинмен  Семейден  тура  телеграф  сымы  арқылы  келіссөз  жүргізген  Халел 
Ғаббасовтың  1929  жылғы  қарашаның  10-ында  ОГПУ-дің  тергеушісіне  берген  жауабын 
келтіруге  болады.  Онда  былай  делінген:  “Келіссөздерде  мен  Совет  өкіметінің 
декларациясының  идеяларына  сәйкес  қазақ  халқының  өзін-өзі  билеу  құқығының  кедергісіз 
жүзеге  асырылуын  талап  еттім.  Барлығы  есімде  жоқ,  дегенмен  де  мен  он  төрт  тармақтан 
тұратын  талаптар  қойдым.  Олардың  жадымда  қалған  негізгілері:  таратылған  қазақ 
мекемелерін қалпына келтіру, Совет өкіметі жағдайындағы ұлттық автономияны құру, қазақ 
халқының  тұтқынға  алынған  қайраткерлерін  босату.  Сталиннің  жауабының  мазмұны 
Алашорда  Совет  өкіметін  мойындағанда  ғана  Қазақстанның  Құрылтай  съезін  шақыруға 
әрекеттер  жасалады  дегенге  сайды…  Біз  Сталинге  телеграф  арқылы  Совет  өкіметін 
мойындайтынымызды  мәлімдеп,  сол  кезде  Москвада  жүрген  Досмұхамедовтерге  Орталық 
үкімет  алдында  біздің  мүдделерімізді  қорғауды  тапсырдық…  Осылайша  Халел  және 
Жаһанша  Досмұхамедовтердің  Мәскеуге  Кеңес  үкіметі  басшыларымен  кездесулері  мен 
телеграф  арқылы    Сталинмен  жүргізген  келіссөздерінде    кеңес  үкіметінің  ұлттық  тұтастық 
негіздегі  қазақ  мемлекеттігін  мойындамайтындығын,  тек  кеңестік  негіздегі    автономия 
беруге  даяр  екендігін  көрсетіп  берді.  Қысқасы  Кеңес  үкіметінің  бұл  мәселе  жөніндегі 
ұстанымы:  “Өзін-өзі  билеу  принципі  социализм  үшін  күрес  құралы  болу  керек  және 
социализм  мүдделеріне  бағындырылуы  тиіс”,-  дегенге  сайды.  Кеңес  өкіметінің  мұндай 
ұстанымы  Семей  облысынан  өзге  де  кеңестерге  В.И.  Ленин  мен  И.  Сталиннің  атынан 
жолданған  жеделхаттардан  айқын  көрінді.  Мәселен,  Ақмола  Кеңесі  Мәскеуден  келіссөздер 
жүргізу  нәтижесінде  орталықтан  мынадай  мазмұндағы  жеделхат  алған,  онда:  “Кеңес  билігі 
большевиктердің  қабылданған  бағдарламасына  сәйкес  патша  өкіметі  кезінде  қаналған 
барлық  халықтарға  автономия  береді.  Қазақ  халқы  өз  территориясына  лайық  автономия 
құруға дайындала берсін”,- делінген.  
Әйтсе  де  іс  жүзінде  Кеңес  өкіметі  Алашорда  үкіметінің  өзін  де  талаптарын  да 
мойындағысы  келмеді.  Сондықтан  да  Х.Ғаббасов  1918  жылдың  1  сәуірінде  РКФСР  Халық 
Комиссарлары  мен  Ұлт  істері  жөніндегі  комиссариатқа  жеделхат  жолдап,    қазақ  халқының 
ұлттық  тұтастық мүддесін көздейтін Алашорда өкіметін тез арада ресми түрде мойындауын 
тағы  да  талап  етті.  Кеңес  өкіметі  мұндай  талаптарды  жауапсыз  қалдырды.  Осылайша 
алаштықтардың    кеңес  үкіметі  шеңберінде  біртұтас  ұлттық  мемлекет  құруға  талпынысы 
нәтижесіз  аяқталды.  Большевиктер    Алаш  партиясына    ұлттық  буржуазия  мен    феодалдық  
топтардың  таптық  мүддесін  қорғайтын,  пролетарлық  революция    жолындағы    кедергі 
есебінде қарады.  
Алаш  басшыларының  Кеңес  үкіметімен  жүргізілген  келіссөздердің  нәтижесіз 
аяқталуына  1917  ж.  күзінде  құрылған,  жетекшісі  Көлбай  Тоғысов  болған,  өздерін  “Қырғыз 
(қазақ)  социалистік  партиясы”  деп  атаған  “Үш  жүз”  партиясы  да  ықпал  жасады.  Бұл 
негізінен  ұсақ-буржуазиялық  социалистік  партия  еді.  Партияның  саяси  көзқарасы  мен 
практикалық  іс-әрекеті  1917  жылдың  күзінен  1918  жылдың  басына  дейін  елеулі  түрде 
өзгерді.  Әуелгі  кезде  «үшжүзшілер»  социалист-революционерлер  партиясымен  одақтасу 
бағытын  ұстанса,  1918  жылдың  қаңтарынан  бастап  Кеңес  үкіметін  жер-жерде 

 
24 
ұйымдастырып, нығайту ісіне белсенді түрде араласып кетеді. 1918 жылдың  бас кезінен-ақ 
«үшжүзшілер» большевиктермен одақтасып, Алашордаға қарсы күресті.  
 
2. Азамат соғысы және социалистік  құрылыстың басталуы 
 
Азамат  соғысы  үкімет  үшін  күрестің  жалғасы  болды,  сол  себепті  де  революция  мен 
азамат  соғысы  арасында  ешбір  дәл  шекара  болған  емес.  Кеңес  үкіметінің  белсенді 
әрекеттеріне    қарамастан,  Қазақстанда  азамат  соғысының  ошақтары  өте  тез  пайда  болды: 
1917  ж.  қарашаның  аяғында  Орынборда  атаман  Дутовтың    басшылығымен  ақ  гвардия 
әскерлері Орынбордағы Кеңес күштерін шегіндіріп, билікті басып алды. Сол айда Жетісуда 
казак  әскерлері    кеңесінің  “әскери  үкіметі”  және  революцияға  қарсы  ошақ  Оралда  да 
құрылды.  Құрылған  облыстық  әскери  үкімет  көп  ұзамай      жергілікті    кеңесті  таратып,  
өкіметті  басып  алды.  Сөйтіп,  Верныйда  және  Орал  қалаларында  ақгвардия  диктатурасы 
орнатылды. Бұл үш “әскери үкімет” Қазақстанда кеңес өкіметіне қарсы қозғалыстың басты 
күші  болып  табылды.  Олар  ақгвардиялық  офицерлерге,  ауыл-село  шаруаларына  сүйенді 
және меньшевиктер  мен “Алаш” партиясының жетекшілерінен қолдау тапты.  
Жоғарыда  атап  көрсеткендей  1918  жылдың  көктемінде  кеңестік  билік  тарапынан 
түсінушілік  пен  қолдау  табудан  күдер  үзген  Алашорда,  енді  большевиктерге  қарсы 
ымырасыз    күрес  жүргізуге  ұйғарып,  Сібір  Уақытша  үкіметі  (Омбы)  мен  Бүкілресейлік 
Құрылтай  жиналысы  мүшелерінің  (Комуч)  Самар  комитеті  қолдауына  сүйеніп,  Алаш 
автономиясын  жүзеге  асыруға  кірісті.  Сөйтіп,  азамат  соғысының  бастапқы  кезеңінде 
алашордашылар  ақтармен  одақтасып,  қызылдарға  қарсы  соғысты.  1918  ж.  шілде  мен 
тамызында Ә.Бөкейханов, Ә.Ермеков пен әскери бөлім меңгерушісі капитан Қ. Тоқтамысов 
Самар мен Омбыда Комуч пен Сібір уақытша үкіметтері әскери ведомстволары өкілдерімен 
кездесіп,  Алаш  орданың  қарулы  күштерін  құру  жөнінде  келіссөздер  жүргізді.  Алаш  орда 
Батыс  бөлімінің  басшылары  Халел  мен  Жаһанша  Досмұхамедовтар  Комуч  арқылы 
Самарадан  600  винтовка  мен  пулемет  алды  және  таяу  уақытта  2000  адамнан  қазақ 
отрядтарын  ұйымдастыруға  уәде  береді.  Торғай  тобына  300  берданка  мылтығы,  20000 
патрон,  әскери  киім-кешек  бөлінді.  Дутовтың  көмегімен  екі  атты  полк:  біріншісі  - 
Қостанайда,  екіншісі  –  Ырғызда  құрыла  бастады.  1918  жылы  тамызда  Семей  қаласында 
құрамында  38  офицері  мен  750  жауынгері  бар  Бірінші  Алаш  атты  әскер  полкі 
ұйымдастырылды. Ақ гвардияшылардың көмегімен асығыс үйретілген Алаш отрядтары көп 
ұзамай Қызыл Армияға қарсы шайқастарға қатысты. 
1918  ж.  жазында  азамат  соғысы  өршіп,  кең  етек  алды.  Ақ  гвардияшылармен  бірігіп 
алған  империалистік  мемлекеттердің  белсенділік  көрсетуіне  орай  ең  басты  пәрменді  күш  - 
Сібір  мен  Оралда  шоғырланған  Чехословакия  корпусының  офицерлері  бүлік  шығаруына 
байланысты  әскери  қақтығыстар  күшейе  түсті.    Бұл  корпус  революцияға  дейін  Австро-
венгрияның  тұтқын  солдаттарынан  -  чехтар  мен  словактар  қатарынан  құрылған  еді.    Осы 
корпустың  бөлімдері  революцияға  қарсы  ішкі  күштермен  қоян-қолтық  бірлесіп,  Ақмола, 
Петропавл, Атбасар, Қостанай қалаларын басып алды. 
Мамыр    айының  аяғында  В.В.  Куйбышев  В.И.Лениннен  Орынбордағы  Дутов 
авантюрасының тамырын жою туралы көмек сұрады, олай болмаған күнде Торғай мекенінің 
12 млн. тұрғыны аштан қырылатындығы туралы ескерткен еді. Осыған орай облысқа әскери 
көмек  көрсетіліп,  Қызыл  Армияның    бөлімдері  құрылды,  кейін  бұл  бөлім  Ақтөбе 
майданының  құрамына  енгізілді.  Ақ  гвардиялықтар  негізінен  Орынбор  және  Илецкі 
аудандарында  Дутовтың    басшылығымен  әрекет  етіп,  олар  Ташкент  және  Самараны 
Орталықтан бөліп тастады. 1918 ж. 2 шілдеде Дутов басқарған әскер Орынборды екінші рет 
басып алды да, Түркістанды орталық Ресейден бөліп тастады. Қызыл Армия бөлімі (10 мың 
адамға  жуық)  Орынбор  қаласын  тастап  2  топқа  бөлінді.  В.Г.  Блюхер  және  Н.  Каширин 
отрядтары солтүстікке кетіп, Шығыс майданның негізін құрды. Басқа бөлімдер Ақтөбе және 
Орск қалаларына шегініп 1918 жылы шілде айында Г.В. Зиновьевтың басшылығындағы бір 
армияға бірікті. Қызыл Армия күштері қанды қақтығыстар жүргізіп Орскны ұстап тұрды. 

 
25 
1918  ж.  күзінде,  яғни  қазан  айында  Каспийге  ағылшындардың  келуіне  байланысты  
Ақтөбе  майданында  қиын  жағдай  қалыптасты.  Жоспар  бойынша,  ағылшындарға  Қазақстан 
мен  Орта  Азияны  ішкі  контрреволюциялық  күштер    арқылы  бір  уақытта  басып  алу 
ұсынылды. “Орынбор тетігі”  яғни стратегиялық  негізгі темір жол қиылысы большевиктер 
өкіметін  кәдімгідей  ойландырды,    сондықтан  В.И.Лениннің    нұсқауымен  1918  ж. 
Ә.Жангелдин  басқарған  600  адамнан  тұратын  Балтық  матростарының  отряды  қосылған  
әскери экспедиция орталықтан бөлініп қалып, көптеген қиыншылықтарды көре жүріп,  7 ай 
көлемінде Ақтөбе майданына қару-жарақ пен оқ-дәрі жеткізді. Мәскеуден Ақтөбе майданына 
ақша  қаражаты  мен  оқ-дәрі,  қару-жарақ  тасымалдау  үшін  құрылған  әскери  экспедиция 
құрамына  Австро-Венгрия  мен  Германияның  бұрынғы  тұтқындарынан  құралған  150  шетел 
интернационалдары    да  өз  еркімен  кірді.  Сөйтіп,  негізгі  күш  Орынборға  жұмылдырылды, 
себебі қаланы қалайда басып алу Түркістанды Дутовтан қорғау мүмкіндігін туғызды. 
Орынборды алу операциясына Ақтөбе майданының әскерлері мен  Шығыс майданның 
әскерлері де қатысты. 1918 ж. 29-желтоқсанда ауа райының қиындығына қарамастан шабуыл 
басталды, Дутов ақ гвардияшылары екі майданның  әскерлерінің қысымынан жеңіліп, толық  
талқандалды.    1919  ж.  22-ші  қаңтарында  Орынбор  қаласы    алынып,    Түркістан  аудандары 
мен  Орталық  Ресей  арасындағы  қатынасты  қалпына  келтірді.  Осымен  Ақтөбе  майданының 
тарихтағы 1-ші кезеңі аяқталды (1918 шілде-1919 қаңтар). 
1918  ж.  күзінде  ақ  гвардияшылар  Жетісудағы  Саратов,  Покровское,  Покатимовское 
жерлеріне белсенді шабуылдап, Қызыл Армия қарулы күштерінің қарсылығына қарамастан 
Сергиополь, Үржар, Сарқант және т.б. жерлерге бекінді. Сөйтіп, Солтүстік  Жетісу  майданы  
құрылды. 1918 ж. аяғында Жетісу майданында  10 мың қызылармияшылар мен біріктірілген 
Черкасск  партизан күштері орналасты.  
1918  ж.  наурызда  ақ  гвардияшылар  Орал  қаласында  Кеңес  билігіне  шабуылдап, 
облыстық  атқару  комитетінің  мүшелерін  қамап,  соңынан  оларды  өлтірді.  Алашорданың  
Батыс  бөлімімен  бірлесіп  әрекет  еткен  Дутов  бөлімдері  Орал-Гурьев  ауданында  генерал 
Толстов  басқарған  ақтардың  негізгі  күштерімен  бірікті.  1918  ж.  күзінде  Орал  ақтарымен 
күресу үшін ”Ерекше армия (кейінгі шығыс майданының төртінші армиясы) құрылды. Жыл 
бойы  Шығыс  майданындағы  Колчак  әскерлерінің  шешуші  жеңісіне  дейін  Орал  аймағы  
қолдан-қолға өтті. Орал облысында “Бірінші ерекше атты әскер” бригадасы құрылып, кейін 
Қызыл  армияның  4-армиясының  құрамына  кірді.  4-ші  Армияның  қолбасшысы  болып  
М.В.Фрунзе  тағайындалды.  Оралды  босату  операциясына  В.И.Чапаев  басқарған  2-ші 
Николаев  дивизиясы  және  4-ші  армияның  бөлімдері  қатысты.  1919  ж.  24-ші  қаңтарда  қала 
босатылды. Сөйтіп большевиктер үшін азамат соғысының алғашқы кезеңі сәтті аяқталды. 
1919 ж. көктемде Колчактың шабуылдауына байланысты Шығыс майданында  жағдай 
бұрынғыдан  да  қиындай  түсті.  Колчак  армиясы  Орынбор  мен  Оралды  алғаннан  кейін 
Оңтүстік  майдандағы  Деникинге  қосылу  қажет  болды.  Сондықтан  бұл  аудандағы  әскери 
қимылдар  М.В.Фрунзе  басқарған  Шығыс  майданының  Оңтүстік  әскери  бөліміне 
тапсырылды.  Шығыс  майдандағы  туған  шиеленіс  Батыс  Қазақстандағы  жағдайды  да 
қиындатып жіберді. Осылайша Орынбор шығыстан, оңтүстіктен, оңтүстік-батыстан 100-120 
шақырымда Колчак армиясымен қоршауға алынып, қаладағы 1-ші Дутовтың орынбор казак 
корпусы және 2-ші  корпусы шабуылдап, әскери қимылдар қайта басталып, 1919 ж. сәуірдің 
бас кезінде Ақтөбеге шабуыл жасауға кірісті. Ақтөбедегі жұмысшы отрядтары әскер күшін 
жабдықтай алмауынан  1919 ж. сәуірде қала тасталынып, қызыл гвардияшылар Қандыағаш 
станциясына  шегініп,  жергілікті  тұрғындардан  жаңа  әскери  күш  жинақталып,  оңтүстік 
Ақтөбе    майданы  құрылды.  Ақтөбе  майданы  Түркістанның  болашағы  үшін  стратегиялық 
негізгі нүкте болды. 
Партиялық  ұйымдар  “Бәріміз  Колчакқа  қарсы  күреске”  деген  ұранмен  жұмысшылар, 
шаруалар,  теміржолшыларды  мобилизациялап,  соғысқа  аттандырды.  Ақтөбе  майданына 
Түркістан  майданынан  жүздеген  ұлт  өкілдері  бар  армия  келіп  қосылды.  Майдан  Түркістан 
АКСР-іне  бағындырылды.  Майдан  құрамына    Колузаевтың  отряды  (1105  адам),  Қостанай 
партизан отряды (750 адам) қосылды. Майданды басқарған Колузаевтың  Ембі ауданы және 

 
26 
Темірде  жүргізген    әскери  қимылдары  сәтсіз  өтті.  Сондықтан  да  Түркістан  АКСР-нің 
революциялық-әскери  советі  Колузаевті  майдан  қолбасшысы  қызметінен  алды.  Ақтөбе 
майданы  әскерлерінің  қолбасшысы  болып  А.И.Астраханцевті,  ал  комиссары  етіп 
И.Ф.Казаринды  тағайындады.  П.Кобозев  басқарған  ТүрЦИК  комиссиясы  мен  Жиляев 
арасындағы  әскери  келіспеушілік  нәтижесі  майдандағы  жағдайды  қиындата  түсті.  1919  ж. 
шілде  аяғындағы  шабуылға  шыққан  ақ  гвардияшылар  кеңес  әскерлерін  ескі  Арал  теңізіне 
шегіндірді. Бұл кезде Шығыс майданының әскери бөлімдері Түркістанға көмекке келді. 
М.В.Фрунзенің  ұсынысымен  оңтүстік  әскери  топ  Түркістан  майданы  болып  бөлінді, 
олардың  алдында:  Орал  мен  Орынборды  босату  және  Түркістанға  экспедиция  жіберу 
мақсаты  тұрды.  1919  ж.  30  тамызы  мен  1-қыркүйекте  қарсыластар  Ақтөбе    майданына 
шабуыл    бастады.  1919  ж.  қыркүйегінде  Түркістан,  Ақтөбе  майдандары  Мұғалжар 
станциясында  бірікті.  Оңтүстік  Колчак  армиясының  негізгі  күші  талқандалып,  Түркістанға 
жол ашылды.  
Қазақстанның  ақ  гвардияшылар  басып  алған  жерлерінде,  олардың  жіберген 
қателіктерінің  салдарынан,  партизан  қозғалыстары  мен  халық  көтерілістері  де  кеңінен  өріс 
алды.  Партизан  қозғалысының  ірі  ошағы  -  Қостанай  уезі  болды.  Партизан  қозғалыстары  
Ақмола, Семей, Жетісу облыстарында, Павлодар, Өскемен, Бұқтырма мен Зайсан уездерінде, 
әсіресе  Зырян,  Катон-Қарағай,  Шыңғыстау,  Шемонайха  болыстарында  кең  қанат  жайды. 
Партизан  отрядтарының  негізін  құраған  шаруалар  Қазақстанның  барлық  уездеріндегі 
большевиктік ұйымдарды құруда да ерекше роль атқарды. 1919 ж. көктемінде Шығыс және 
Ақтөбе  майданының  жақындауына  байланысты  партизандар  қозғалысының  белсенділігі 
күшейді.  Шаруалар  жергілікті  ақ  гвардияшыларды  қамауға  алып,  әскери  революциялық 
комитеттер сайлап, көптеген жаңа отрядтар жинақтады. Мәселен,  Бурабай поселкісінде 1270 
адамдық  отряд  құрылды.  Шаруалар  көтерілісін  әскери–революциялық  штаб  басқарып, 
сәуірде  Қостанай  қаласы  алынды.  Қостанайға  ақ  гвардияшылардың  ірі  әскери  күштері  мен 
32-ші  Донецк  полкі  аттандырылды.    Кескілескен  ұрыстардың  нәтижесіне  партизан 
отрядтарының  әскери  дайындығының  нашарлығы  әсер  етсе,    оның  үстіне 
қостанайлықтардың  Ақтөбе  майданына  қосылуына  “Алаш  Орда”  кедергі  жасады.  Партизан 
отряды    Торғайға  қарай  аттанып,  Торғай  атты  әскер  отрядымен  бірігуге  тырысты,  себебі 
Ақтөбе  қаласын  Дутовшылардан  қорғау  үшін  қосымша  әскери  күш  қажет  еді.  1919  ж. 
А.Иманов  Торғайдағы  гарнизондар  мен  әскери    ұйымдарды  көшіру  туралы  бұйрық  берді. 
Осы  уақытта  Қостанайлық  партизандар  штабы  бастығының  көмекшісі  Л.Таранның  отряды 
қалаға жақындайды. А.Иманов және Л.Таранды жолдастарымен Алашордашылар тұтқындап, 
бір айдан кейін жазалады. Тірі қалған Қостанай партизандары Ақтөбе майданының құрамына 
енгізілді.  Нәтижесінде  Қостанайлық  партизан  отряды  Ақтөбе  майданының  үлгілі  4-
Долбушев жаяу әскер полкіне айналды.  
Сондай-ақ, Азамат соғысы тарихындағы партизан қозғалысының ірі ошақтарының  бірі 
- Черкасск қорғанысы, Тарбағатай мен Алтайдың “Тау қырандары” отрядтарының қозғалысы 
Қазақстандағы  Азамат  соғысы  тарихынан  өшпес  орын  алды.  1919  ж.  жазында  Шығыс 
майдандағы Колчак армиясының негізгі күшінің күйреуі батыс, солтүстік, солтүстік-шығыс 
Қазақстан  мен  Жетісуды  азат  етуге  жағдай  жасады.  1919  ж.  аяғында  Қазақстанның  негізгі 
территориясы  Дутов  пен  Анненковтың  армияларының  қалдықтарынан  босатылып,    22 
наурызда  кеңес  әскерлері  Қапалды,  28  наурызда  Арасан  станциясын  азат  етті.  22  наурызда 
Үржар  станциясын,  27  наурызда  Бақты  станциясын,  25  наурызда  атаман  Анненковтың 
ставкасы тұрған Үшаралды, 29 наурызда Қапал гарнизонын тізе бүктіріп, атаман Анненков 
және Дутов бастаған ақ гвардияшылардың қалдықтарын Синьцзянға қарай қуды. 1920 ж. 29 
наурызында ең соңғы майдан Солтүстік Жетісу майданы жойылып,  Кеңес үкіметі қайтадан 
қалпына келтірілді.  
Сонымен,  1920  жылы  азамат  соғысы  аяқталып,  онда  қызылдар  ақтарды  талқандап, 
жеңіске жетті. Азамат соғысы жылдарындағы қызылдардың жеңісінің себептері: біріншіден, 
Кеңес  өкіметіне  қарсы  күштер  ұйымдасып,  бірлесіп  қимыл  жасай  алмады;  екіншіден,  ақ 
гвардияшылар өкіметі орнаған жерлерде бұқара халыққа қарсы бағытталған шаралар жүзеге 

 
27 
асырылып, оған керісінше Кеңес өкіметі тарапынан ұлттардың өзін-өзі билеу құқығының сөз 
жүзінде  болса  да  мойындалуы;  үшіншіден,  Кеңес  өкіметінің  орта  шаруалармен  одақ  құруы 
және  1919  жылы  шілдеде  Казревком  құрылғанда  қазақтардың  жерге  мұқтаждығын  өтеу 
жөнінде  сөз  болып,  Қазақстанға  қоныс  аударуды  тоқтату  мәселесі  қойылды.  Түбірлі 
революцияық  сипатта  болмағанмен  бұл  шаралар  большевиктерге  азамат  соғысы  кезінде 
ақтар  мен  қызылдар  арасында  ауытқыған  қазақтардың  көмегіне  сүйенуге  жағдай  жасады; 
төртіншіден,  1919  жылдың  көктемінен  бастап,  А.Байтұрсынов  бастаған  алашордашылар 
қызылдар  жағына  шықты.  Себебі,  олардың  Колчактық  орыс  шовинистік  көзқарастарынан 
үміттері  үзілді.  Ақтар билеушілері  қазақ  халқына    ұлттық  автономия  бергісі  келмеді,  тіпті, 
өздерінің  қолдап  жүрген  Алаш  орда  үкіметін  де  мойындамады.  Сібірдегі  уақытша 
Бүкілресейлік  үкімет  1918  жылы  22  қазан-4  қарашадағы  грамотасымен  Алаш  орда  Халық 
Кеңесі  үкіметін  таратып  жіберді.  Сонымен  қатар,  Сібір  үкіметі  Алаш  автономиясын 
қазақтың территориялық мемлекеттігі деп танудан бас тартты. Оған қоса, 1919 жылы жазға 
қарай ақтар Сібірде жеңіліске ұшырады.  
Алаш көсемдері қазақ мемлекеттілігін құрудың жаңа жолдарын іздеуге мәжбүр болды. 
Қазақ зиялылары ендігі жерде Кеңес үкіметімен ымыраға келу жолдарын қарастырды. 1919 
ж.  басында  Алашордалықтар  Кеңес  үкіметімен  арадағы  келіссөздерін  қайта  жандандыра 
бастады. Келіссөздер Алашорда атынан емес, А.Байтұрсынов басқарған Торғайлық тобының 
атынан  жүргізілді.  А.Байтұрсынов  ең  әуелі  Ә.  Жангелдинмен  одан  кейін  Мәскеуде 
Сталинмен  келіссөздерді  жалғастырды.  1919  ж.  наурызда  Бүкілресейлік  Орталық  Атқару 
Комитеті  Алашордаға  амнистия  (кешірім)  жариялады.  Алашорда  басшыларының  бірі 
А.Байтұрсынов,  оның  жақтастарының  үлкен  тобы  Кеңес  үкіметінің  жағына  шықты. 
Желтоқсан  айында  Ә.Бөкейханов  бастаған  Алашорданың  Шығыс  бөлімі  толығымен  Кеңес 
үкіметін мойындады.  
Азамат  соғысы  шет  аймақтар    халықтарының  ұлттық  мемлекеттігі  туралы  идеясымен 
санаспауға  болмайтынын  большевиктерге  тағы  да  көрсетті.  Кеңес  үкіметі  кеңестік  негізде 
Қазақ  Автономиясын  құру  жөнінде  дайындық  жұмысын  жүргізе  бастады.  РКФСР  ХКК-нің 
1918  ж.  12  мамырдағы  қаулысына  сәйкес,  ҚазАКСР-н  құруға  дайындық  жұмыстарын 
ұйымдастыру үшін Ұлттар ісі  халық комиссариаты жанынан алғашқы арнайы саяси орган – 
қырғыз (қазақ) бөлімі ашылды. Алайда, азамат соғысы басталып кеткендіктен бұл жұмыстар 
кейінге  қалдырылды.  Қазақ  съезі  шақырылып,  Қазақ  республикасының  автономиясы 
жарияланғанша    өлкені  әскери-әкімшілік  басқару  үшін  1919  ж.  10-шы  шілдеде  РКСФР 
Халық  Комиссарлар  Кеңесінің    төрағасы    В.И.  Лениннің  қол  қоюымен  “Қырғыз  (қазақ) 
өлкесін басқаратын төңкеріс комитеті (Ревком) туралы уақытша ереже”  жарияланды. 
Ереженің  3-ші  бабына  сәйкес,  Қазақ  автономиялы  республикасының  территориясы 
Түркістан  республикасымен,  Қырғыз  съезі  және  Орталық  Кеңес  үкіметімен  келісіліп 
анықталғанға  дейін  Қазревком  құзырына  “…Астрахань  губерниясымен  Орал,  Торғай, 
Ақмола және Семей облыстарының территориялары қарайды”  делінген. 
Қазревкомның  бірінші  құрамына:  С.Пестковский  (төраға)  А.Байтұрсынов,  В.Лукашев, 
Ә.Жангелдин,  М.Тұнғаншин,  С.Меңдешев,  Б.Қаратаев  кірді.  Әртүрлі  уақытта  Қазақ 
ревкомының  мүшесі  болып:  Ә.Әйтиев,  С.Арғыншиев,  А.Авдиев,  Ғ.Әлібеков,  Б.Қаралдин 
еңбек  етті.  Әйтсе  де  Алашордалықтардың  Кеңес  үкіметінің  жағына  шығуы  оңай  болмады. 
Алашордаға  жасалған  кешірімге  қарамастан  оның  басшыларына  деген  сенімсіздік  ұзақ 
уақытқа  сақталды.  Ал  Кеңес  үкіметінің  Қазақстандағы  кейбір  өкілдері  Алашорда 
жетекшілеріне  жау  ретінде  қарады.  Мәселен,  1920  ж.  Қазақ  партия  бюросының  есебінде 
былай деп жазылды: „Бұрынғы алашордалықтардан  тұратын  қырғыз  зиялыларының  3/4–і 
буржуазиялық-шовинистер”.  Сондай-ақ  кешірім  жасалғанға  қарамастан  Алашорда 
жетекшілері  саяси  тұрғыда  оқшаулануға  тиіс  болды.  Қазревкомның  1920  жылғы  5-
наурыздағы “Алашорданың батыс бөлімін тарату туралы” қаулысында  “Ұлттық  Алашорда 
үкіметінің  батыс  бөлімінің  жауапты  жетекшілері  қырғыз  өлкесінде  кеңес  үкіметі  толық 
негізде  орныққанша  халық  бұқарасынан  оқшауландырылсын…”-  деп  ашып  айтылды.  Одан 
әрі  аталған  қаулыда  былай  делінді:  “Қырғыз  халқының  кеңес  үкіметіне  іш  тартатын  бөлігі 

 
28 
мен  қоныс  аударушылардың  Алашорданың  белсенді  қызметкерлеріне  өшпенділікпен 
қарайтындықтары  ескеріле  отырып,  олар  ревком  мүшелігіне  және  басқа  да  жауапты  кеңес 
қызметіне  ұсынылмайтын  болсын”.  Ақырында  жоғарыда  көрсеткеніміздей  Қазревкомның 
1920 ж. 5- наурыздағы қаулысына сәйкес Алашорда таратылды. 
Осылайша біртұтас тәуелсіз ұлттық мемлекетті құруға талпынған қазақ зиялыларының 
пәрменді  әрекеті  нәтижесіз  аяқталды.  Кеңес  үкіметі  мойындамаған  Қазақ  Ұлттық 
Автономиясы  қазақ  зиялыларының  өркениетке,  тәуелсіздікке  қол  созған  әрекеттері  ретінде 
тарихта ғана қалды.                                     
Қазревком  Қазақстанда  әскери-азаматтық  билікті  қолға  алып,  кеңестердің 
бүкілқазақстандық  1-ші  съезін  шақыруды  ұйымдастыру,  Қазақ  автономиясы  туралы  ереже 
жобасын дайындап, съезд талқысына ұсыну, РКФСР, Түркістан Кеңестік Республикасы және 
Қазақ  өлкесі  арасындағы  қарым-қатынастарды  реттеу,    қазақтың  байырғы  жерін  бір  қолға 
жинау,  яғни  болашақ  қазақ  кеңес  мемлекетінің  территориялық  тұтастығын  қамтамасыз  ету 
міндеттерін өз қолына алды.  
Алғашқы  күннен  Қазревком  әрекет-қимылда  жүрген  армияны    азық-түлікпен 
жабдықтау,  астықты  және  басқа  тамақ  өнімдерін  Орталыққа,  Түркістан  АССР-на  жеткізу 
яғни,  “соғыс  коммунизм”  саясатының  басты  мәселесін  шешу  ісімен  айналысты.  Бұл 
саясаттың  мәні  -  өнеркәсіпті  жаппай  национализациялау,  басшылықты  орталықтандыру, 
тіршілік  үшін  маңызды  тауарлардың  бәрін  бөлу,  азық-түлік  салғыртын,  карточкалық 
жабдықтау жүйесін, жалпыға бірдей еңбек міндеткерлігін, еңбекке бір мөлшерде ақы төлеуді 
енгізу, тауар-ақша қатынастарын жою болды.  
Осының ішінде еңбекші халық әсіресе,  шаруалар үшін ең ауыры  азық-түлік салғырты 
болды.  1919  жылы  қаңтарда  астықты  дайындау  мен  бөлу  монополиясына  азық-түлік 
салғырты  қосылды.  Өлкенің  адам  және  материал  ресурстарын  жұмылдыру  экономикалық 
әдіске  жатпайтын  күштеу  әдістерімен  жүргізілді.  Кеңес  үкіметі  қала  халқын  және  соғысып 
жатқан  қызыл  әскерді  азық-түлікпен  қамтамасыз  ету  үшін  астық  өнімдерін,  мал-мүліктерін 
қаруланған  азық-түлік  отрядтарын  жіберіп,    халықтан  күшпен  тартып  алып  отырды. 
Сонымен  қатар,  “әскери  коммунизм”  саясаты  өлкеде  жергілікті  бюджеттерді  жоюдан, 
оларды бірыңғай мемлекеттік бюджетке қосудан, біртұтас қазына құрудан, ұсақ және майда 
өнеркәсіпті мемлекет меншігіне алудан көрінді.  
1920  ж.  тамызында  Мәскеу  қаласында  қазақ  әскери  төңкеріс  комитеті  және  Түркістан 
майданының  әскери–төңкеріс  кеңесі,  РКП(б)  Түркістан  өлкелік  комитетінің  партия  және 
кеңестік  ұйымдардың  өкілдері  қатысқан  Қазақ  АКСР-н  құру  туралы  бірнеше  мәжілістер 
өткізді.  Соңғы  мәжіліске  В.И.Лениннің  өзі  төрағалық  етті.  Нәтижесінде  1920  ж.  17 
тамызында  РКФСР  Халық  Комиссарлары  Кеңесі  Қазақ  Республикасы  жөніндегі  Декреттің 
жобасын қарап қолдады. 1920 ж. 26 тамызында Ленин мен Калинин қол қойған БОАК және 
РКФСР  ХКК-нің  құрамында,  астанасы  Орынбор  қаласында  болатын  “Қырғыз  (қазақ) 
Кеңестік Автономиялы Республикасын құру туралы”  тарихи Декреті жарияланды. 1920 ж. 4-
12  қазанында  Орынбор  қаласында  өткен  Қазақстан  Кеңестерінің  Құрылтай  съезі,  Қырғыз 
(қазақ)  Кеңестік  Автономиялық  социалистік  республикасы  еңбекшілері  құқықтарының 
Декларациясын қабылдады, ол Декларация РКФСР құрамына жеке автономия болып кіретін 
ҚазАКСР-нің    құрылуын  жұмысшылардың,  еңбекші  қазақ  халқының,  шаруалар,  қызыл 
әскерлер  депутаттары  Кеңестерінің  Республикасы  ретінде  бекітті.  С.Меңдешевті  бас  етіп, 
Орталық Атқару Комитетін (ОАК) және В.Радус–Зеньковичті бас етіп Халық комиссарлары 
Кеңесін (ХКК) сайлады. 
1920  жылдың  көктемінен  Қазақстан  жерінде  азамат  соғысы  жылдарында    өлкенің 
жаудан  азат  етілген    аудандарында    ақ  гвардиялық  аппараттар    жойылып,  кеңестік 
мемлекеттік  органдар  ұйымдастырылып  жатты.    Революциялық  комитеттер  азат  етілген 
территорияларда халық шаруашылығын қалпына келтіру, экономиканы көтеру, мемлекеттік 
құрылысты  нығайту  жұмыстарын  жүргізді.    1920  жылдың  көктемінде  партияның  ІХ  съезі 
болды,  съезд  бейбіт  тыныс  алудың  мүмкіндіктеріне  сүйене  отырып,  халық  шаруашылығын 
қалпына  келтірудің  бірыңғай    жоспарын  жасап  бекітті.    1920  жылғы    қаңтар-наурызда 

 
29 
өлкенің    губерниялары  мен  уездерінде  партия  конференциялары  өтіп,  оларда  халық 
шаруашылығын  қалпына    келтіру  мәселелері  талқыланды.  Өлкенің  соғыстан  зардап 
шекпеген  жері  кемде-кем  еді.  Қиыншылықтар  мен  ауыртпалықтарға  қарамастан,  Қазақстан 
еңбекшілері күйзелушілікке қарсы күресті. Басты шарттардың бірі  - отын өндіруді арттыру 
және кәсіпорындарды жұмыс күшімен қамтамасыз ету, өнеркәсіп пен транспортты қалпына 
келтіру  болды.  Өнеркәсіпке  отын  беру  үшін  Орал-Ембі  мұнай  кәсіпшіліктері  қалпына 
келтіріліп, Ембі-Атырау мұнай құбыры бірнеше шақырымға тартылды. 1920 жылғы наурыз-
маусым айларында Ембі мұнай кәсіпшіліктерінен көліктің барлық мүмкіндіктерімен және су 
жолы арқылы 17452 пұт мұнай тасылды. Қарағанды  мен Екібастұздың шахталары қалпына 
келтіріліп, 1920 жылы Қарағанды мен Екібастұздың  шахтерлары 3 млн. пұттан астам көмір 
өндірді.  Екібастұз  зауытында,  Риддер  кенішінде  қорғасын  концентраттарының    қорынан 
қорғасын  қорыту  жұмысы  жолға  қойылды.  Семей  және  Ақмола  губернияларының 
кәсіпшіліктерінде    жыл  ішінде  8,5  млн.  пұт  тұз  өндірілді.  Оралда,  Қостанайда,  Семейде, 
Ақмолада электр станциялары жұмыс істей бастады.  
Жылдың  аяғына  қарай  республикадағы  59  электр  станциясының  45-і  қалпына 
келтіріліп,  пайдаланылуға  берілді.  Шаруалар  шаруашалығын    шойын  және  мыс  құймамен, 
арбаға арналған металл бұйымдарымен ауылшаруашылық құрал-саймандарымен қамтамасыз 
ететін металл өңдейтін 6 зауыт іске қосылды.   
Тамақ,  жеңіл  және  қолөнер  кәсіпорындары  қалпына  келтіріліп  жатты.  Губерния 
ортылықтарының бәрінде диірмендер, былғары, тері, сабын қайнату, кірпіш зауыттары, аяқ-
киім,  ер-тұрман  шығаратын  шеберханалардың  жұмысы  қайта  басталды.  Жергілікті  өкімет 
органдары орасан зор зиян шеккен темір жол транспортын қалпына келтіруге айрықша көңіл 
бөлді.  1920  жылдың  жазына  қарай  негізгі  магистральдарда  көпірлер,  жол  шаруашылығы, 
байланыс желілері қалпына келтірілді. 1920 жылдың аяғына таман республика өнеркәсібінде 
162 кәсіпорын жұмыс істеді. Қазақстанды қалпына келтіру дәуірінің басында 1500-ге тарта 
ұсақ мемлекеттік өнеркәсіп кәсіпорындары болса, бұлардан тек қана ондаған зауыт-фабрика, 
кеніш, шахта, мұнай кәсіпшілігі, көмір-кен  орындары ғана жұмыс істеді.  Өнеркәсіп  халық 
қажеттерін  қанағаттандыра алмады.  Еңбек өнімділігі  өте-мөте төмен болды,  шикізат пен 
отын жетіспеді. Азық-түлік өнеркәсіп тапшылығы  қатты байқалды.  
Қазақстанның  кеңес  органдары  совхоздар,  артельдер,    жерді  бірлесіп  өңдеу 
серіктестіктерін  ұйымдастыру  жөніндегі  жұмыстарды  қиыншылықтарға  қарамастан 
жалғастыра берді.  1920 жылдың күзіне қарай  Қазақстанда Жетісу облысын қосқанда  1039 
коллективтік    шаруашылық  болды.  Сол  жылдары  алғашқы  ауылшаруашылық    артельдері,  
коммуналар,  совхоздар  пайда  болды.  1920  жылдың  аяғында  (Жетісу  мен  Оңтүстік 
облыстарды  қоспағанда) 939 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 779 артель, 28 жерді бірлесіп 
өңдейтін  серіктестік  (ТОЗ),  348  тұтыну  қоғамы  жұмыс  істеді.    Бірақ  бұлардың    бәрі  әлсіз 
болып, оларда құрал-сайман, күш-көлік, тұқымдық астық, айналым қаржы жетіспеді.  
Азамат  соғысының  қиын-қыстау  жылдарында    кеңес  органдары  жергілікті  жерлерде 
мәдени    құрылысты  да  жүргізіп,    саяси  үгіт  қатаң  нысаналы  сипатта  болды.  1919  жылы 
сәуірде  уездік  және  губерниялық    Халық  ағарту  бөлімдерінің    жанынан  мәдени-ағарту 
ұйымдары құрылды. Оқу үйлері, кітапханалар, сауатсыздықты жою мектептері жұмыс істеді.  
Сол жылдары республикада  199 көпшілік кітапханасы, 196 клуб, 83 халық үйі, 1478 оқу үйі 
болды, үгіт  қызыл керуендерін, ал темір жол бойында - үгіт вагондарын ұйымдастырды.  
Қорыта  келгенде,  Қазақстанда  Кеңес  үкіметі  негізінен  және  көпшілігінде  күштеп 
орнатылды.  Қазақ  халқы  Қазан  төңкерісінің    мәнін,  Ленин  бастаған    большевиктер 
партиясының бағдарламасын түсінген  де жоқ,  қабылдаған да жоқ.  Әлеуметтік революцияға  
Қазақстанда  ешқандай  негіз  жоқ  болатын.  Орта  Азия  мен  Қазақстанның  жергілікті  
халықтары үшін Қазан революциясының мән-мағынасы  орыс үстемдігі жойылып,  тартылып 
алынған  жер-суымыз  өзімізге  қайтарылады деген үмітке ғана сайды.  
 
  
 

 
30 
 

жүктеу/скачать 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: