А косымшасы  (анықтамалық) Глосарий

Биіктаулы  ландшафтар  —  биік  тауларға  тән  ландшафтар: 

альпілік,  гольцовый  ландшафттар,  таулы  қыратты  ксерофиттер

формациялары  басым  ландшафтар,  биік  таулы  далалар  мен  шөлдер 

ландшафттары т.б.

Ландшафтардын  биіктік белдеуі  —

 мұхит деңгейінен биіктігінің 

әр түрлі болуына байланысты таулардагы ландшафтардың өзгеруі.

Ландшафтын  генезисі  -   1)  ландшафтың  пайда  болуы  мен  оның 

қазіргі  динамикалық  жагдайын  анықтайтын  үрдістердің  жиынтыгы, 

ягни пайда болу мен әрі  карай даму тарихы;  2) Ландшафтық кешеннің 

түзілу  тәсілі  (климатогенді,  тектогенді,  вулканогенді,  флювиальді, 

криогенді,  эолдык,  нивальді-гляциальді,  гидрогенді, 

литогенді, 

петрогенді, гидродинамикалык, антропогеңді).

Ландшафтгың  геофизикасы  —  ландшафтық  кешендердегі 

жалпы  энергия  алмасу  мен  ақпаратты  берумен  айналысатын 

ландшафтанудагы  ерекше  багыт.  Негізгі  назарда  —  радиациялық, 

жылу, 

су 

т.б. 

баланстардың 

нәтижелерін 

зерттеу 

арқылы 

қарастырылатын 

абиогенді 

компоненттердің 

өзара  ^рекеттесу 

мәселелері.

Ландшафтардын  геохимиясы  — Жердің  химиялық  кұрамы  мен 

ландшафтарга  катысты  ондагы  химиялық  элементтердің  таралу  мен 

миграцияларының  заңдылыктары  туралы  гылым  болып  келетін 

геохимияның  идеялары  мен  әдістерін  қолданатын  ландшафттанудағы 

ғылыми бағыт.

Таулы  ландшафттар -  табиги  кешендердің биіктік зоналылыгы 

байкалатын  ландшафтар  сыныбы.  Тән  белгілері  —  жоталардың  ірі 

беткейлері  мен  тар  аңгарлардың  кезектесуінде  көрінетін  жер  бетінің 

терең эрозиялық тілімденуі; неотектоникалық козгалыстардың жогары 

жылдамдыгы  мен  жогары  сейсмикалылыгы;  апатты  кұбылыстармен 

бірге  болатын  ландшафтық  кешендердің  гажайып  динамикалылыгы 

(опырылымдар, 

сусымалар, 

алып 

жылжымалар, 

селдер, 

кар 

көшкіндері, тастардың құлауы).

Ландшафтын 

дннамнкасы 

-  

компоненттерінің 

өзара 

эрекеттесуімен  түсіндірілетін  ландшафтың  өзіндік  дамуы  кезінде 

болатын  ішкі  және  сырткы  үрдістердің  әсерінен  ландшафттардағы 

өзгеру  үрдістерінің  жиынтыгы.  Ландшафтың  динамикасы  ауырлық 

күші  әсерінен  заттардың  механикалық  жылжуынан  уакыт  өте-келе 

оның  құрылымының  күрделі  өзгеруіне  дейін  өзгерістер  үрдісінің 

жиынтыгымен сипатталады.

Друмлнн  ландшафтысы  -   мұздану  кезеңіне  тән  төбелі  мұздық- 

аккумулятивті  ландшафт.  Мұздықтың  қозгалу  багыты  бойымен 

созылган 

көлденең 

төбелерден 

-   друмлиндер 

мен 

олардың

37

v

арасындагы 

батпақталган 

ойпаттардан 

тұрады. 

Друмлиндер 

мЬренамен  түзілген,  бірақ  ядросында  флювиогляциальді  шөгінділер 

немесе түпкі тау жыныстары жиі кездеседі.

Қорықша  -   қорғауда  түгелдей  табиғи  кешен  емес,  оның  жеке 

компоненттері  гана, мысалы  жануарлардың, өсімдіктердің түрлері  т.б. 

болатын  аймақтың  немесе  су  айдынының  бөлікшесі.  Қорықшалар 

тұрақты және уақытшаболады.

Зоналылық облыс -  бір жазықты  физикалық-географиялық елді 

мекеннің  шекарасындағы  ландшафтық  зонаның  кесіндісіне  сәйкес 

келетін физикалық-географиялық аудандастырудың бірлігі.

Ландшафттың  инварианты  -   ландшафтық  кешен  типінің 

құрылымының  жалпы  және  тұрақты  белгілері.  Осындай  анықтама 

бойынша  Л.и.  деген  даму  барысында  ландшафтың  өзгеруі  тек  бір 

компонентті  басқа  компонент  алмастырса  гана  болады  (көлдің 

ойпатты  батпақпен  немесе  ойпатты  батпақтың  жоғарғы  батпақпен 

алмастырылуы). 

f

Ландшафттык  индикация  -   1)  жалпы  ландшафтық  кешенді 

талдау  негізінде  бір  жетіспейтін  (аз  зерттелген)  буынын  аныктау;  2) 

белгілі бір жақсы зерттелген буынды  (компонентті) басқа компонентті 

немесе  бүкіл  ландшафтық  кешенді  анықтау  үшін  пайдалану.  Қазіргі 

өсімдіктер  географиясында  көптеген  қолданбалы  міндеттерді  шешуде 

аридті  аудандардағы  ыза  суларының  қорын  анықтау,  пайдалы 

қазбаларды  іздеп  табу,  аэрофототүсірімдерді  болжауды  қолданатын 

индикациялық геоботаника атты ерекше бағыт қалыптасты.

Интразоналды  ландшафттар -   кейбір  (көбінде  емес)  зоналарда 

гана  дақтар  түрінде  кездесетін  жеке  географиялық  кешен  болып 

бөлінбейтін  кешендер.  Бұларға  орманды  жэне  орманды  тундра 

зонасындағы  сфагналы  батпақтар,  шөлдердегі,  шөлейттер  мен 

далалардагы сорлар мысал болып келеді.

Карсттық  ландшафт  -   карстық  үрдістер  мен  кұбылыстар 

нәтижесінде 

қалыптасқан 

ландшафт. 

Оган 

шұңқырлар, 

қазаншұңқырлар, 

ойысты 

жерлер, 

оймауыттар, 

кар 

өрістері, 

үңгірлердің  қалдықтары  түріндегі  жер  бедерінің  әр  түрлі  пішіндері 

тэн.  Оларға  өздеріне  тән  гидромордондық  ландшафты  көлшіктер 

комплексімен  ерекшеленеді  және  көл  суларының  тез  сіңіп  кетуіне 

байланысты  өзендер  тез  құргайды;  қызыл  түсті,  шымды-карбонатты, 

қалдық-карбонатты  қара  топырақтар  таралган.  Карсталган  тау 

жыныстарының  араласу  дәрежесіне  қарай  ландшафт  кабыгының  жер 

беті  нұсқауының  жалаңаштанган,  боямаланган,  жабынды  жэне  жер 

асты К.л.  % лып ажыратылады.

38

Ландшафтық  карталар  -   эр  түрлі  таксономиялық  рангтегі 

ландшафтық 

кешендердің 

орналасуын 

бейнелеу. 

Көрсетілетін 

нысандардың  категориясына  қарай  Л.к.  типологиялық,  аймактык, 

синтездік  болып  бөлінеді.  Қазіргі  кешендерді  бейнелейтін  Л.к.  баска

ретроспективті,  немесе  палеоландшафтык  және  болжамдық  карталар 

да қолданыс тапты.

Климаттық ландшафттар — қалыптасуында негізгі ролін климат 

аткаратын  ландшафтық  кешендердің  генетикалық  катары.  Климаттык 

ландшафтарга  муссондык  және  кейбір  тоскауылды  ландшафтар 

жатады.

Мәдени  ландшафт  -   антропогенді  ландшафтардың  жіктемелік 

категорияларының  бірі.  Шаруашылыққа  қажетті  бағытта  табиғи 

ландшафтты  өзгерту жолымен адаммен жасалған  (жыртылган жерлер, 

кұрғатылган 

батпактардың 

орнындағы 

шалгындар, 

егістік 

айналасындагы орманды жолақтар т.б.)

Ландшафттар 

—  ландшафтың 

құрылымы 

мен 

сыртқы 

белгілерінде  ұқсастықтар  көрінетін  бірдей  таксономияльй;  рангтегі 

кеңістікте бытыраңкы орналаскан кешендер.

Географиялық  ландшафт  -   кешенді  физикалык  географияның 

негізгі 

түсініктерінің 

бірі. 

Ландшафт 

—  өзара 

байланысқан 

компоненттер  мен  рангы  төменгі  кешендерден  тұратын  өздігінен 

реттелетін  тұйық  емес  жүйе.  Олар  бір  немесе  бірнеше  басты  роль 

атқаратын компоненттің әсерімен кызмет етеді.

Ландшафттық  кабық  -   жер  кыртысының,  тропосфера  мен  су 

кабығының  тікелей  эсерлесу,  қарым-қатынас  жасау  мен  энергиялык 

эрекеттесудің  жұқа  кабаты  болып  көрінетін  географиялық  кабыктың 

орталык  бөлігі.  Бұл  күн  энергиясының  жер  энергиясының  эр  түрлі 

түрлеріне ауысу орны.

Ландшафттану -  Жердің  ландшафтық  ортасы,  оның  тұтас  жүйе 

ретінде  кызмет  етуі  кұрылымы  мен  дамуы  туралы  гылым.  Л.  негізін 

географиялық ландшафт туралы  ілім  құрайды,  оның  басты  тараулары 

ландшафтық  кешендерді  жүйелеу,  ландшафттың  морфологиясы, 

ландшафтың динамикасы,  ландшафтың  картасын  жасау,  ландшафтың 

геохимиясы, ландшафтың геофизикасы.

Ландшафттык  экология  -   ландшафтың  биоталық  кұрам 

бөлігінің  табиғатпен  және  әлеуметтік-экономикалык  ортамен  өзара

әрекеттесуді  зерттейтін ландшафтанудагы  багыт.  Терминді  К.  Тролль

1939 жылы енгізген

Мангр  ормандары  -   катты  сокпа  толкыннан  коргалған  теңіз 

жагалауынын  лыксулар  кезінде  суга  бататын  ойпатты  бөлігіндегі 

аласа ормандар мен бұталардың тропиктік түрі.

39

Мелиорациялық  ландшафтану  -   ландшафтардың  касиеттерін 

түбегейлі  жақсарту мен  олардың өнімділігін  көтеру туралы  ілімі.  1977 

жылы галым В.Б.Михно түсінікті енгізген.

Ұсақшоқы  -   кейбір  аридті  зоналарда  кездесетін  эрозиялық- 

денудациялық  ірі  төбелі  ландшафт. Салыстырмалы  биіктігі  50-100  м- 

ден  аса  ретсіз  орналасқан  төбелер  мен  қыркалардан  тұрады.  Таулы 

елді мекендердің ұзақ уақыт бойы бұзылудан болады.

Микроландшафт  -   шағын  аудан  алып  жатқан  төменгі  сатылы 

физикалық-географиялық  кешендер.  Бұларга  қоныстар  мен  фациялар 

жатады.

Ландшафттың 

морфологиясы 

-  

ландшафт 

ауданының 

құрылымЙн 

зерттейтін 

ландшафтану дың 

саласы. 

Ландшафтык 

ауданның құрылымдық элементтері -  жергілікті жердің, қоныстар мен 

фациялардың  түрлері,  кеңістік  орналасуы,  қызмет  ету  мен  өзара 

әрекеттесуі ландшафтардың морфологиясы пэнінің зерттеу нысаны.

Ландшафтарды  қорғау  -   ұзақ  уақыт  бойы  әлеуметтік- 

экономикалық  және  геоэкологиялық  қызметтерді  атқара  алатын 

ресурсты  қалпына  келтіретін  жэне  орта  қалыптастырушы  табиги- 

аймақтық  кешен  ретінде  ландшафты  сақтауга  бағытталган  шаралар 

жүйесі.

Парагенетикалық 

ландшафттық 

кешендер 

-  

кеңістік- 

көршілес,  генетикалық  біртұтас  аумақтық  немесе  типологиялық 

кешендер  жүйесі.  П.л.к.  нағыз  мысалдары  —  өзара  байланысқан 

ағынның  қоныс-өзектері,  сайлардың  өзектері  мен  шығарынды 

конустардан  тұратын  жыра-сай  жүйесі.  Осы  кешеннің  жеке  құрам 

бөліктері  бір  жерде  емес,  екі-үш жерлерде,  кейде  басқа  географиялык 

ауданда орналасады.

Ландшафтық  саябақ  -   жогаргы  эстетикалық  құндылыгымен 

ерекшеленетін  және  рекреациялық  пайдалануга  жарамды  ерекше 

қоргалатын  табиги  және  бірегей  ландшафтары  кездесетін  табиги 

(табиги ұлттық саябақтың) саябақтың түрі.

Жайылымдық  ландшафттар  -   үй  жануарларын  (негізінен 

тұяқтыларды) көптеп жайылымга шығару нәтижесінде шалгындар мен 

ормандардың  орнында  қалатын  антропогенді  ауылшаруашылық 

ландшафтардың 

түрі. 

Шалгынды-жайылмалы 

ландшафтардың 

қалыптасуында жайылымдық жүктемеге шабындық та қосылады.  Ж.л. 

тән  белгілері  -   шөп  өсімінің  тапталуы,  сазды,  желмен  желденген 

құмды  топырақтардың  құрылымының  бұзылуы  мен  тыгыздануы, 

алгашында 

табиги 

ландшафтарда 

аз 

аталган 

құстардың, 

кемірушілердің,  жэндіктердің  және  т.б.  фаунаның  элементтер  ролінің 

артуы. 

f

40

Үстірт  -   көршілес  төменделген  жерлерден  анык  көрінетін 

беткейлер  мен  тік  кертпешілермен  шектелген  кыратты  жазык.  Ү. 

Биіктігі,  кұрылысы  мен  шыгу  тегі  әр  түрлі  болуы  мүмкін. 

Құрылымдык,  денудациялық,  жанартаулық  және  таулы  қыратты 

болып  бөлінеді.  Ү.  Негұрлым  ірілеу  ландшафтық-геоморфологиялык 

кешендердің  -   жайпақ  таулар  мен  таулы  кыраттардың  құрамына 

кұрам  бөліктері  ретінде  жиі  кіреді,  мысалы  Прериялар  үстірті 

(Солтүстік Америка).

Жайпак  таулар  — тегіс  немесе  толқынды  суайрық  кеңістіктер 

мен  терең  өзен  аңғарларының  казаншұңкырларынан  тұратын  күрделі 

жер  бедеріне  тэн  теңіз  деңгейінен  едәуір  көтерілген  кең  алқапты 

кұрлықтың  бөлікшелері.  Кейде  Ж.т.  үстіртпен  теңестіреді,  бірак 

үстірттерді  Ж.т.  кұрылымдық  бөлігі  ретінде  қарастырған  жөн.  Ж.т. 

мысалдары -  Орта Сібір, Анатолий.

Су  асты  ландшафты  -  су  қоймасының  түбі  мен  су  массасының

географиялык кешені. 

•,

Бағынышты  ландшафттар  -   жер  бедерінің  ойпауытгарындағы 

(көл  казанщұңкырларында,  өзен  жайылмасында,  ойысты  жерлерде 

т.б.)  жогары  орналаскан  су  айрыктарды  алып  жатқан  автономиялык 

ландшафтардың 

әсеріне 

ұшырайтын 

қарапайым 

геохимиялық 

ландшафтардың  жиынтығы.  Олар  супераквальді  (су  бетіндегі)  және 

субаквальді  (су асты) болып бөлінеді.

Шөлейт -  дала зонасынан  шөл зонасына өтпелі  белгілері,  шұғыл 

континентті  климат,  жауын-шашынның аз  түсуі,  су торабының  нашар 

дамуы  тән  ландшафтың  зоналылык  түрі.  Қарашіріндіге  кедей  ашык- 

коңыр  топырақтарының  орнын  сортаңдар,  кейбір  жерлерде  сорлар 

баскан.  Өсімдік  жамылғысы  сирек,  тамыр  жүйесі  өте  жаксы  дамыған 

(астық  тұқымдастар,  жусандар,  сораңдар)  Ш.  Жайлым  мен  кейде 

суармалы жер өңдеуге жарамды жерлер ретінде кең колданыс тапкан.

Табиғи  аймақтык  кешен  —  географиялык  ландшафт  -   табиги 

компоненттері  мен  олардың  үйлесімділігінің  (кұрылымының)  өзгеше 

ерекшеліктері  болатын аймак.

Провинциялылык  -   материктің  шетгерінен  ішкі  бөліктеріне 

карай багытталганда географиялык зона ішіндегі ландшафтың өзгеруі. 

П. Негізінде бойлык-климаттық айырмашылыктар жатыр.

Ландшафтық  қим а  -   ландшафтың  тік  кесіндісі.  Әдетте 

ландшафтың  нагыз  касиеттерін  көрсететін  нүктелерді  косканда 

шыгатын  сызық  бойымен  кұрастырылады.  Берілген  сызык  бойымен 

ландшафтың граф и калы к бейнеленуі.

Шөлейтті 

зона 

-  

климаттың 

куаңшылыгы 

жэне 

континенттілігімен,  өсімдік  жамылгысынын  сирек  болуымен  және

41

V

топырақтьщ тұздануымен сипатталатын  қоңыржай, субтропиктік және 

тропиктік белдеулерінің ландшафтық зоналары.

Ш ел  — климаты  тұрақты  немесе  маусым  бойынша  ыстык,  қуаң, 

және  суық,  құрғақ  және  фитоценоздары  сирек  әрі  кедей  болатын 

облыстардағы  ландшафтың  түрі.  Шөлдердің  келесі  түрлері  болады: 

қүмды,  малтатасты,  құмды-малтатасты,  саздақты,  лессты,  сазды, 

тақырлы, 

сазды 

бедлендты 

және 

сорлы. 

Шөлдер  тропиіггік, 

субтропикпк және қоңыржай белдеулерде таралган.

Жазықты  ландшафтар  -   биіктік  белдеулігі  байқалмайтын 

ландшафтар  сыныбы.  Таулы  ландшафтарға  тән  биіктік  белдеуліктің 

орнына  мұнда  жер  бедерінен  туындайтын  кешендердің  өзгеруі 

ландшафіЫң 

бірдей 

түрінің 

шекараларынан 

тыс 

шықпайтын 

ландшафтардың  бөлінуі  байқалады.  Ж л .  сыныбында  географиялық 

зоналар  жүиесі  түріндегі  ішкі  белдеулік  гидротермалық  зоналылык

анық көрінеді.

Ландшафтың  ырғақтылығы  -   бірдей  (маусымдық,  тәуліктік 

динамика)  немесе  әр  түрлі  (климаттың  өзгеруі,  көлдердің  деңгейінің 

өзгеруі,  мұздық  дәуірлердің  плейстоцендегі  ауысуы)  уақыт  бойы 

қайталануында  байқалатын  ландшафтың  мезгілдік  немесе  циклдық 

динамикасы  құбылыстарының  жиынтығы.  Ырғақтылық  ландшафтық 

кешендерге,  географнялық  қабықтың  жеке  компоненттеріне  тән. 

Ырғақтылық  құбылысы  Күн  жүйесінің  галамшарларына  да  тән,  ол 

жұлдыз  белсенділігінде  көрінеді.  Ырғақтылық  -   географиялық 

қабықтагы зат пен энергияның кеңістік айналымына ұқсас құбылыс.

Селитебті  ландшафттар  -   ауылдар  мен  қалалардың  аймагын 

камтитын 

антропогенді 

ландшафтардың 

түрлері. 

С.л. 

табиғн 

кешендері 

қатты 

өзгертілген 

немесе 

жаңадан 

салынған

әсіресе  ландшафты-техногенді 

жүиелер  мен  инженерлік  құрылыстарга  толы  қалалық  ландшафтар 

қатты өзгеріске ұшыраған.

Ауылшаруашылық  ландшафтар  -   адамның  ауылшаруашылық 

әрекетінен  пайда  болған  антропогенді  ландшафтардың  ең  кең 

таралган  түрі.  А.ш.л.  әртүрлігі  үш  түрге  біріктірілген:  егістік, 

жаиылымдық,  бау-бақшалы.  Адамның  табнгатқа эсер  етуі  тереңдігіне

қарай  фитогенді,  педогенді,  литогенді,  жаңадан  жасалған,  немесе 

неоландшафтар (польдерлер) больш бөлінеді.

Супераквальді  (судыц  бетіндегі)  ландшафтар  -   тән  белгілері 

еспе  суларының  жақын  орналасуымен  анықталатын  қарапайым 

ландшафтардың категорияларының бірі.

42

Термокарстты ландшафт -  термалык карст -  қатаиған грунттың 

кырлануы  нәтижесінде  тау  жыныстарының  отырып  калу  жерлерінде 

кал ыптаскан ландшафт.

Тектогенді  ландшафт -   калыптасуында  негізгі  рольді  эндогенді

күштердің  әсерінен  туган  тектоникалық  үрдістердің  нәтижесіндеп 

жер қыртысының механикалык козгалыстары атқарған ландшафттар.

Техногенді  ландшафт  -   антрогенді  кешендердің  ерекше 

генетикалык  тобы.  Олардың  жаратылысы  әр  түрлі  техникалық 

кұралдар 

әсерінен 

бұрыңгы 

табиғи 

немесе 

антропогенді 

ландшафттардың тура немесе жанамалы өзгеруімен байланысты.

Қоныс  -   кең  магынада -   шекаралары  анық  көрінетін  жергілікті 

жердің  баска  бөлікшелерінен  айрыкша  байкалатын  бөлікшесі  (төбе, 

үлкен  жыра,  қайың  шоктары,  ойысты  жер,  батпак).  Табиги  аймактык 

кешенінің  (ландшафтың)  бөлімшелерінің  бірі.  Айрықша  көрінудің  әр 

түрлі  дәрежесі  болады:  кейбір  жағдайларда  олар  жақсы  байқалады, 

кейде -  анык байкалмайды. Қоныстар фациялардан тұрады. *>

Фацня  -  ландшафтгануда -  бұл  ТАК-ң  ең ұсақ  морфологияльпс 

аймақтық 

бірлігі. 

Фацияның 

бүкіл 

жерінде 

литологиясы, 

микрожербедері,  топырагы  мен  биоценозы  біреу  болады.  Фация 

мысалдары  -   жыраның  оңтүстік  экспозияциясындагы  беткейлер, 

жылганың  арнасы.  Геологияда  -   литологиялық  кұрамы  мен  қазбалы 

флорасы  (көлдік,  теңіздік,  тереңсулы  т.б.  фациялар)  бірдей  болатын

кабат немесе кабаттар жиынтыгы.

Ландшафтын  элементтері  -   географиялык  компоненттердің 

кұрам  бөліктері:  жеке  минералдар,  тау  жыныстары,  жер  бедер 

пішіндері,  өсімдіктер,  жануарлар  т.б.  Кейбір  галымдар  Л.э.  табиги 

кешеннің компоненті терминінің синонимі деп санайды.

43

Ә қосы м ш асы  

(міндетті)

Тесттер

1. 

Ө зара 

эсер 

етуш і 

табиғи 

және 

антропогендік 

компоненттерден тұраты н  терри тори алды қ жүйе:

A) ландшафт;

B) табиги ландшафт;

C) антропогенді ландшафт;

D) геожүйе;

E) эқржүйе.

2. 

Табиғи  процесстердің  әсерінен  кұры латы н   өзара эсер етуші 

табиғи компоненттерден және кешендерден түраты н ландш аф т:

A) табиғи ландшафт;

B) ландшафт;

C) антропогенді ландшафт;

D) геожүйе; 

^

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: